• Aucun résultat trouvé

CUNITZ, Edouard (Ed.), BAUM, Johann-Wilhelm (Ed.), REUSS, Eduard Wilhelm Eugen (Ed.)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Partager "CUNITZ, Edouard (Ed.), BAUM, Johann-Wilhelm (Ed.), REUSS, Eduard Wilhelm Eugen (Ed.)"

Copied!
441
0
0

Texte intégral

(1)

Book

Reference

Joannis Calvini opera quae supersunt omnia

CUNITZ, Edouard (Ed.), BAUM, Johann-Wilhelm (Ed.), REUSS, Eduard Wilhelm Eugen (Ed.)

CUNITZ, Edouard (Ed.), BAUM, Johann-Wilhelm (Ed.), REUSS, Eduard Wilhelm Eugen (Ed.).

Joannis Calvini opera quae supersunt omnia . Brunsvigae : C.A. Schwetschke, 1863, 59 tomes en 58 vol. : ill. ; 27 cm

Available at:

http://archive-ouverte.unige.ch/unige:650

Disclaimer: layout of this document may differ from the published version.

1 / 1

(2)
(3)
(4)

GE B i b l i o t h . pub. et univ.

1061291966 A

(5)
(6)
(7)
(8)

C O R P U S

R E F O R M A T O R U M .

YOLUMEN XXXY.

IOANNIS CALVINI

OPERA QUAE STJPERSUNT OMNIA.

EDEDERUNT

GÜILIELMUS BAUM EDUARDUS CÜNITZ EDÜARDUS REUSS

THEOLOGI ARGENTORATENSES.

VOLUMEN VIL -

}

Li

BIUTNSYIGAE

APUD 0. A. SCHWETSCKKE ET FILIUM.

(M. BRÜHN.) 1 8 6 8 .

(9)

t *

onirt

(10)

IOANNIS CALVINI

OPERA aUAE SUPERSUNT OMNIA.

AD FIDEM

EDITIONUM PBINCLPUM ET AUTHENTIC ARUM

EX PARTE ETIAM

CODICUM MANU SCRIPTORUM

ADDITIS PROLEGOMENIS LITERARIIS,

ANNOTATIONIBUS CRITICIS, ANNALIBUS CALVINIANIS INDICIBUSQUE NOYIS ET COPIOSISSIMIS

EDIDERUNT

GUILIELMUS BAUM EDUARDUS CUNITZ EDUAÜDÜS R.EÜSS

THEOLOGI ARGENTORATENSES.

VOLUMEN VIL

BRUNSVIGAE

APUD 0. A. SCHWETSCHKE ET FILIUM.

JM. BRUHN.) 18 6 8.

it- im* i if

(11)
(12)

IOANTSnS CALVESn

TRACTATUS THEOLOGICI MINORES.

*

TOMUS TERTIUS.

(13)
(14)

CONTESENTUR HOC YOLTJMINE

(Asterisco notamus quae apud Bezam desiderantur)

Prolegomena in Tomum tertium pag. IX—LV.

X V U L Articuli a facilitate s. theologiae Parisiensi determinati super materiis fidei

nostrae hodie controversis. Cum Antidoto (1544) . . . „ l—44.

X I X . Briefve instruction pour armer tous bons fidèles contre les erreurs de la

secte commune des Anabaptistes (1544) ^ „ 45—142.

X X . Contre la secte phantastique et furieuse des Libertins qui se nomment

spirituelz (1545) „ 145—252.

X X I . Admonitio paterna Pauli I I I . Romani Pontificis ad invictissimum Caesarem

Carolum V. Cum Scholiis (1545) „ 253—288.

X X I I * Pro G. Farello et collegis eius adversus Petri Caroli theologastri calumnias

defensio'(1545) „ 289 — 340.

X X n i . Epistre contre un certain Cordelier, suppost de la secte des Libertins, lequel

est prisonnier à Roan (1547) „ 341—364.

X X T V Acta Synodi Tridentinae. Cum Antidoto (1547) „ 365—506.

X X V . Adyertissement contre l'Astrologie qu'on appelle iudiciaire (1549) . . . . „ 509—544.

X X V I . Interim adultero-germanum : cui adiecta est Vera christianae pacificationis

et ecclesiae reformandae ratio (1549) „ 545—674.

Appendix libelli adversus Interim (1550) „ 675—686.

X X V I I . Consensio mutua in re sacramentaria ministrorum Tigurinae ecclesiae et

D. Ioannis Calvini (1549) n 689 — 748.

* Praemittuntur huins formulae reoensiones nonuollae antiquiores.

(15)
(16)

PROLEGOMENA.

CAPUT x v n i .

ANTIDOTÜM CONTRA ARTIOULOS PARISIENSES. 1544.

Scriptum hoc polemico-satiricum inter ilia pauciora referendum, quae absque autoris nomine in lucem prodiere. Sed citra omnem dubitationem Calvini esse foeturam, eandemque felicissimam, multis validissimisque testimoniis evincemus postquam paucis de occasione et origine Articulorum sorbonicorum praefati erimus. E x sanguine et cineribus martyrum segetes evangelicas increinentum mirum in modum sumpsisse, ut alibi ita et in Gallia, neminem fugit. Constat etiam, ab anno illo infausto libellorum publice contra missam pontificiam affixorum (1534) usque ad ea de quibus loquimur tempora, Franciscum regem, politicis rationibus adactum, mitiorem sese gessisse in haereseos, quam vocabant, causa. Interim gliscere venenuin, ut illi dicere solebant, et omnes fere ordines, adeoque ipsosmet ecclesiastas, invadere, et ob id fremere acriusque in dies exacerbari adversarii. Quorum in numéro erant Cardinales Turnonii et Lotharingiae, et qui plurimum apud regem valebat comes stabuli ex antiquissima Mommorentiorum stirpe prognatus, primum et praecipuum tunc in aula locum tenentes. Qui sine intermissione clamabant, religionis mutationem esse eversionem regiae autoritatis et maiestatis, certissimamque ruinam totius status rei publicae. Sic omnia dira minitantes, regem nihil magis affectantem quam absolutum imperium, et alioqui ex infelici rerum politicarum conspiratione perplexum, eo tandem adduxerunt ut formam quandam inquisitionis hispanicae, tanquam ultimum et efficacissimum remedium contra novatorum procaciam approbaret.

Hunc igitur in finem conscripsit Sorbona, seu potius theologica universitatis parisiensis facultas, credendorum formulam, articulis quinque et viginti catholicam de materiis controversis sententiam ex- hibentem. Haec acta sunt, ut ipsa conclusio déclarât die 10. Martii anni 1542. Ubi memineris tunc in Gallia receptum fuisse ut annus novus a die 25. Martii, quae dies est conceptionis Domini, inchoaretur.

Qui mos obtinuit usque ad annum 1563 quo rex Carolus IX. anni initium, atque adeo numerum mutandum, ad primam Ianuarii edicto retulit. (Confer librum: - A r t d e v é r i f i e r l e s d a t e s , éd. de S a i n t - A l l a i s 1818. Tom. VI. p. 15.) Antea décima Martii pertinebat ad annum praecedentem, paucis post diebus finiendum, quum tarnen ex recentiori computandi modo iam plus quam bimestre spatium novi anni elapsum fuerit. Sic décima Martii 1542 Parisiensium rêvera anno 1543 tribuenda erit.

De bis articulis eorumque promulgatione academica Bulaeus in sua Historia universitatis pari- siensis Tom. YI. pag. 384. haec refert: Eodein Gallandio rectore die 1. Augusti promulgati sunt voce praeconis articuli numéro circiter 25 expositivi orthodoxae fidei, prout fuerant a theologica facultate

B

(17)

X TRACTATUS THEOLOGICI MINORES.

conscripti, ad quos etiam conficiendos baccalarii in theologia suas sententias contulerant, ut intelligimus ex actis 7. Aprilis, qua die factae sunt supplicationes solennes, maxime quod quum hisce diebus ipsa sacra facultas nonnullos articulos fidem nostram orthodoxam concernentes, adque haereses pellendas mature condidis- set, et ad quorum editionem fuerunt vocati Baccalarii fueruntque DD. Doctorum et Baccalariorum omnium syngraphis obsignati, eosdem Dominus noster Rex approbasset ac in toto regno publicandos voluisset, et ne aliter, quam in eisdem continetur, concionaretur inhibuisset. Ergo die 1. Augusti editi sunt illi Articuli, deinde iussu Regis typis mandati.

Haec ille. Quae œç iv itaqoSoj de approbatione articulorum regia attingit, ad edictum spectant, seu literas quas vocabant patentes, instigante et procurante Petro Liseto, senatus parisiensis praeside summo, d. 23. Iulii datas, quibus ipsi articuli inserti et in imperii legem summam inviolabilemque san- citi sunt, non obstantibus contrariis regni constitutionibus atque consuetudinibus. Has literas, quum textum Articulorum gallicum authenticum exbibeant, et in Universum ad illustrandam rem nostram maxime faciant, ex doctissimi IOti Isamberti collectione (Tom. XII. num. 368) depromptas tibi, Lector bénévole, communicandas esse censuimus.

François etc. Gomme pour pourvoir et remédier, ainsi qu'il est plus que requis et nécessaire, à plusieurs scandales et schismes par cy devant intervenus, et mesmement en cest advent de Noel dernier passé, par le moyen et à l'occasion des contentions, contradictions et altercations de certains prédicateurs, preschans et publians diverses et contraires doctrines, Et afin que telles nouvelletez et pernicieuses entreprinses n'ap- portent à nostre religion aucuns inconveniens et dommages irreparables comme elles pourroyent faire si elles

estoyent tolérées, Nos trescliers et bien amez les Doyen et Docteurs de la Faculté de Theologie de nostre lenoiste fille V Université de Paris, convoques et assemblez suyvant nos vouloir et persuasion pour adviser sur ce négoce, ayant par meure et syncere délibération accordé, faict et arresté les Articles cy après de mot à mot insérez, où ils ont fidèlement deduict ce qui est à croire et à prescJier des poinds qui sont auiourdhuy tombes en controverse en ce qui concerne nostre saincte foy et religion: desquels Articles la teneur s'ensuit:

Les Doyen et Faculté de Theologie en l'Université de Paris, à tous fidèles Salut en Iesus Christ.

Comme ainsi soit que auiourdhuy nous voyons par les contentions et altercations d'aucuns prédicateurs preschans doctrines contraires et diverses, plusieurs fidèles (selon ce qu'escrit sainct Paul aux Ephesiens)

ainsi que petis enfans mal stables et peu arrestes, estre de toutes parts agitez et menez, et tournans à tous ventz de diverses doctrines: et au devoir de nostre estât et charge appartient appaiser et composer les flotz de diverses doctrines et contraires opinions en la foy, Nous bien asseurez du tressainct propos et religieux vouloir de nostre Boy treschreslien, avons advisê de rediger en brief ordre ce que doyvent prescher et lire les fidèles docteurs et prédicateurs et les autres fidèles Chrestiens croyre avec l'Eglise catholique, touchant aucuns articles et propositions concernons la Foy auiourdhuy mis par plusieurs en different et controversie.

1. Il faut croyre de certaine et ferme foy que le Baptesme est à tous nécessaire pour leur salut, mesme aux petis enfans, et que par iceluy est donnée la grace du sainct Esprit.

2. Par une mesme constance et fermeté de foy est à croyre que l'homme a son franc et liberal arbitre, par lequel il peut ou bien ou mal.faire: et par lequel aussi, combien qu'il soit en péché mortel, Dieu aydant, se peut relever à grace.

3. Et n'est pas moins certain qu'à ceux qui sont en eage, et usans de raison, après avoir commis pesché mortel, la penitence estre nécessaire, laquelle consiste en contrition, et confession sakramentale, qu'il faut

verbaUement faire au prestre, et pareillement en satisfaction.

(18)

PROLEGOMENA. X I 4. Davantage est à croyre que le pécheur n'est point iustifié par la seule foy, mais aussi par les

tonnes oeuvres, qui sont tellement nécessaires que sans icelles l'homme qui est en usage de raison ne peut obtenir la vie éternelle.

5. Un chacun Chrestien est tenu de croyre fermement qu'en la consecration qui se fait au sainct Sacrement de l'autel, le pain et vin sont convertis en vray corps et sang de Iesus Christ, et après la dicte consecration me demeurent que les espèces dudict pain et vin soubs lesquelles est reallement contenu le vray corps de Iesus Christ, lequel nay de la Vierge Marie a souffert en l'arbre de la croix.

6. Le sacrifice de la Messe est de l'institution de Iesus Christ et est utile et profitable pour les vivans et trespasser.

7. La communion de l'Eucharistie soubs les deux espèces de pain et de vin n'est pas nécessaire aux gens lais. Parquoy à bon droict, pour certaines et iustes causes, a ia de long temps esté ordonné par l'Eglise, qu'ausdicts lais soit communié seulement soubs l'espèce du pain.

8. Oidreplus la puissance de consacrer le vray Corps de Iesus Christ a esté par luy donnée seulement aux prestres ordonnes et sacres selon la coustume et observance de l'Eglise, et aussi cVabsouldre des pèches au Sacrement de penitence.

9. Lesquels prestres pour certain (combien qu'ils soyent maulvais et en péché mortel) consacrent le vray corps de Iesus Christ, pourveu qu'ils ayent intention de le consacrer.

10. Confirmation et extrente unction sont deux Sacremens institues de Iesus Christ, par lesquels est donnée la grace du sainct Esprit.

11. Et ne faut doubter que les Saincts, tant ceux qui sont en ceste vie mortelle, que ceux qui sont en paradis, ne facent miracles.

12. C'est chose saincte et tresaggreable à Dieu, de prier la bienJteureuse tnere de Dieu, Vierge Marie, et les Saincts estant au ciel, à ce qu'ils soyent advocats et intercesseurs pour nous envers Dieu.

13. Et pourtant ne devons iceux Saincts, regnans avec Iesus Christ, imiter seulement et ensuyvir, mais honnorer et prier.

14. Et à ceste cause; ceux qui par devotion visitent les lieux et églises desdiêes ausdicts Saincts, font sainctement et religieusement.

15. Si quelcun en l'Eglise, ou hors, addresse d'entrée son oraison à la glorieuse Vierge Marie, ou à quelque Sainct, premier qu'à Dieu, il ne pecJie point.

16. Et ne faut aucunement douter que soy agenoiller devant l'image du crucifix et de la Vierge Marie, et d'autres Saincts, pour prier nostre Sauveur Iesus Christ et les Saincts, ne soit bonne oeuvre et saincte.

17. Outre faut croyre fermement et nullement douter qu'il y a un purgatoire auquel les âmes détenues sont aydées par oraisons, ieusnes, aumosnes et autres bonnes oeuvres, afin que soyent plustost délivrées de leurs peines.

18. Un chascun Chrestien est tenu de croyre fermement qu'il y a en terre une Eglise universelle visible, qui ne peut errer en la foy et bonnes meurs: à laquelle tous Chrestiens sont tenus obeyr en ce qui touche la foy et les bonnes meurs.

19. Que si aucune chose venoit es sainctes Escriptures en controversie ou doute, à icelle Eglise appartient à en définir et determiner.

20. Il est aussi certain qu'on doit croyre beaucop de choses qui ne sont expressément et spécialement contenues aux sainctes Escriptures, lesquelles toutesfoys est de nécessité recevoir, par la tradition de l'Eglise.

B*

(19)

TTT TRACTATÜS THEOLOGICI MINORES.

21. Par une mesme certitude de vérité faut croyre que la puissance d'excommunier est de droict divin, immédiatement octroyée par lesus Christ à l'Eglise: et pour ceste cause sont à craindre grandement les censures ecclésiastiques.

22. Il est aussi certain que le Concile general, légitimement et dcuement congregê, représentant l'Eglise universelle, ne peut errer es determinations de la foy et bonnes meurs.

23. Et n'est pas moins certain que de droict divin il y a un Pape, qui est chef souverain en VEglise militante de lesus Christ, auquel tous Chrestiens doyvent obeyr, qui aussi a puissance de conférer les indulgences.

24. Les constitutions ecclésiastiques, comme de ieusnes, discretion de viandes, abstinence de chair, et plusieurs autres choses, véritablement obligent la conscience, mesmes encore seclud tout scandale.

25. Les voeuz et mesmement monastiques et de religion, comme de perpétuelle continence, pauvreté et obedience, obligent en conscience.

Et deffend icélle Faculté de Theologie à tous ceux qui sont de sa congregation, Docteurs et Bacheliers, à tous ceux qui des maintenant et par cy après veuillent acquérir degré en icélle Faculté, qu'ils ne preschent aucunement propositions contraires aux susdictes en leurs sermons, ny ne lisent ou enseignent eh leurs leçons ou ailleurs, mais l'argument et l'occasion s'offrant, qu'ils preschent sincèrement, purement, et aussi declairent apertement au peuple les dictes propositions.

Davantage a ordonné que tous les Docteurs et Bacheliers confirmeront les susdictes propositions par apposition de leur seing manuel. Et pource que n'est chose seure de nourrir des loups en son trouppeau, ny aucuns desobeissans et contentieux, a délibéré et conclud de priver entièrement et à iamais de sa compaignie et congrégation tous les Docteurs et Bacliéliers qui reffuseront à signer les dictes propositions, iouxte le diet décret, et qui les contraires à icelies aucunement preséheront ou enseigneront. En outre, pource que plusieurs, curieux de nouvelles choses et doctrines, par un esprit de contradiction, et affection de contrarier aux institu- tions de nos maieurs et anciens, par un mespris negligent et délaissent ceste louable coustume d'implorer la grace du benoist sainct Esprit, par l'intercession de la tresheureuse vierge Marie, nous les admonestons de n'avoir aucunement en horreur ceste salutation angélique, laquelle l'Evangile nous a prescrite et baillée, ne aussi toutes et quantes fois qu'il eschet de parler de nostre Seigneur et Sauveur lesus Christ, qu'ils ne des- daignent proposer le sainct et salutaire nom de\lesus, comme plusieurs ont de coustume, contens seulement dire et nommer le Christ, veu nommément que, tesmoing sainct Pierre, il n'y a autre nom soubs le ciel en vertu duquel puissions estre sauves: semblablement quand il vient à propos d'alléguer le nom des sainetz Apostres et Evangélistes ou saincts Docteurs, qu'Us n'ayent à les nommer par leurs noms simplement, sans aucune preface d'honneur, comme ont accoustumé de dire: Paul, Iacques, Matthieu, Pierre, Hierosme, Augustin etc.

Et ne leur doit estre grief adiouster et préposer le nom de sainct, en disant sainct Pierre, sainct Paul etc.

Et finablement qu'ils ne soyent negligens à recommander aux prières du peuple les âmes des trespasses.

L'an de grace 1542, le disiesme iour du mois de Mars, la Faculté de Theologie, deuement congregée par serment au College de Sorbonne sur l'affaire des Articles precedens, les a approuves en la forme que

sont escrits.

Sçavoir faisons que nous désirons sur toutes choses et de tout nostre coeur qu'en nostre Boyaulme treschrestien soit tousiours continuée, gardée et entretenue Tunité, intégrité et syncerité de la Foy catho- lique, comme le principal fondement de nostre did Boyaulme, et dont depend la prospérité de nous et d'iceluy, et qu'après avoir fait voir par nostre conseil privé les dessus diets Articles de la determination et censure doctrinale de la Faculté de "Theologie de nostre premiere fille l'Université de Paris, et qu'Us ont esté trouves

(20)

PROLEGOMENA. • XIII entièrement conformes à la doctrine et observance catholique, et aux diffinitions et determinations de nostre mere saincte Eglise, desquelles, comme Roy treschrestien, sommes en nostre diet Royaulme protecteur, garde, con-

servateur et exécuteur, et que par la division des doctrines qui seroyent ensemencées par les prescheurs en nostre diet Royaulme, terres et seigneuries, s'en pourroyent ensuyvir plusieurs divisions et seditions en nostre peuple, à la grande perturbation du repos et tranquillité d'iceluy:

Pour à ce obvier et que en unité de Foy et doctrine nostre diet peuple treschrestien soit exhoiié et admonesté par ceux qui prescheront la parole de Dieu, sans aucune division ou contention entre eux:

Avons comme conservateur et exécuteur susdict, en tant qu'à nous est, authorise, et authorisons les- dietz Articles, et ordonné et ordonnons qu'ils soyent publiez par tout nostre diet Royaulme, pays, terres et seigneuries, gardez, observez et entretenus, sans aucunement y contrevenir, exhortans tous les Prelatz de nostre diet Royaulme, pays, terres et seigneuries, de quelque estât, qualité ou condition qu'ilz soyent, et comme con- servateur et. exécuteur susdict, leur enioignant envoyer à tous et chascun des curez et vicaires de leurs dioceses, églises collégiales, monastères et couvens, mendians et non mendians, d'iccux dioceses, où l'on a accoustumé prescher la parole de Dieu, une copie de ces présentes, au vidimus desquelles voulons estre envoyé à ceste fin

à chascun desdietz Prelatz:

Et commendant tresexpressément par lesdietz Prelatz, à tous lesdietz curez, vicaires, doyens et prin- cipales dignitez des églises collégiales, Abbez des monastères, Prieurs et gardiens des couvens, mendians et non mendians, de garder et observer entièrement le contenu desdietz Articles, en leur defendant tresexpressément d'y contrevenir, et de prescher en leurs dictes églises, monastères ou couvens, aucune chose contraire, répugnante ou dissonante au contenu desdietz Articles de ladicte Faculté de Theologie, directement ou indirectement,

apertement ou par motz couvers, et que quand Hz laisseront aucuns presclier, Hz leur facent faire lecture de tout le contenu en cesdictes présentes, afin que, s'ils y contreviennent, ils ne puissent prétendre aucune cause d'ignorance ou excusation:

Enioignons aussi, comme conservateur et exécuteur susdict, à tous lesdietz Prelatz de nostre diet Roy- aulme, pays, terres et seigneuries, de quelque qualité qu'ils soyent, enquérir ou faire enquérir diligemment par leurs vicaires, officiaux ou promoteurs, contre les transgresseurs du contenu en nos dictes présentes, et qui auroyent presche chose contraire, répugnante ou dissonante au contenu desdietz Articles, et qu'ilz procèdent à Vencontre des coulpables, diligemment et promptement, les corrigent et punissent exemplairement selon les con- stitutions canoniques:

Et en leur impartissant l'ayde et confort de nostre bras séculier, comme faire devons, avons pareille- ment de nostre part défendu et défendons tresexpressément à tous noz subiects ou demeurans en nostre diet Royaulme, pays, terres et seigneuries, et aultres quelconques qui pourroyent venir en iceluy, de presclier publiquement ou occultement, apertement ou par motz couvers, directement ou indirectement, aucune chose

contraire, répugnante ou dissonante au contenu desdietz Articles, sur peine d'estre tenuz et reputes séditieux et perturbateurs du repos et tranquillité de nostre republique treschrestienne, occults conspirateurs contre le bien et prospérité de nous et de nostre estât, rebelles et desdbeyssans envers nous et iustice, et comme tels voulons qu'ilz soyent punis par tous nos iuges ressortissans sans moyen en nos cours de Parlement, chascun en son destroict :

A sçavoir, les lais ou simples clercs, qui n'auroyent encores ordres sacres, si témérairement ils ne s'ingeroyent de ce faire, des peines telles que de droit. Et quant aux gens ecclésiastiques, ayans ordres sacrez, de peine d'amende lionorable, bannissement de nostre Royaulme, et confiscation de leurs biens patrimoniaux, si aucuns en ont, ou autrement, ainsi que nozdictz iuges verront estre à faire par raison. Et ce pour le cas privilégié, s'ils procèdent à icelle, le delict et crime estans deuement verifies par leur simple confession,

(21)

XIV TRACTATUS T H E O L O G I C I M I N O R E S .

ou à la charge dudict cas privilégié, où ils ne confesseroyent la contravention et tra>isgression de nos dictes defenses. Et enioignons et commandons tresexpressément à tous nos diets iuges, sur peine de suspension de leurs estais par un an pour la premiere faute, et de privation d'iceux pour la seconde, d'estre diligens et soigneux d'enquérir, ou faire enquérir, de ceux qui contreviendront et transgresseront nos dictes defenses, et de procéder à les faire constituer prisonniers, le plus promptement et diligemment qu'il sera possible, et leur faire

et parfaire leur procès, selon droict et raison. Et enioignons aussi à nos advocats et procureurs, en nos sieges ressortissans sans moyen en nos dictes cours de Parlement, sur les peines que dessus, de poursuyvir et faire faire lesdictes informations, captures et punitions exemplaires desdicts cas et crimes.

Si donnons etc.

Arfciculorum illorûm latinum quoque textum seorsim typis evulgatum fuisse, et iussu quidem regis, supra memoravimus, verum nullum eius usquam exemplar nobis reperire contigit. Antiquissimus nobis est qui in libello calviniano exstat. Editus quoque legitur apud Dan. Gerdésium in additamentis Tom. I I I . Hist. Reform, pag. 87 seqq. cum articulis Lovaniensis Academiae eiusdem fere argumenti et tenoris a. 1544 proinulgatis. Slcidanus etiam noster, praecipua horuin articulorum recenset capita ad a. 1542 et 1543 (Ed. 178t>. Tom. II. pag. 274. 504. 320) ubi historiam Francisci Landri enarrat, con- cionatoris parisiensis, qui paulo ante in aede S. Orucis purius evangelium docere inceperat mox vero palinodiam cancre coactns fuit. Gravissiinus alioquin autor, et de rebus gallicis prae multis aliis aetatis suae historicis optime instructus, hie tarnen in eo errasse nobis videtur, quod Landri illius praedicationes adversariis primam et praecipuam articulorum condendorum ansam praebuisse asserit. Caeterorum saltern scriptorum, qui eiusdem instrumenti mentionem faciunt, nullus talem aliquem inter ipsum ot Landri causam connexum statuit.

Quidquid sit, A r t i c u l i sorbonici, quum vergente anno 1543 Genevam pervertissent, et in Oalvini notitiam, risum eius potius quam bilem movisse videntur, si ex ea quam paulo post edidit responsione coniecturam feceris. De cuius indole plane peculiari mox plura dicturi primum externam libri faciem describemus. Hunc Tero diu frustra quaesivimus, et si qua alicubi adhuc exstant exemplaria, omnia nostros quidem oculos fugerunt, quod eo facilius fieri potuit quod editio princeps, ut iam diximus, sine autoris nomine prodierat. E t iam de bac roperienda desperantes, omnique apparatu critico destituti, Gallasii textum cum Bezano simpliciter collatum et nonnullis vitiis repurgatum, typographo tradideramus recudendum, quum nuper, antequam prelo submissus fuerit, Heidelbergae exemplar desideratissimae illius editionis principis unicum ex latebris suis emersit, et sine mora redemptum caeterisque bibliothecae nostrae calvinianae xttfitjMoiç additum est. Ecce eius titulum:

A R T I O V L I | A F A C V L T A T E SA- | ORAE T H E O L O G I A E P A - | risiensi determinati super materiis fidei | nostrae hodie controuersis. | CUM /ItllitlOlO. | (Emblema) | HEBR. XIII. | IESVS CHRISTVS heri et hodie, | ipse in secuta. Doctrinis uariis et | peregrinis nolite abduci. | 1544.

Embiema est palma cum puero suspenso et adagio subscripto: P r e s s a v a l e n t i o r . Forma libri est octonaria minor, quaterniones quinque (a — e ) , paginae numeratae 79. ultima vacua. Articuli ipsi typis paulo maioribus expressi.

Quod ad annum huius opusculi natalem attinet, olim, antequam editionis principis exemplar nacti fuerimus, in eo definiendo aliquamdiu haesimus et Bézam autorem sequuti, qui in tabula editioni suae praemissa annum 1542 significat, libello locum suum in fronte sexti voluminis Operum assignavimus.

Paulus Henry (vita Oalvini n . 265) qui fere solus recentiorum baec tangit, latinam editionem eidem

(22)

P R O L E G O M E N A . X Y anno tribuit, gallicae vero sequentem annum 1543 adscribit, quonam autore aut vade fretus, nescimus.

Certe ipse neutram talem vidit. Quos earum titulos prodit, eos sinipliciter ex apographo in Corpore Bezano descripsisse putandus est. Numerus 1542 ex ipsa decreti Sorbonistarum subscriptione fluxit;

verum supra quae huius numeri causa et ratio fuerit ostendimus. Publicutionem articulorum historici

•omnes coaetanei ad aestatem anni 15-13 referunt. Quid quod editio princeps Antidoti notam anni demum sequentis 1544 prae se fert. Hano autem rerera principem fuisse, testis nobis erit fide dignissimus Conradus Gesnerus, magni nominis autor, qui in sua Bibliotheca universali, Tiguri a. 1545 impressa fol. 396 verso, inter alia Calvini opera etiam hunc titulum recenset: Articuli a facultate 8. Theologiae Parisiensis determinati super materiis fidei nostrae Jiodie controversis, cum Antidoto. Libellus impressus Genevae 1544 in 8. cliartis 5. quo ludit autor adver sus Sorbonistas, et quanquam nomen suum non adscripserit, utpote ludo potius suo quam serio operi, volui tarnen inter eius scripta vel ndlente ipso adnumerare.

Quo clarissimi viri testimonio simul confirmatur Gallasii et Bezae declaratio, ipsi Calvino autori lepidum hoc opusculum tribuentium. Idem babet Sleidanus in fine eius narrationis quam supra lau- davimus (pag. 320) sic scribens: His illorum doginatis adversarium doinde scriptum edit Calvinus et Antidotum vocat, eosque multo sale perfricat. Adde duumviros qui vitam Calvini olim conscripserunt, Colladonum et Bezam. Quorum ille haec: L'an 1543, pourcc que la Sorbonne de Paris s'estoit portée iusques-là, de faire des articles de foy à sa fantasie sans rien prouver, il composa un livre où il met de bien plaisantes probations de leur dire (et ils n'eussent pas sceu trouver de meilleures, comme Hz Vont bien monstre en se taisant) et adiouste quant et quant à bon escient le vray contrepoison qu'il faut opposer par la parole de Dieu à leurs erreurs et determinations magistrales. Hic vero sic scribit: Audacior quam un- quam antea 13orbona ausa fuit facinus, quod mirum videri posset episcopos aut ipsum saltern pontificem pati potuisse, nisi iam pridem, ecclesiarum opibus inter se, ut inter praedones fieri solet, dispertiendis occupati, suo praecipuo munere, quod in administratione verbi positum esset, ultro bonis istis quos vocant doctoribus cessissent, ea tarnen conditione, ut tanquam canes dominis illis suis subserviant, ex quorum mensis ossa tandem millies abligurita corrodunt. Ausa fuit igitur Sorbona, nullo neque divino neque humano iure fulta, fidei christianae articulos praescribere, eiusmodi quidem ut, turn sua falsitate, tum illis summis ineptiis quae sunt illi sodalitati familiäres, omnem sibi ipsis autoritatem apud hommes non prorsus amentes merito derogare potuerint, quibus tarnen alii metu alii per imperitiam ultro sub- scripserunt. Ifaque respondit iis Calvinus ita ut et errores solidis rationibus pererudite rofutaret, et eorundcm stultitiam omuibus non penitus insulsis suaviter deridendam propinaret. Quibus etiam sub- iungimus ex eiusdem Bezae s. D. p. Historiae ecclesiasticae Tom. I. pag. 33 (éd. Antw. 1580) quae sequuntur: Ce fut aussi en ceste année (1543) que ceux de Sorbonne usurpèrent l'authoritê de faire des articles de foy sur les controverses esmeues de nostre temps en la Beligion: ausquêlss il fut respondu en deux sortes par lean Calvin: à savoir l'une selon leur iargon pour faire apparoir à tous leur bestise, et puis après très doctement et par la parolle de Dieu: tellement qu'il n'y eut homme d'esprit qui ne se mocquast de leur asnerie. Ce neantmoins le Roy ne laissa de les authoriser par edict.... et depuis ont esté lesdits Articles acceptez pour confession de foy. Ipse denique Bulaeus (Hist. Univ. Paris, supra laudato loco) his utitur verbis: Contra quos (articulos) edidit Calvinus librum quondam quern vocavit Antidotum, et theologos accusât quasi voilent ipsi sibi articulorum fidei dispositionem et censuras despotice arrogare caett.

Iam vero in opusculi recudendi dispositiono aliquid mutare praesumpsimus, citra lectoris damnum id nos facturus rati. Apud Gallasium et Bezam, praeeunte editiono principe, textus ita dispositus legitur, ut aperto volumine in pagina sinistra habeas articulos parisienses, singulis aut saltern paucioribus versibus

[ l

(23)

X V I TRACTATUS T H E O L O G I C I M I N O R E S .

expresso=, subiunctis argumentis satis fuse expositis quibus in scholis theologorum vulgo probari consue- verant. In pagina voro dextra, e regione singulorum articulorum tali modo declaratorum, leguntur Galvini confutationes. Ita fiunt quasi duo opuscula, et OWOJITVXWÇ scripta, et iunctim a lectoribus con- sideranda, quippe quibus alternae paginae suis propriis titulis insignitae illic A r t i c u l o s , hie A n t i - d o t u m proponant. E t Calvini quidem disputatio, quamvis pro more doeta et solida sit, hic tarnen, ubi a leotionc p r o b a t i o n u m scholasticarum ad earn accesseris, paulo frigidior tibi videbitur et sueto vigore destituta. Contra Sorbonistarum argumenta, apud iudicem sanioris theologiae gustu imbutum, mox omne punctum ferent, risumque et plausum movebunt, quippe quae medii aevi gliscentis scientiam, futilem illam exilemque, et philosophico sensu non minus carentem quam evangelico, tarn suaviter redoleant, tarn genuino colore vestitam repraesentent, ut, praeter Obscurorum virorum famosissimas illas epistolas, nihil huic comoediae aequiparare possis. Ipse scilicet Calvinus haec argumenta conquisivit, vel potius de subselliis scholarum sui temporis corrasit, et pro authentico commentario Articulis istis addidit.

Quem tarnen ita stilo usum esse dixerimus, ut ipsi orthodoxae facultatis doctores vix recusare potuerint quominus supellectilem suam agnosecrent, plurimi vero lectores ipsos ex cathedra loquentes audire sibi persuadere debuerint. Gallicae editiones, sola principe excepta, hanc libelli oeconomiam non servarunt, sed articulos, probationes et antidota perpetuo ordine sibi succedentia exhibent. Atque hunc ordinem, quanquam autoris consilio minus aecommodatum, nos quoque sequemur, quum iam de lectore iocose deludendo in hoc nostro labore cogitari nequeat, et ingeniosae diatribae lepor, qui olim fuit, minime hac sub forma evanescat.

Versionis gallicae textum quum pluribus locis a latino discrepare videremus, ita quidem ut hinc inde longiora additamenta exhibeat, diligentius relegimus et quaeeunque ab archetypo recedebant aecura- tius in margine annotavimus, scilicet persuasum habentes additamenta ilia neutiquam invito aut inscio Calvino ipsius authenticae scripturae obtrudi potuisse. Verum quum his studiis operam daremus, nullum eius versionis separatim excusae exemplar nancisci adhuc contigerat, adeoque omnino nesciebamus an talis olim editio exstiterit. Nuperrime tantum, quum ipse Minus textus iam dudum typis exscriptus esset, ex Genevensi bibliotheca aeeepimus volumen alia de causai expetitum, in quo praeter quatuor alia Calvini opuscula gallice conversa, et ipsa rariora, ( S u p p l i c a t i o n à l ' E m p e r e u r , F a ç o n de r e f o r m e r l ' E g l i s e , A c t e s du C o n c i l e de T r e n t e , et, quod maxime desiderabamus, A c c o r d t o u c h a n t l a m a t i è r e d e s s a c r e m e n s ) maximo cum gaudio unicum exemplar, quod aetatem tulisse videtur, quodque antehac oculos nostros fugerat, huius nostri libelli invenimus. Atque pro hoc officio humanissime nobis praestito, et simul pro aliis antehac cumulatius in nos collatis, duumviris dignissimis Francisco Gas, bibliothecae illius praefecto, eiusque collegae Stephano P a t r u , débitas grates lubenter persolvimus. Qui nobis iam quater, quum in pomoeriis ipsorum castra poneremus in parando thesauro epistolico oalviniano desudantes, comiter exceptis ditissimam documentorum copiam. custodiae suae creditorum perscrutandam et excutiendam liberaliter permiserunt. De quorum laborum fructibus olim plura dicturi, hanc occasionem publice testandi erga eos animi féliciter oblatam noluimus praetermittere. Caeterum libelli titulus hic est:

LES | A K T I C L E S | D E L A SACREE F A - | CULTE D E T H E O L O - | gie de Paris, con- cernans nostro foy et r e - | ligion Chrestienne, et forme de prescher. | AMC Iß reïïiede COïltre la VOiSOn. | (Emblema) | UApostre aux Hébrieux, chapitre treize. | IESVS CHRIST a esté hyer, et au- j iourdhuy, et sera éternellement. Ne | soyez point distraietz çà et là, par | doctrines diuerses et estranges. | 1544.

(24)

PROLEGOMENA. . XVII Fornia est octonaria minor. Emblema gladium exhibet sine flamma, verum cum notissimo suo adagio. Quaterniones sunt sex cum dimidio (a — g); paginae numeratae 99, reliquae vacuae praeter unam, quae est quarta a fine, ubi lectorem de singular! operis dispositione certiorem facit typographus..

Cuius monitum sic decurrit: ADVERTISSEMENT. Que les lecteurs, afm*de ne sdbuser en la lecture de ce present traicté, soyent advertiz que d'un costê sont mis les articles de nos maistres avec leur glose et proba-

tion, de l'autre qui est à l'opposite, est mise la responce: tellement qu'en lisant, pour continuer un article, ü faut sauter tousiours la page opposite, combien que le tiltre, qui est pardessus, pourra monstrer cela. Car à l'une des pages il y a: articles, à l'autre il y a: remède. Qu'on suyve donc cela, et on ne sy trouvera point empescM, moyennant qu'on conioingne avec chacun article le remède qui est correspondant.

Exstant A r t i c u l i isti a Sorbona pavisiensi promulgati cum Calvini A n t i d o t o in utroque corpore Tractatuum: latine apud Gallasium pag. 378 — 409; apud Bezam 1576 pag. 305 — 329, in éd.

a. 1597 pag. 255—275; in Stoeriana pag. 219—234; denique in Amstelodamensi pag. 190 — 203.

Gallice in edit, prima 1566 pag. 471 — 506; in secunda s. Stoeriana pag. 531—572.

CAPUT XIX.

BRIEVE INSTRUCTION CONTRE LA SECTE DES ANABAPTISTES. 1544.

CONTRE LA SECTE PHANTASTIQUE DES LIBERTINS. 1545.

EPISTRE AUX FIDELES DE ROUEN CONTRE UN CORDELIER. 1547.

Neminem inter doctos bistoiïarumque saeculi decimi sexti peritos fugere arbitramur gravitatem calamitosumque exitum motuum illorum religioso-politicorum ab Anabaptistis, quos vocabant, longe lateque excitatorum, qui clanculum primo serpentes mox publice et perniciosissime eruperunt, vi tandem armata oppressi sunt suppliciisque et sanguine exstincti. Nihil est quod mireris et tales homines tunc exstitisse, et talia ab adversariis, tarn civilibus quam ecclesiasticis, passos esse. In omnibus enim magnis rerum humanarum commutationibus, qualis illa fuit a Luthero praeter suam ipsius opinionem excitata, fatale quodammodo et ineluctabile esse videtur, eos ipsos qui res novas promovent plerumque in diversas scindi partes: aliam fortiter simul et circumspecte agentium, quorum humeris totius rei pondus incumbit; aliam eorum qui remorantur et nolentes trahuntur, aliam denique ardelionum et factiosorum, qui vel impatientia acti, vel scientia male feriata, vel ambitionis pruritu incitati, una vel altera veritatis particula arrepta, earn saepenumero ipsa exaggeratione pervertunt, et coelum terris miscere haud verentur, dummodo glorioso ingenio satisfaciant. In ista commotione pro instauratione sacrorum evangolica saec. XVI. facta Anabaptistae et iconoclaetae varii generis variaeque denominationis huic tertio agmini passim adnumcra- bantur. Non est quod hie recenseamus omnes inquisitionis tum theologicae tum politicae saevitias quae multis in locis perpetratae sunt in homines quorum alios innocentes et plane christianos, alios rabidos et mente captos dixeris, et miseratione potivs quam poena dignos. Sed, pro h dolor, sic ferebat isterum teraporum conditio et fanaticorum quorundam hominum, miseram plebeculam in suam sectani trahentium, profana audacia et insania. Post tragoediam Monasteriensem ipse magistratus noster Argentoratensis,

Calvini opera. Vol. 711. C

(25)

X V I I I TRACTATUS T H E O L O G I C I MINORES.

illustre alioqui longanimitatis et christianae humanitatis erga dissentientes exemplum, ad severiora mandata in eiiciendos sectarum coryphaeos et ad ipsos carceres recnrrere coactus est. Verum inter in- numera ignorantiae ct caecae pervicaciae mancipia complures etiam inveniebantur viri, haud vulgari doctrina imbuti, piissimo animo acutiesimoque ingenio praediti, Ioannem Dcnckium puta, Jacobum Kautzium, Balthasarem Hubmoer, Ludovicum Hetzerum, qui in multis a vetere ecclesia traditis liberius rectiusque iudicabant quam plerique eorum qui tunc temporis crvXot habebantur. Quibus praecox et intempestiva veritatis intelligentia in crimen vertebatur, et non trecentos demum post annos eiusdem praecones natos esse, capitale fuit.

Anabaptistarum sectae inter germanicos praecipne populos pullularunt, tarn in Germania inferiore, cum Hollandia, Frisia et Belgio, quam in superiore, maxime Suevia et Helvetia. E t hoc quidem tribus de causis. Qiiarum prima fuit quod hi in Universum populi ad mysticam quandam et philosophicam religionis contemplationem altioremque rerum divinarum investigationem, atque ideo ad formandas sectas suopte ingenio proniores sunt quam caeterae omnes Europae gentes. Alteram habes in reliquiis sectarum antiquiorum quae olim exstiterant, vel secreto vel publice doctrinas varias et a romanis longe aliénas professae, quaeque in omnibus fere Germaniae partibus, quasi radices semimortuae sub terra latentes, ad coelestes illas et multo fragore delapsas aquas iam reviviscere incipiebant. Tertia causa fuit, eaque haud parvi aestimanda, magna ilia ditionum et dynastarum multitudo, in rebus civilibus vix aliquo nexu inter se cohaerentium. Unius ex finibns persequutione ciectis sectariis in altcrius rcgionem confugere nullius negotii erat, ibique latibulnm, imo asylum invenire facillimum. Certo constat perpaucos ana- baptisticae opinionis assertores in eas terras pénétrasse, quae gallico idiomate utuntur et hos quoque potius in eos tractus qui Galliae finibus proximi sunt, ut Flandria et Allobrogum regio, quam in ipsum regnum. Nam quod olim Franciscus rex ad evangelicos Germaniae principes scripsit, de fidelium per- sequutione anno 1534 et sequenti facta conqxi er entes: se ipsorum exemplum sequutum de Anabaptistis magistratus contemptoribus, aliisque eiusdem farinae fanaticis, iustissimum sumpsisse supplicium, hoc regium fuisse mendacium nemo doctus hodie ignorât.

Ad pagos et urbes Allobrogum nonnulli passim venerunt ex ditione Turicensi et Berncnsi, ubi iam a primis instaurati eyangelii annis magistratus, nullo vel catholico vel evangelico reclamante, gladio et aqua eos omnes interemit qui neque colloquiis publicis, nequc aliis thcologorum actionibus erroris convinci potuerunt. Calvinus noster primum, quod sciamus, eos obviam habuit, vel potius manus cum illis con8eruit anno 1537 Gcncvae, ubi sex mensibus antea a Farello retentus, doctoris theologici et deinde etiam praedicatoris evaugelici muncre fungebatur. Sed accipe quae Colladonius hac de re in eius vita narrât (ed. Franklin pag. 30): Ces heureux commencemens despleurent grandement à Satan et aux siens, qui ne faillirent pas, comme il n'estait mal-aisé sur les premiers changemens d'estât et de religion, de luy faire fascherie. Car à grand peine se passèrent quatre mois que à"un costé les Anabaptistes le viridrent assaillir (desquels estoit un certain lean Stordeur dont il sera parlé cy après), et de Vautre un meschant apostat nommé Me- Pierre Caroli, docteur de Paris, lequel, estant secrètement soustenu et appuyé du credit d'aucuns des principaux, luy pouvoit donner beaucoup de peine. Mais quant aux Anabaptistes, il les seut si bien et heureusement manier en dispute publique, combien que le Magistrat n'y mist pas la main, que des lors la race en fut perdue en ceste Eglise. Ce qui est d'autant plus admirable que la plus part des Eglises d'Allemagne en sont encore bien fori empcscliées: et s'il y en a qui en soyent délivrées, c'a esté plustost par la simple rigueur de iustice qu'autrement. Eadem et totidem ferme verbis habet Beza in Vita Calvini latine conscripta. Un um tan tum addit, scilicet disputationem istam habitam esse die deeimo octavo Martii à. 1537 assistentibu's collegis: nomen verolo. Storderii, de quo infra dicturi sumus, silentio praeterit.

(26)

PROLEGOMENA. X I X . Tredecim post menses Calvinus solum vertere iussus Argentoratum se contulit et ambabus, u t

aiunt, ulnis exceptus est in urbe inde ab ovangelio renovato exsulibus cuiusvis gentis et linguae refer- tissima, et sectis, nimirum Anabaptistis omnis generis, laborante. Cuius rei causa fuit ilia iam supra laudata rnagistratus mansuetudo, et duorum illustrium thoologorum Wolfgangi Capitonis et Mattbaei Zellii christianissima vnoyovq sive tolerantia, virtutuni omnium, praesertim apud theologos, tunc rarissima.

Usque adeo bac in re Capito peccaro videbatur Bucero, disciplinae ecclesiasticae propugnatori et gliscentis anabaptistici fanatismi, quern vocabat, adversario acerrimo, ut bic seniorem amicum et symmystam nimiae facilitatis accusaret, et intra privatos parietes saepius graviter corriperet. Periculosi enim exempli ipsi videbatur, tantos viros domi suae bospitium praebere bominibus de doctrina ecclesiastica et politica tarn prave sentientibus, et paene exborruit Zellium, virnm alioqui moderatissimum, quum fortiter respon- derët, omnes Obristum Iesum vere amantes crucemque eius patienter portantes, etiam in posterum et domi et mensae suae participes futuros. Quam pietatem dum admiramur et vehementer commendamus, collegam tarnen contra monentem, et rei publicae sacrae et civili metuentem, non omnino improbare pos- sumus. Fuerunt enim inter Anabaptistas nonnulli bomines vaferrimi ingenii aut etiam plane fanatici, qui propbetarum veteris testamenti personam agentes de Argentorato quasi nova Hierosolyma somni- abant et multis perturbatis non paucos iam captaverant.

Bucerus igitur Calvinirm, virum, seu potius iuvenem, in sectariis retundendis nuper tarn egregie defunctum, et nunc pro disciplina ecclesiastica in exsilium actum, omnibus votis accersivit et in intimam suam amicitiam recepit. Mox procuravit ut sartorum curiae tribulis rite adscriberetur, baud absque occulto providoque consilio bac potissimum curia selecta, quia omnium maxime veneno anabaptistico in- fecta esse videbatur. Exspectationem ainici Calvinus baud fefellit. Féliciter enim et solo argumentorum pondère multos in viam reduxit, inter alios etiam duos viros neque ignotos neque indoctos, Ioannem ilium Storderium Leodiensem, quocum iam Genevae egerat, sed frustra ut videtur, et Paulum Voltzium, abbatem quondam Curiae Hugonis (vulgo Hugshofen, Honcourt) monasterii in valle Yilleriana superioris Alsatiae. Sed de bis audias, quaesumus, iterum Colladonium narrantem (1. 1. pag. 41): Il eut lors cest heur qu'il ramena à la foy.un fort grand nombre d'Anabaptistes qu'on lui/ addressoit de toutes parts, et entre autres un iadis Abbé nommé Paul Volse, auquel Erasme avoit dédié son Chevalier chrestien l'an 1518, et lequel estant converty de VAnabaptisme est mort ministre en l'Eglise de Strasbourg. Il y eut aussi de ce nombre un nommé lean Stordeur natif de Liege, lequel estant decedé de peste à Strasbourg, quelque temps après il print sa vefve à femme, nommée Odilette ou bien Idelette de Bure, femme grave et Jwnneste

Eadem Beza quoque tradit.

Hac ultima vice disputando congressus est Calvinus cum Anabaptistis, et quidem, quod paucis usu venire solebat, inexspeetato cum successu. Mox ab ipso senatu populoque bonorificentissime Genevam revocatus, ad res sacras et politicas de integro ordinandas sese accinxit, istamque ecclesiam disciplinae et exeommunicationis inprimis legibus tarn provide et sapienter munivit, ut nunquam, dum viveret, nuiusmodi perturbatores in earn penetrare aut voluerint aut potuerint. Non eadem fuit ecclesiarum Germaniae et Helvetiae, imo vicinarum Bernensium conditio. E x ipsa Epistola libello contra Anabaptistas praefixa, et Calendis Iuniis a. 1544 ad pastores comitatus Neocomensis data, apparot seetarios illos paulo ante in ditione Bernensi grassantes Agatbopoli (Bonneville, Neuenstadt, oppido ad lacum Bielênsem sito) iusto in colloquio publice congregatos a Farello profligatos esse. Acta buius colloquii, ut ex eadem patet epistola, typis mandata et publici iuris facta sunt, sed nullum' usquam exemplar eorum reperire potuimus. Non ita multo post missus est ad Calvinum e remotissimis, ut ibidem ait, regionibus (an ex Flandria aut per Gallos Argentorati degentes, neseimus) libellus gallice scriptus, quem ut refutaret

C*

(27)

X £ TRACTATUS THEOLOGIOI MINORES.

rogabant qui miserant, cuiusque in calce addita erat confessio anabaptistica septem articulis comprehensa.

Scriptum ipsum nusquam, quod sciamus, exstat; tan tum istos articulos, verbo tenus ut arbitramur, Calvinus in sua responsione servavit, in quos scilicet solos stilum stringore dignatus est. Quibus id fecerit et quam solidis argumentis, tu, beneyole lector, apud ipsum videas. TJnum boc, si quid videmus, affirmare ausimus: nibil afFerre autorem ad banc controversiam dirimendam, quod non iam olim Bucerus, turn in aliis scriptis, tum in libro ad Monasterienses, item Bullingerus in Historia sua catabaptistica, et Gastius Brisacensis in Historia Anabaptismi in medium attulei'int et quod non ab ipso autore in sua Institutione expositum fuerit. Verum si nova non affert, quae ab aliis iam dicta erant ea ornat concinnitate qua in diss.erendo pollet omnesquo praedecessores facile vincit.

Caeterum qui bodie de Anabaptistis aliisque eiusdem generis et aetatis sectis scribere vult, is maximis implicatur difficultatibus, quae partim ipsi rerum naturae inbaerent, partim resident in fontium, e quibus solis earum notitia bauriri potest, raritate et fide suspecta. Nam quo liberioribus et magis perniciosis opinionibus sectae istae infectae erant, eo diligentius plerumque curabant ne mysteria sua latius divulgarentur; et si vel publicis scriptis doctrinam suam professae fuerint, quod tarnen raro usu venire solebat, baec ab adversariis sacpe maligne lecta et perverse excerpta mox intcrierunt, ita ut nobis amplius iam non sit integrum ad eadem recurrentibus vindicum veritatis partes agerc. Quod praesertim de rebus Libertinorum dictum velimus, ad quos nunc transimus. De his nihil ferme habemus quam quod acerrimus eornm antagonista Calvinus memoriae prodidit. Libellus enim quern contra banc sectam conscripsit, praecipuus est fons e quo tarn historiam quam doctrinam huius sectae haurire nobis licet.

Scripta corypbaeorum ipsius quae in Oalvini manibus erant, hodie, quod sciamus, nusquam locorum exstant, nisi quatenus eorum fragmenta in Nostri refutatione colligi possunt. Est tarnen hic quod nobis solamento esse potest, ipsa scilicet illustrissimi autoris sinceritas, qua adversariorum argumenta adcoque verba ingemie et integre referre solet. E r a t enim in eo mira quaedam veritatis fiducia, quae eum dolosis corruptionibus uti vetabat et spretis omnibus malis technis non nisi legitimis honestisque armis pugnare iubebat. Bus praemissis ipsam Libertinorum historiam aggredimur.

Libertini, quo quidem nomine ab adversariis designabantur, ob doctrinae et vitae àowxtav, seu Spirituales, ut ipsi dici volebant, primum apparnere in partibus inferioris Germaniae, in Brabantia, Mandria et Hollandia, inde a restaurati evangelii primordiis. Cuius quidem asseclae, imo antesignani, haberi volebant, caeteros protestantes carnales dicentes, quum tarnen ipsorum dicta factaque nihil minus referrent quam puram et sanctam Christi disciplinam. Docebant enim panthcismum quendam crassum et rudem, quo suam primam originem prodebant a Fratribus liberi spiritus repetendam, quae fuerat secta ducentis circiter annis antea Argentorati, Coloniae, et in pluribus Belgii urbibus numerosissimos agens coetus, et ipsis inquisitoribus formidabiles multitudine et dignitate asseclarum. Qui falsa spiritualitatis, quam dicebant, doctrina usi, pravis hominum cupiditatibus fraena laxantes, quidquid ex suorum grege fecerit aliquis âSiâcpoqov declarabant et sic multos ipso impietatis mysterio alliciebant.

Quae de Libertinorum historia ex Calvini libello paucisque aliis fontibus derivari possunt, fere haec sunt ipsius Nostri verbis quam maxime descripta. E Brabantia Spiritualium secta propagata est in Galliae fines. Primus qui hanc faecem promovit, Coppinus quidam fuit Insulanus (de Lille en Flandre) qui circa a. 1530, nihil habens quam magnam audaciam, in patria sua venerium istud spargere coepit, haud absque magno successu. Cui non ita longe post successit Quintinus ex Hannonia oriundus, vel Picardia, qui mox tantum collegit famae ut Coppini memoriam exstinxerit et sectae autor et caput ipse haberi studuerit et re vera esset. Gloriabatur enim se neque a Coppino neque ab alio quoquam mortali didicisse, sed omnia agente spiritu e proprio penu depromere. Socium habebat Bertrandum des Moulins

(28)

P R O L E G O M E N A . X X I qui secundas agebat et paulo ante a. 1545 diem suum obiit. Sartor erat uterque, quae iam tunc temporis elegantior x*lQoxeXvCa plures tales dedit philosopbastros et ipsum quoque Ioannem ilium, urbis Monasteriensis tyrannum xoXvyufiov. Quando Quintinus in Galliam venerit, non certo constat. Stephanus a Fabrica (Estienne de la Forge) qui fuit evangelicorum parisiensium ipsiusque Calvini optimus et integcrrimus patronus, existimavit, ambos ob maleficia potius quam ob verbuni Dei, quod praetexebant, patrium 3olum Tertisse. E x eodem Calvinus rescivit tertium exstitisse eiusdem haereseos doctorem, Claudium Perse- valum, de quo tarnen praeter nomen nihil apud eum legisse meminimus. Ipse Quintinum et quartum aliquem sectae antesignanum Antonium Pocques s. Poquet de visu audituque cognovit. Degebat enim Quintinus Lutetiae ibique docebat in ipso fidelium coetu paulo ante quam Calvinus e Gallia discesserit.

Habes de his rebus notatu digna in eius libcllo edit, nostr. pag. 169: Il me souvient qu'une fois en grande compagnie, Quintin voyant que ie luy rabatois son caquet trop vivement, et voulant décliner la luicte, me dist que ie trouvois son propos mauvais par faute de l'entendre. A quoy ie luy respondis que i'en entendoye un peu plus que luy, d'autant qu'il ne savoit du tout qu'il disoit, et moy ie congnoissoye pour le moins qu'il voulait embabouiner le monde de follies absurdes et dangereuses. Audi alium etiam locum quo Calvinus de Quintino loquitur et hominem ad vivum depingit (ibid. pag. 199): Quand les autres sont en affliction ils font des robustes, disans que c'est blasphemer de se plaindre, ou de faire semblant d'en rien sentir. Gomme une fois i'estois present quand Quintin diet à un homme fort malade, qui avoit seulement diet: Helas, mon Dieu, que ie sens de mal, ayde moy: Vore dia? est che bien parlé chela? de dire que Christ se porte ma?

caett. E x his colligi potest Quintinum iam tune doctorem subtilissimum egisse etiam apud evangelicos, et Calvinum adversarium habuisse pravitatem doctrinae optinie perspicientem. Idem ferme affirmât in Universum Historia ecclesiastica vulgo sub Bezae nomine laudata, his vei'bis (Tom. I. pag. 9): C'est lors aussi qu'il rembarra premièrement les Libertins lesquels de nostre temps ont renouvelle l'abominable secte des Carpocratiens, ostant toute difference entre bien et mal.

Quod attinet ad Antonium Poques, sacrificulum crassulum parvaeque staturae, is suis in peregri- nationibus Argentoratum usque pervenit ibique tarn astute dissimulavit, tamque bonum et orthodoxum fratrem se praestitit, ut ipse Bucerus, in talibus alioquin optime nasutus, nihil olfecerit, et discedenti testimonium confraternitatis sua manu scriptum libenter concesserit. Quo autem tempore ille Argentorati degerit non ausimus certo definire: attamen, si quid videmus, id fuisse post a. 1538 probabile est.

Habemus enim in manibus epistolam Buceri eodem anno ad reginam Navarrae scriptam et in tabulario Seminarii nostri asservatam, in qua earn familiaiïter admonet ut sibi a Libertinis caveat. De his enim verba eum facere, quamvis nomen ipsum non occurrat, manifestum est. Omnia enim quae de perniciosis garrulisque hominibus profert, cum iis plane conveniunt coloribus quibus Calvinus aliquot post annos ad vivum eosdem depinxit. Poquius autem, si iam tune Argentorati fuisset, nihil sane prius habuisset quam de summo reginae patronatu gloriari, et proinde Bucerus nomen talis servi Dei silentio non potuis- set praeterire. Quidquid sit, operae pretium facturos nos existimamus descripta il la epistola, utpote novo aliquo et haud spernendo documente in historia tarn obscura qualis haec est Libertinorum. Ecce earn tantum non integram.

{Bucerus Reginae Navarrae.)

Gratia et pax a Domino nostro Iesu Christo augeatur Celsitudini Tuae, Regina réligiosa et pia.

Quia G. T. priores meas literas tam bénévole suscepit, animum sumpsi alteras adiieere. Gratulor vero tibi inprimis animum istum tuum tam solide et firmiter christianum, quem vir optimus Abbas S. Martini apud

(29)

XXII TRAOTATUS THEOLOGIOI MINORES.

Badudum nostrum praedicavit. Nam significavit C. T. aversari toto pedore miseros Mos et perniciosus simplicitatis evangélicae fermentatores quos audimus religioni multorum in Galliis i?isidiari, garrientes nescio de qua renovatione hominis, in qua nihil peccet, etiamsi Christum servatorem non confiteatur, imo in membris- suis prodat, si carnem suam concupiscentiis et vitiis permittat, non crucißgat. Non miramur exsistere qui tarn perniciosa comminiscantur et aliis ingérant. Praedixit enim Dominus fidem nostram talibus mondrificis spurcitatïbus cxercendam esse, nec istud insolcns videri débet quod multi etiam ex optimis ingénus istis portentis accedunt. Perpauci enim veritatem Christi, ut oportébat, düigunt. Efficacem igitur Ulis Dominus

errorem et illusionem iure immittit Si animus sibi maie conscius et reprehensione conscientiae com- motus non illico in Christum sese attollit, illico ingerit se Satanas et commentum aliquod offert quo homines conentur conscientiae exagitationem a se excutere et tarnen in sua pravitate perseverare. Aliis öbtrudit, Christum non poscere tant periculosam nominis sui confessionem regnique sui cur am, nec tantopere indignari si cupiditatibus plusculum quis indidgeat. Aliis, causam réligionis non pertinere ad privatös, et vitia facile condonari. Aliis cunctam Dei reverentiam eximit et iudicii exspeclationem evertit Aliis suadet, quum Christum apprehenderint, iam nihil peccare, sed quum pessima quaeque admittant ipsis peccata et mala non esse. Ita innumerae sunt artes quibus Satan veram poenitentiae meditationem in Christo evertit. At quid porténtosius quam eo homines adducere, ut putcnt profiter Christum sibi iam Heere impie et flagitiose vivere

et sibi mala non esse propter quae ira Dei venu ad caeteros. Pie igitur facit C. T. quod administras huius fur oris abominatur.-. Haec scripsi eo copiosius ad T. C. quod sciam, quo Christi studio flagras, te tua autoritate et sedulitate, per te ipsam et per eos quos devinctos tibi in Domino habes, effeduram ut serventur ab isto exitioso dogmate multi, et revocentur etiam ab eo si qui revocari queant. Verisimile enim est te ignorare quam multi apud vos ista peste correpti sint. Et verendum plures quotidie ea corripi, vel ea de causa quod quidam praepostere severi requirunt a quibuslibet ut a vulgatis caeremoniis et omni ecclesiae se commercio substrahant, utque clarissime testentur se damnare omnia quae in ecclesia geruntur. Nam quum ista homines veritate nonnihil imbuti praestare non possunt, nec ferre tarnen possunt conscientiam negati Christi, admittunt istiusmodi remédia morbis ipsis multo perniciosiora Periculum multarum prae- stantissimarum animarum, quas Christus in gente vestra ad se excitavit, movit me ut tam multis de hac re ad T. C. scriberem. Id, Regina sandissima, oro, boni consulas, occurrasque ubi possis hostïbus réligionis....

mihique parcas, quod tua bonitate, scribens adeo multis, sim tam licenter abusus. Studio Christi et sanctorum in Gàiïiis, qui per te in dodrinam puriorem possunt recipi, etiam a maie sanis dogmatis, id mihi permisi.

Vale in Christo Domino, Regina sandissima. Argentorati 5 Iulii a. Christi 1538.

Gelsitudinis Tuae addictissimus Aretius Felinus.

Ad elucidandas has literas unum addomus locum Historiae eoclesiastioae iam supra laudatae, vitam Abbatis illius S. Martini ingeniumque hominis illustrantem. Legimus Tom. I. pag. 64 haec: En ces temps estoit demi resident à Autun VAbbé de S. Martin, homme de lettres instruit en la religion et prenant plaisir à faire bonne chère à ceux qui le vendent visiter, ausquels il parlait asses ouvertement de la

vérité sans se mettre en danger pour cela, pour estre non seulement supporté mais chery et recherché par les plus gros de l'Eglise Romaine à cause de sa bonne et friande table. Plusieurs de ceux qu'il avoit instruits

le reprenoient de ce qu'il nefaisoit conscience de s'accommoder à ce que lug mesme condamnait et taschoient de l'encourager à faire mieux. Mais luy au contraire se faschant d'estre repris et flatant sa conscience, s'esgara iusque là que de faire une théologie toute nouvelle meslant beaucoup de choses des resveries des Libertins d finalement est mort, n'estant, comme l'on dit en commun langage, ny chair ny poisson.

(30)

P R O L E G O M E N A . . X X I I I Poquius profugus ex Hanncmia et Artesio venit Genevam paulo post Calvini reditum, anno 1542, ibique aliquamdiu Terbi divini ministris familiärem se praebuit. Sed vaferrimus dissimulator neque caeteros, qui aderant, Gallos, Galvino deditissimos, latere potuit, neque ipsum Calvinum diutius decipere, qui suspectum liospitem in congregatione, quae die Veneris haberi solebat, sacpius redarguere et ad- monere necesse habuit. Genevam igitur relinquere consultius esse ratus, disccdens hoc egit ut testimo- nium aliquod ab eodcm acciperet, quo sese iuvaret apud eos qui ei aliquid autoritatis tribuebant, ac si diabolicos ipsius errores approbaret. Personam vero suam non sic callide egerat quin saltern pro deliro et fanatico homine a Cal vino haberetur. Itaque neque precibus, neque exemplo Buceri, cuius laudabat humanitatem, unam literulam ab eo elicere potuit. Imo invitus Galvino melius informato causa et quasi impulsor fuit, ut paulo post tractatum suum contra Libertinos ctiam Genevae serpentes ederet, ex cuius capite quarto haec desumiinus. Poquius interim redierat in Galliam ubi turn temporis plus quam quatuor millia hominum fidelium sectae coryphaei sua spirituali sublimitate et av&aStCa irretierant. Viri enim erant, non doctrina quidem insignes, sed eloquii facilitate, qua simplicium oculos et mentes perstringebant.

Haud inntior (verba sunt ipsius Calvini 1. 1. cap. 5. edit, nostr. pag. 106) quin astutia qua utuntur plurimum ipsos iuvet. Nam initio tarn novo et insolenti sermone utuntur ut rapiantur idiotae, credentes se in coelos sublatum iri, sicque auditorcs suos suspcnsos tenent quoad ipsos ita fascinarint ut persuade- antur umbram, quod dici solet, esse arborera. Adde quod omnia proferebant picardico more pronuncian- tes, qui longe ab clcgautiore Gallorum sermone abhorrebat, et quem Calvinus, qui ipse Quintinum loquentem audierat, in suo libro lepide imitatus traducit.

Nihilomirms isti homines, philosophos et pastores evangclicos agentes, subornante Gerardo Rufo, apud Margaritam Valesiani, Navarrae reginam, usque adeo sese insinuarunt, ut Quintinum et Poquium domesticis suis accenseret suisque sumptibus sustentaret. Quod Calvinus in libello suo tecte quidem, verum non sine reprobatione indicat (cap. 5.) et Historia ecclesiastica palam testatur Tom. I, pag. 22.

Navarrena, alioquin lectissima foemina et summi ingenii atque clegantissimi, simul arctioribus caritatis vinculis, ne quid gravius dicamus, regi fratri addicta, in rebus religionis et fidei ab omni rigiditate mere evangeliea abhorrens, et vitam aulicam et fratris asotiam cum mystica quadam et satis përplexa sensu- alique pietate facile coniungens, in media quadam natabat aqua, fluctuabatque in utramque partem, et libenter eos omnes audiebat qui turbatae conscientiae lenimentum aliquod, vel nocentissimum, afferebant.

Quid mirum si doctores isti talibus angustiis exagitatae avidam inveniebant aurem, cui soporifera sua sophismata instillarent de spirituali illuminatione, de spiritu uno eodemque in nobis et in toto mundo omnia perficiente, de àSiayoqCa dictorum factorumque nostrorum, de dissimulatione licita, aliaque plura ex turbido pantheismi vulgaris fonte manantia. Haud parum igitur offensa fuit scripto illo quo Calvinus mascula sua et animosa parrhesia falsae istius philosophiae ßeeXvy(i,ix ad lucem protraxit suaequo severiori submisit censurae. Facile earn Libertinorum tunc superstites patriarchae eo adduxerunt ut iubcrct suo nomine literas conscribi, quibus cum Calvino expostulavit eumque amarulenter officii sui admonuit.

Interiere hae literae; solum exstat Calvini responsum gallice scriptum et datum d. 20 Aprilis 1545, quod impressum legitur apud Bonnet T. I. p. 111. et Henry T. II. Append, p. 112, et latine Genev.

p. 53. Laus. p. 132. Hanov. p. 148. Amst. p. 32.

Prima historiola vitae Calvini a Beza a. 1564 tumultuarie et quidem gallice conscripta nullam Libertinorum mentionem facit; Colladonii opusculum anno sequenti item gallice editum solum titulum libelli calviniani recensct ad a. 1545. Verum in Vita latina Epistolarum primae editioni praemissa hacc leguntur: Eodem anno Calvinus tum Anabaptistas tum Libertinos, in quibus veteres omnes quantumvis portentosae renovatae sunt haereses, duobus libellis ita refutavit, ut neminem iis attente lectis arbitrer exstitisse,

(31)

X X I V TRAOTATUS THEOLOGICI MINORES.

qui vel ab istis nisi sçiens et prudens decipi potuerit, vel, si antea deceptus erat, non nitro in. rectam viam redierit. Offensa est tarnen isto libro in Libertinos Navarrena, quod ab illius horrendae sectae antesignanis duobus, Quintino et Poqueto, quos nominatim Galvinus arguer at, eousque fuisset fascinata, ut quum alioquin eorum mysterium non teneret, pro bonis viris illos haberet, ac proinde sese quodummodo per eorum latus con- fossam arbitraretur. Quod quum intellexisset Galvinus, sic Uli mira quadam moderatione respondit, ut et dignitatis ct collatorum ab hac regina in ecclesiam Christi bsveficiorum memor, ingenue tarnen et cordate, ut fmiem Dei servum oportuit, nimiam illius in admittendis istiusmodi hominibus imprudentiam reprehenderit, et ministerii sui autoritatem asseruerit, effecerit denique ut horrendae Libertinorum sectae homines, qui in Galliam usque sese effundere coopérant, postea sese intra Hollandiae et proximarum regionum fines con- tinuerint. Eadein succinte refert Historia ecclesiastica Tom. I. pag. 49.

In thesauro epistolico calviniano rarissime harum rerum et libelloruin de quibus hie agitur men- tionem iniectam inveainius, nee quidquam legisse meminimus quo addito narrationi nostrae iam satis prolixae inaioreni lucein affcrre posseinus. Id tantum ex variorum Uteris ad Calvinum datis apparet, ipsum ab amicis, Parello, Polano, aliis, maxime per annum 1544 enixe flagitantibus adductum scribendo manum admovisse.

Libelli calviniani adversus Anabaptistas et Libertinos separatim editi rarioribus, imo rarissimis adnumerandi sunt. In nostra collectione nullus eorum exstat. Nacti tarnen sumus singularum editionum singula Tel plura exemplaria ox varus bibliotbecis repetita et bumanissimc nobis concessa, ita ut eorum titulos et quae praeterea notatu digna videntur accurate tibi describcre possimus. Binae sunt utriusque tractatus editiones authenticae, omnes Genevenses ab Io. Girardo procuratae.

B R I E V E | INSTRVCTION, | P O V R A R M E R TOVS | bons fidèles contre les erreurs de la se- | cte commune des Anabaptistes. | Pai' M. Iehttlî Culuiîl. \ {Emblème de l'imprimeur) \ A GENEVE j PAK IEHAN GIRARD | 1544.

Forma octonaria minor. Emblema gladii flammei, cum notissimo suo adagio : NON VENI PACEM | MITTERE IN TER- | RAM, SED GLADIVM. Quaterniones duodeeim (A—M.) paginae mxmeratae 190, ultimum folium vacuum. In folio tituli verso legitur Articulorum fidei anabaptisticae in hoc libro im- pugnatorum conspectus. Exemplar huius editionis unicum quod exstare videtur habuimus ex bibliotheca armamentarii Parisiensis.

B R I E V E | INSTRVOTION, | P O V R A R M E R TOUS | bons fidèles contre les erreurs de la secte com- | muae des Anabaptistes. | P a r M. Iehan Oaluin. | (Emblème) \ A GENEVE, | PAR IEHAN GIRARD. | 1545.

Forma eadem ac praecedentis. Emblema idem. Quaterniones undecim ( A — L ) ; paginae nume- ratae 170. Tria ultima folia in albis. Conspectus articulorum ubi et supra. Typi paulo minores quam in priore editione. Exemplari usi sumus bibliothecae Basileensis, singulari de causa nobilissimo: scilicet titulo nomen suum inscripserat olim primus possessor I o a n n i s S a n r a v i i , cui postea alia manus addidit verbum f u i t , et infra: N u n c e s t S e b . O a s t a l i o n i s .

Prima diatribes adversus Libertinos editio prodiit ante illam modo laudatam posteriorem adversus Anabaptistas, ut infra data occasione ex ipso huius textu demonstrabimus. Tria huius libelli exemplaria nobis ad manus fuerunt, Guclferbytanum et Parisiensia duo, alteram Armamentarii, alterum S. Genovevae.

Praeter quae un um tantum etiam-exstare scimus Turicense. Titulus hic est:

C O N T R E | L A S E C T E P H A N - | TASTIQVE E T F V R I - | euse des Libertins. Qui se nom- | ment spirituelz. | P a r I. Caluin. | (.Emblème.) | A GENEVE | PAR IEHAN GIRARD. | 1545.

Références

Documents relatifs

I. A discessu vestro rursus 1678. A fratribus tuis nihil 757. A Uteris quas Neoburgi 3517. A postremis nostris ad vos 2860. A quo tempore cessavi 516. A quo tempore redditae mihi

Proferunt etiam quod in epistola ad Hebraeos legitur, de veteribus patribus (Hebr. Iuxta fidem defuncti sunt omnes isti, non acceptis promis- sionibus : sed a longe eas

denique hominem rite tunc esse compositum, ubi recta in eo ratio moderatur: quae et voluntatem di- rigat quo decet, et libidines, tanquam auriga equos indomitos, suis

Quae nos ad libellum hunc scribendum impulit ratio, eadem ad ipsum vobis nuncupandum Iwrtatur, praestantissimi Domini, ut sub nomine vestro auspiciisque exeat. Electio Dei

ad dissidia facit magis quam paci servientia. Intelligo istinc scriptum fuisse, huo missa fratrum acta, 4 ) sicque per nos celata, ut ad alios non pervenerint Si missa fuerunt,

Introductory text of 15 lessons. Typical lesson contains dia- logue, drills, structured conversation, grammar notes, and vocabulary list. Instructions and translations are in

•  le contenu est généralement jéjunal ; elles se développent en arrière et vers la gauche, dans le mésocolon descendant et la partie gauche du mésocolon

Pour utiliser cette notion dans le cadre scolaire, nous proposons de garder, parmi les traductions proposées pour « format » (format, routine, scénario) le terme de « scénario