Neminem inter doctos bistoiïarumque saeculi decimi sexti peritos fugere arbitramur gravitatem calamitosumque exitum motuum illorum religioso-politicorum ab Anabaptistis, quos vocabant, longe lateque excitatorum, qui clanculum primo serpentes mox publice et perniciosissime eruperunt, vi tandem armata oppressi sunt suppliciisque et sanguine exstincti. Nihil est quod mireris et tales homines tunc exstitisse, et talia ab adversariis, tarn civilibus quam ecclesiasticis, passos esse. In omnibus enim magnis rerum humanarum commutationibus, qualis illa fuit a Luthero praeter suam ipsius opinionem excitata, fatale quodammodo et ineluctabile esse videtur, eos ipsos qui res novas promovent plerumque in diversas scindi partes: aliam fortiter simul et circumspecte agentium, quorum humeris totius rei pondus incumbit; aliam eorum qui remorantur et nolentes trahuntur, aliam denique ardelionum et factiosorum, qui vel impatientia acti, vel scientia male feriata, vel ambitionis pruritu incitati, una vel altera veritatis particula arrepta, earn saepenumero ipsa exaggeratione pervertunt, et coelum terris miscere haud verentur, dummodo glorioso ingenio satisfaciant. In ista commotione pro instauratione sacrorum evangolica saec. XVI. facta Anabaptistae et iconoclaetae varii generis variaeque denominationis huic tertio agmini passim adnumcra-bantur. Non est quod hie recenseamus omnes inquisitionis tum theologicae tum politicae saevitias quae multis in locis perpetratae sunt in homines quorum alios innocentes et plane christianos, alios rabidos et mente captos dixeris, et miseratione potivs quam poena dignos. Sed, pro h dolor, sic ferebat isterum teraporum conditio et fanaticorum quorundam hominum, miseram plebeculam in suam sectani trahentium, profana audacia et insania. Post tragoediam Monasteriensem ipse magistratus noster Argentoratensis,
Calvini opera. Vol. 711. C
X V I I I TRACTATUS T H E O L O G I C I MINORES.
illustre alioqui longanimitatis et christianae humanitatis erga dissentientes exemplum, ad severiora mandata in eiiciendos sectarum coryphaeos et ad ipsos carceres recnrrere coactus est. Verum inter in-numera ignorantiae ct caecae pervicaciae mancipia complures etiam inveniebantur viri, haud vulgari doctrina imbuti, piissimo animo acutiesimoque ingenio praediti, Ioannem Dcnckium puta, Jacobum Kautzium, Balthasarem Hubmoer, Ludovicum Hetzerum, qui in multis a vetere ecclesia traditis liberius rectiusque iudicabant quam plerique eorum qui tunc temporis crvXot habebantur. Quibus praecox et intempestiva veritatis intelligentia in crimen vertebatur, et non trecentos demum post annos eiusdem praecones natos esse, capitale fuit.
Anabaptistarum sectae inter germanicos praecipne populos pullularunt, tarn in Germania inferiore, cum Hollandia, Frisia et Belgio, quam in superiore, maxime Suevia et Helvetia. E t hoc quidem tribus de causis. Qiiarum prima fuit quod hi in Universum populi ad mysticam quandam et philosophicam religionis contemplationem altioremque rerum divinarum investigationem, atque ideo ad formandas sectas suopte ingenio proniores sunt quam caeterae omnes Europae gentes. Alteram habes in reliquiis sectarum antiquiorum quae olim exstiterant, vel secreto vel publice doctrinas varias et a romanis longe aliénas professae, quaeque in omnibus fere Germaniae partibus, quasi radices semimortuae sub terra latentes, ad coelestes illas et multo fragore delapsas aquas iam reviviscere incipiebant. Tertia causa fuit, eaque haud parvi aestimanda, magna ilia ditionum et dynastarum multitudo, in rebus civilibus vix aliquo nexu inter se cohaerentium. Unius ex finibns persequutione ciectis sectariis in altcrius rcgionem confugere nullius negotii erat, ibique latibulnm, imo asylum invenire facillimum. Certo constat perpaucos ana-baptisticae opinionis assertores in eas terras pénétrasse, quae gallico idiomate utuntur et hos quoque potius in eos tractus qui Galliae finibus proximi sunt, ut Flandria et Allobrogum regio, quam in ipsum regnum. Nam quod olim Franciscus rex ad evangelicos Germaniae principes scripsit, de fidelium per-sequutione anno 1534 et sequenti facta conqxi er entes: se ipsorum exemplum sequutum de Anabaptistis magistratus contemptoribus, aliisque eiusdem farinae fanaticis, iustissimum sumpsisse supplicium, hoc regium fuisse mendacium nemo doctus hodie ignorât.
Ad pagos et urbes Allobrogum nonnulli passim venerunt ex ditione Turicensi et Berncnsi, ubi iam a primis instaurati eyangelii annis magistratus, nullo vel catholico vel evangelico reclamante, gladio et aqua eos omnes interemit qui neque colloquiis publicis, nequc aliis thcologorum actionibus erroris convinci potuerunt. Calvinus noster primum, quod sciamus, eos obviam habuit, vel potius manus cum illis con8eruit anno 1537 Gcncvae, ubi sex mensibus antea a Farello retentus, doctoris theologici et deinde etiam praedicatoris evaugelici muncre fungebatur. Sed accipe quae Colladonius hac de re in eius vita narrât (ed. Franklin pag. 30): Ces heureux commencemens despleurent grandement à Satan et aux siens, qui ne faillirent pas, comme il n'estait mal-aisé sur les premiers changemens d'estât et de religion, de luy faire fascherie. Car à grand peine se passèrent quatre mois que à"un costé les Anabaptistes le viridrent assaillir (desquels estoit un certain lean Stordeur dont il sera parlé cy après), et de Vautre un meschant apostat nommé Me- Pierre Caroli, docteur de Paris, lequel, estant secrètement soustenu et appuyé du credit d'aucuns des principaux, luy pouvoit donner beaucoup de peine. Mais quant aux Anabaptistes, il les seut si bien et heureusement manier en dispute publique, combien que le Magistrat n'y mist pas la main, que des lors la race en fut perdue en ceste Eglise. Ce qui est d'autant plus admirable que la plus part des Eglises d'Allemagne en sont encore bien fori empcscliées: et s'il y en a qui en soyent délivrées, c'a esté plustost par la simple rigueur de iustice qu'autrement. Eadem et totidem ferme verbis habet Beza in Vita Calvini latine conscripta. Un um tan tum addit, scilicet disputationem istam habitam esse die deeimo octavo Martii à. 1537 assistentibu's collegis: nomen verolo. Storderii, de quo infra dicturi sumus, silentio praeterit.
PROLEGOMENA. X I X . Tredecim post menses Calvinus solum vertere iussus Argentoratum se contulit et ambabus, u t
aiunt, ulnis exceptus est in urbe inde ab ovangelio renovato exsulibus cuiusvis gentis et linguae refer-tissima, et sectis, nimirum Anabaptistis omnis generis, laborante. Cuius rei causa fuit ilia iam supra laudata rnagistratus mansuetudo, et duorum illustrium thoologorum Wolfgangi Capitonis et Mattbaei Zellii christianissima vnoyovq sive tolerantia, virtutuni omnium, praesertim apud theologos, tunc rarissima.
Usque adeo bac in re Capito peccaro videbatur Bucero, disciplinae ecclesiasticae propugnatori et gliscentis anabaptistici fanatismi, quern vocabat, adversario acerrimo, ut bic seniorem amicum et symmystam nimiae facilitatis accusaret, et intra privatos parietes saepius graviter corriperet. Periculosi enim exempli ipsi videbatur, tantos viros domi suae bospitium praebere bominibus de doctrina ecclesiastica et politica tarn prave sentientibus, et paene exborruit Zellium, virnm alioqui moderatissimum, quum fortiter respon-derët, omnes Obristum Iesum vere amantes crucemque eius patienter portantes, etiam in posterum et domi et mensae suae participes futuros. Quam pietatem dum admiramur et vehementer commendamus, collegam tarnen contra monentem, et rei publicae sacrae et civili metuentem, non omnino improbare pos-sumus. Fuerunt enim inter Anabaptistas nonnulli bomines vaferrimi ingenii aut etiam plane fanatici, qui propbetarum veteris testamenti personam agentes de Argentorato quasi nova Hierosolyma somni-abant et multis perturbatis non paucos iam captaverant.
Bucerus igitur Calvinirm, virum, seu potius iuvenem, in sectariis retundendis nuper tarn egregie defunctum, et nunc pro disciplina ecclesiastica in exsilium actum, omnibus votis accersivit et in intimam suam amicitiam recepit. Mox procuravit ut sartorum curiae tribulis rite adscriberetur, baud absque occulto providoque consilio bac potissimum curia selecta, quia omnium maxime veneno anabaptistico in-fecta esse videbatur. Exspectationem ainici Calvinus baud fefellit. Féliciter enim et solo argumentorum pondère multos in viam reduxit, inter alios etiam duos viros neque ignotos neque indoctos, Ioannem ilium Storderium Leodiensem, quocum iam Genevae egerat, sed frustra ut videtur, et Paulum Voltzium, abbatem quondam Curiae Hugonis (vulgo Hugshofen, Honcourt) monasterii in valle Yilleriana superioris Alsatiae. Sed de bis audias, quaesumus, iterum Colladonium narrantem (1. 1. pag. 41): Il eut lors cest heur qu'il ramena à la foy.un fort grand nombre d'Anabaptistes qu'on lui/ addressoit de toutes parts, et entre autres un iadis Abbé nommé Paul Volse, auquel Erasme avoit dédié son Chevalier chrestien l'an 1518, et lequel estant converty de VAnabaptisme est mort ministre en l'Eglise de Strasbourg. Il y eut aussi de ce nombre un nommé lean Stordeur natif de Liege, lequel estant decedé de peste à Strasbourg, quelque temps après il print sa vefve à femme, nommée Odilette ou bien Idelette de Bure, femme grave et Jwnneste
Eadem Beza quoque tradit.
Hac ultima vice disputando congressus est Calvinus cum Anabaptistis, et quidem, quod paucis usu venire solebat, inexspeetato cum successu. Mox ab ipso senatu populoque bonorificentissime Genevam revocatus, ad res sacras et politicas de integro ordinandas sese accinxit, istamque ecclesiam disciplinae et exeommunicationis inprimis legibus tarn provide et sapienter munivit, ut nunquam, dum viveret, nuiusmodi perturbatores in earn penetrare aut voluerint aut potuerint. Non eadem fuit ecclesiarum Germaniae et Helvetiae, imo vicinarum Bernensium conditio. E x ipsa Epistola libello contra Anabaptistas praefixa, et Calendis Iuniis a. 1544 ad pastores comitatus Neocomensis data, apparot seetarios illos paulo ante in ditione Bernensi grassantes Agatbopoli (Bonneville, Neuenstadt, oppido ad lacum Bielênsem sito) iusto in colloquio publice congregatos a Farello profligatos esse. Acta buius colloquii, ut ex eadem patet epistola, typis mandata et publici iuris facta sunt, sed nullum' usquam exemplar eorum reperire potuimus. Non ita multo post missus est ad Calvinum e remotissimis, ut ibidem ait, regionibus (an ex Flandria aut per Gallos Argentorati degentes, neseimus) libellus gallice scriptus, quem ut refutaret
C*