• Aucun résultat trouvé

PROCESSU UNIVERSITATIS A PRIMA CAUSA

UNIVERSITATIS A PRIMA CAUSA

C. Testimonia internes et externes

La troisième analyse, prouvant l’authenticité du De causis et

processu universitatis a prima causa, repose sur les testimonia internes et

externes du De causis et processu universitatis a prima causa. Par

testimonia, entendons ici les indications témoins indiquant ou citant le titre

d’une œuvre d’Albert le Grand par Albert le Grand lui-même. Ces

testimonia sont dites internes quand elles ne se limitent qu’au De causis et processu universitatis a prima causa, c’est-à-dire lorsque Albert cite au sein

de ce même commentaire, ses œuvres —autres que son commentaire du De

causis— ayant déjà été rédigées. Les testimonia sont dites externes quand

Albert cite le De causis et processu universitatis a prima causa ailleurs que dans ce même commentaire, c’est-à-dire dans le reste de son opus. Ces

testimonia ont l’intérêt de témoigner de l’authenticité de l’œuvre, d’en

analyser les sources (pour les testimonia internes) exploitées par Albert et les conséquences doctrinales (pour les testimonia externes) qui en découlent.

Les testimonia internes permettent ainsi de rechercher, sur un plan doxographique et philosophique, à quelles autres de ses œuvres Albert fait appel pour étoffer ses thèses dans son Commentaire du De causis. Elles rendent possible l’analyse de la portée des œuvres antérieures au De causis

et processu universitatis a prima causa qui y sont exploitées.

Les testimonia externes —c’est-à-dire les testimonia tirées des œuvres albertiniennes autres que le De causis et processu universitatis a

prima causa—, permettent cette fois-ci, non plus de signaler les sources

internes du commentaire du De causis, mais d’en analyser les conséquences doxographiques, doctrinales, philosophiques et théologiques dans des contextes autres que le commentaire du Liber. Elles rendent possible l’analyse de la portée du De causis et processu universitatis a prima causa dans les œuvres postérieures à celle-ci et dans des contextes bien différents, tant philosophiques que théologiques.

Citons ces testimonia11 :

Testimonia internes au De causis et processu universitatis a prima causa :

l. 1, tr. 1, c. 2 : in Naturalibus iam a nobis ostensum est. (p. 6, l. 20).

l. 1, tr. 1, c. 4 : multa in Prima Philosophia a nobis contra Stoicos

dicta sunt. (p. 10, l. 63).

11 Chaque citation est précédée par sa situation par livre (liber=l.), traité (tractatus=tr.) et chapitre (capitulum=c.), succède après, la pagination ordinaire de l’édition critique de Cologne (tome XVII, 2) en indiquant la page (p.) et la ligne (l.).

l. 1, tr. 1, c. 9 : probatum est a nobis in VI Primae Philosophiae. (p. 18, l. 8).

l. 1, tr. 4, c. 2 : plurima nos dixisse meminimus in principio X

nostrorum Ethicorum. (p. 45, l. 20).

l. 1, tr. 4, c. 8 : sicut in Naturalibus a nobis determinatum est. (p. 57, l. 61).

l. 2, tr. 2, c. 39 : sicut iam a nobis in X Ethicorum determinatum est. (p. 133, l. 9).

l. 2, tr. 3, c. 10 : sicut in II Physicorum meminimus nos dixisse. (p. 148, l. 13).

Testimonia externes au De causis et processu universitatis a prima causa.

o Problemata determinata :

q. 1 : dissertum est a nobis in nostro Libro de causis. (p. 47, l. 22)12.

12 Cf. A

LBERTLE GRAND, Problemata determinata, q. 1, éd. Col., t. XVII, 1, p 47, l. 11- 23 : Si autem quaestio illa talis, an deus secundum ordinem naturae moveat aliquod corpus

immediate iat, quod, sicut probat Aristoteles in Principio VII Physicorum, motor et motum immediatam habeant unionem, dico ad hoc, quod illa quaestio valde generalis est et dupliciter intelligi potest. Si enim intelligatur de tali motore, ex quo et suo mobile fit unum per naturam sicut ex corpore et anima vel motore caeli et caelo, ut dicit Aristoteles, constat, quod “cum primum regat res omnes ita, quod non commiscetur cum eis”, ut dicit Airstoteles in Libro de causis, quod deus hoc modo nullum corpus movet immediate; deus enim hoc modo nulli penitus inest mobili. Si enim hoc daretur, sequeretur, quod deus aliquo modo esset actus corporis et proportionatam virtutem haberet ad movendum illud ; quod valde est absurdum, quia non posset movere aliud nec posset movere maius, et sequeretur, quod motus eius esset in tempore ex parte suae virtutis moventis, sicut est motus omnium motorum naturalium, qui corpus movent ; sequeretur etiam, quod deus non esset causa prima, quia nihil per naturam unibile alii potest esse primum ; et quod plus est, hoc non potest intelligi. De hoc rationibus demonstrativis dissertum est a nobis in nostro Libro de causis.

q. 1 : diligenter a nobis in Libro de causis sunt explanatae

probationes philosophorum. (p. 50, l. 31)13.

q. 22 : nos in Libro de causis […] tractavimus. (p. 56, l. 64)14.

o Summa theologiae :

Tr. VI, q. 27, c. 1 : Et hoc […] irrefragibiliter probatum est

[…] in Libro de causis a nobis. (p. 200, l. 40)15.

13 Cf. A

LBERTLE GRAND, Problemata determinata, q. 2, éd. Col., t. XVII, 1, p 50, l. 24- 38 : His igitur sic notatis patet, quod intelligentia non movet nisi immobilis hoc modo quo

desideratum movet desiderium. Cum enim intelligentia suo lumine agat omnes suae sphaerae et ordinis formas et formae illae sint lumen eius et hoc lumen desiderans ad esse deducere, motor sui orbis proximus movet orbem et movendo ad esse ducit formam. Haec autem omnia probata sunt in philosophia, et diligenter a nobis in Libro de causis sunt explanatae probationes philosophorum. Patet igitur, quod intelligentia nec angelus est, et si esset, non adhuc esset motor proximus alicuius sphaerae caelestis. Et si sic, quod certissime probatum est, tunc angeli per ministerium non movent corpora caelestia, et sic ulterius sequitur, quod nec alia inferiora corpora moventur ab ipsis.

14 Cf. A

LBERTLE GRAND, Problemata determinata, q. 22, éd. Col., t. XVII, 1, p 56, l. 54-69 : Vicesima secunda, quae quaerit, si cessante motu caeli ordine naturae mundus

totus quantum ad omnia elementata in elementa continue resolveretur, quantum ad eius ultimam partem eandem cum vicesima habet solutionem ; sed quantum ad partem primam imperiti hominis est quaestio, quia cum proxima motui caeli sint elementa, ut probat Aristoteles in I Meteororum, cessante motu caeli prius cessarent elementa quam elementata, quia generans ea ex materia prima non esset. Sed tamen haec ratio Aristotelis, licet vera sit, rudis est et non demonstrativa. Propter quod nos in Libro de causis, ubi tractavimus de ordine generationis elementorum et motus recti, qui causatur ex circulari motu, aliam ad hoc posuimus viam subtiliorem, quam longum esset hic ponere, sed ibi, qui vult, potest invenire.

15 Cf. A

LBERTLE GRAND, Summa theologiae, tr. VI, q. 27, c. 1, éd. Col., t. XXXIV, 1, p. 200, l. 33- 44 : Dicendum, quod, sicut In philosophia probatum est, primum bonum in se

consideratum et ab omnibus participantibus ipsum separatum nec habet consortem nec similem nec comparem nec oppositum nec contrarium nec advesarium. Et hoc ex proprietatibus primi in philosophicis irrefragabiliter probatum est et ab Avicenna et ab Algazele in Metaphysicis suis et in Libro de causis a nobis. Si autem primum consideratur in participantibus ipsum, a quibus non secundum primam et puram bonitatem participatur, ut in Libro de causis probatum est, tunc recipit plus et minus et simile et contrarium.

Tr. VI, q. 29, c. 2 : improbabitur etiam a nobis in Libro de causis, ubi demonstratum est […]. (p. 221, l. 71-72)16. Ces exemples de testimonia, suffiront à convaincre de l’authenticité du commentaire albertinien. Ces testimonia ont également l’intérêt de montrer les circonstances dans lesquelles Albert fera ultérieurement appel à la matière de son commentaire. Ainsi, pouvons-nous déjà retenir qu’Albert cite son commentaire du De causis dans des œuvres philosophiques et théologiques. Elles indiqueront également les sources philosophiques, autres que le commentaire lui-même et antérieures à celui-ci, Albert fait appel pour étoffer ses arguments (pour les testimonia internes). Authenticité, sources, portée et influence du De causis et processu universitatis a prima causa dans le paysage albertinien ne sont pas les seuls intérêts qu’offrent ces

testimonia.

16 Cf. A

LBERTLE GRAND, Summa theologiae, tr. VI, q. 29, c. 2, éd. Col., t. XXXIV, 1, p. 221, l. 62-78 : Nec est contra hoc nisi vana quaedam quorundam obiectio dicentium, quod

summe bonum est summe communicativum sui ; non potest autem se summe communicare nisi compari in bonitate ; ergo oportet, quod comparem in bonitate habeat, et sic erunt plura summe bona. Si autem hoc esset verum, per eandem rationem probaretur, quod infinita essent summe bona, quia infiniti boni summa communicatio non est nisi ad infinita bona comparia ; quod iam superius improbatum est, improbatur etiam a nobis in Libro de causis, ubi demonstratum est, quod primus non habet comprem nec aequalem nec contrarium nec adversarium. Propter quod pro constanti relinquendum est, quod in diversitate essentiae nullo modo possunt esse plura bona, sed ad summam communicationem sufficit, quod sit pluralitas in personis et unitas in essentia, sicut Paulo ante dictum est.

II.

E

SSAI DE DATATION