ﺔﯿﺒﻌﺸﻟا ﺔﯿطاﺮﻘﻤﯾﺪﻟا ﺔﯾﺮﺋاﺰﺠﻟا ﺔﯾرﻮﮭﻤﺠﻟا
ةرازو
ﻲﻤﻠﻌﻟا ﺚﺤﺒﻟا و ﻲﻟﺎﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺘﻟا
ﻢﻧﺎﻐﺘﺴﻣ ﺲﯾدﺎﺑ ﻦﺑ ﺪﯿﻤﺤﻟا ﺪﺒﻋ ﺔﻌﻣﺎﺟ
ﺔﯿﻠﻛ
نﻮﻨﻔﻟا و بادﻷا
ﻢﺴﻗ
ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا
ﺺﺼﺨﺘﻟا
:
مﻼﻋإ و ﺔﻐﻟ
ب ﺔﻣﻮﺳﻮﻤﻟا ﺮﺘﺳﺎﻣ ةدﺎﮭﺷ ﻞﯿﻨﻟ جﺮﺨﺘﻟا ةﺮﻛﺬﻣ
دادﻋإ نﻣ ﺔﺑﻟﺎطﻟا : فارﺷإ تﺣﺗ روﺗﻛدﻟا : ﺔﺷﺋﺎﻋ نﺑ نﯾﺳﺣ ةزﯾﺎﻓ رﯾﻐﺻﻟا دﻣﺣﻣ ﻟا مﺳوﻣ ﻲﻌﻣﺎﺟﻟا : 2015 / 2016ﺔﯿﻣﻼﻋﻹا ةرﻮﺼﻟا ﺔﯿﺟﺎﺠﺣ
ءادﻫﻹا
إﻢﻴﺣﺮﻟا ﻦﻤﺣﺮﻟا ﷲا ﻢﺴﺑ ﺪﻌﺑ ﻦﻤﺣﺮﻟا ﺎﻤﻬﻴﻓ لﺎـﻗ ﻦﻣ ﻰﻟ
"
ﺎﻧﺎﺴﺣإ ﻦﻳﺪﻟاﻮﻟﺎﺑ و
."
ﻲﻘﻴﻓﻮﺗ و ﻲﺣﺎﺠﻧ ﺮﺳ ﻲﻨﻋ ﺎﻫﺎﺿر و ﻲﻟ ﺎﻫءﺎﻋد نﺎﻛ ﻦﻣ ﻰﻟإ
ﺎﻫرﺪﺻ ﺪﺟﻷ ةﺮﺜﻋ ﻞﻛ ﻲﻓ ﺎﻬﻴﻟإ ﺄﺠﻟأ ﻦﻣ ﻰﻟإ ﻲﻋﻮﻣد ﺎﻬﻋﻮﻣد ﻖﺒﺴﺗ ﻲﺘﻟا ةأﺮﻤﻟا ﻰﻟإ
ﻲﻨﻤﻀﻳ ﺎﺌﻓاد
.
ﻲﺗﺮﻛﺬﻣ يﺪﻫأ
ﻲﻣأ
...
ﻲﻣأ
ﺎﻤﻬﻈﻔﺣ
ﺎﻤﻫﺮﻤﻋ ﻲﻓ لﺎﻃأ و ﷲا
.
ﺲﻴﻧاﻮﻓ ﻞﻌﺷأ و ،ﻲﺴﻔﻧ ﻲﻓ ﻢﻠﻌﻟا ﺐﺣ عرز ﻦﻣ ﻰﻟإ ،ﻲﺋﺎﺟر ﻞﻬﻨﻣ ﻢﻠﻌﻟا ﻞﻌﺟ ﻦﻣ ﻰﻟإ
ﻲﺑرد
.
ﻪﻴﻟإ ﻲﺗﺎﻴﺣ ﻞﺒﺳ ﻦﻣ ﻞﻴﺒﺳ ﻲﻟ ﻖﺷ و
...
،ءاﺰﻋﻷا ﻲﺗﻮﺧإ ﻰﻟإ و ﻲﺑا ﻰﻟإ ﻲﺣﺎﺠﻧ يﺪﻫأ
،مﺮﻛأ ،ﺪﻤﺣأ ﺪﻴﺳ و نﺎﻨﺣ ﺔﻠﺋﺎﻌﻟا ﻰﻟإ و ﻦﻴﻣأ ،ﺔﻜﻴﻠﻣ ،ﺔﺤﻴﺘﻓ ،ﺔﺒﻴﻫذ ﻦﺑ ،ةرﺎﺻ ،ةﺪﻴﻤﺣ
ﻋ
ﻦﻳﺪﻟا ءﻼ
.
ﺮﻴﻐﺻ ﺪﻤﺤﻣ ﺐﻘﻟ ﻞﻤﺤﻳ ﻦﻣ ﻞﻛ ﻰﻟإ
.
ﺔﺒﻴﻫو و ،ةﺮﻴﻤﺳ و ،ﺔﻜﻴﻠﻣ ، ﺔﻴﻤﺳ ، ﻲﺗﺎـﻘﻳﺪﺻ ﻰﻟإ و
ﺔﺘﺨﺑ ،
ﺔﻤﻃﺎـﻓ ،
ةرادإ ﻰﻟإ و ﻪﻤﺳﺎﺑ ﺪﺣاو ﻞﻛ ماﺮﻜﻟا ةﺬﺗﺎﺳا و ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻢﺴﻗ ﻲﻓ ﻲﺋﻼﻣز ﻞﻛ ﻰﻟإو
ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻢﺴﻘﻟا
.
رﻛﺸ ﺔﻤﻠﻛ
ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا ﻰﻠﺻ ﷲا لﻮﺳر لﺎـﻗ
:"
ﻢﻟ ﻦﻣ
ﺎـﻓوﺮﻌﻣ ﻢﻜﻴﻟإ لﺪﺳأ ﻦﻣ و ﷲا ﺮﻜﺸﻳ
ﻪﻟ اﻮﻋدﺎـﻓ اﻮﻌﻴﻄﺘﺴﺗ ﻢﻟ نإ ،ﻩﻮﺌﻓﺎﻜﻓ
."
ﺺﻟﺎﺨﻟا ﺮﻜﺸﻟﺎﺑ ﻪﺟﻮﺗأ ﺎﻤﻛ ،ﻲﻘﻴﻓﻮﺗ ﻲﻓ ﻰﻟﺎﻌﺗ و ﻪﻧﺎﺤﺒﺳ ﷲا ﻰﻟإ ﺰﻳﺰﻌﻟا ﺮﻜﺸﻟﺎﺑ ﻪﺟﻮﺗأ
ﻞﻤﻌﻟا ﻩﺬﻫ لﻼﺧ ﻦﻣ ﺎﻨﻘﻓار يﺬﻟا ﺔﺸﺋﺎﻋ ﻦﺑ مﺮﺘﺤﻤﻟا يذﺎﺘﺳأ ﻰﻟإ
.
ﻦﻣ ﻞﻤﻌﻟا اﺬﻫ ﻲﻓ ﻲﻧوﺪﻋﺎﺳ ﻦﻣ ﻞﻛ ﻰﻟإ ﺮﻜﺷ ﻰﺴﻧأ ﻻ ﺎﻤﻛ
و ﺪﻴﻌﺑ ﻦﻣ وأ ﺐﻳﺮﻗ
اﻮﻤﻫﺎﺳ ﻦﻣ ﻰﻠﻋ يﺮﻜﺷ ﻰﺴﻧأ ﻻ ﺎﻤﻛ ،ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻢﺴﻗ ةﺮﺗﺎﻛد و ةﺬﺗﺎﺳأ ﻞﻛ ﺮﻜﺷأ
ىﻮﺘﺴﻤﻟا اﺬﻫ غﻮﻠﺑ ﻰﻟإ ﺎﻧوﺪﻋﺎﺳ و ﺎﻨﻨﻳﻮﻜﺗ ﻲﻓ
.
أ
ﺔﻤدﻘـــــــــــــــــــــــــﻤﻟا
ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا تاروﺼﺘﻟا و تﺎﯿرظﻨﻟا نﻤ رﯿﺜﻛ ﻊﻤ ضرﺎﻌﺘﺘ ﺔﻐﻠﻟا ﻲﻓ جﺎﺠﺤﻟا ﺔﯿرظﻨ نإ ﺔﯿﻛﯿﺴﻼﻛﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻰﻟإ ﺎﯿﻤﺘﻨﻤ ﺎﺠﺎﺠﺤا ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋﺎﺒ ﺔﯿﻛﯿﺴﻼﻛﻟا " وطﺴرأ " ﺔﺜﯿدﺤﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا وأ ، " نﺎﻤﻟرﯿﺒرﻤﯿﺎﺸ " صﻨﻟا جﺎﺘﻨا ﻲﻓ دﯿﺤوﺘﻟا ﻰﻠﻋ موﻘﺘ دﻋاوﻘﻟا نﻤ مﺎظﻨ ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋﺎﺒ ﺔﻏﻼﺒﻟا نﺈﻓ ، ﻨ ﻲﻫ و ﻲﺒدﻷا ﻲﻓ ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا ﻰﻠﻋ رﺜؤﺘ و ﻪﻋﺎﻨﻗإ ﻲﻓ ئرﺎﻘﻟا ﻰﻠﻋ رﺜؤﺘ صﻨﻟا ﻲﻓ قﻘﺤﺘﯿ مﺎظ ﺔﻏﻼﺒﻟا نأ نﻤ دﺌﺎﺴ وﻫﺎﻤ سﻛﻋ ﻰﻠﻋ ﺔﯿﻏﻼﺒ ﺎﺜادﺤأ نﻤﻀﺘ ،ﺎﻀﯿأ ﻲﺒدﻷا لﺎﺼﺘﻻا ﺔﯿﻠﻤﻋ و ،ﻩرﻫﺎظﻤ ﻰﺘﺸ ﻲﻓ جﺎﺠﺤﻟا و ،ﻲﺒدﻷا صﻨﻟﺎﺒ ةدﯿطو ﺔﻗﻼﻋ ﺔﻏﻼﺒﻟا و ،ﺔﻐﻠﻟا ﻰﻠﻋ رﻛﺤ ﯿﺒدﻷا و ﺔﯿﻠﯿﻠﺤﺘﻟا و ﺔﯿﻨﻔﻟا ﻪﺘﻼﻛﺸﺘ ﺎﻤﺎﻘﻤ كﻟذﻛ جﺎﺠﺤﻟا و ﺎﻬﺴﻔﺘﻟ ﺔﻏﻼﺒﻟا بﺴﻨﺘ اذﻫ ﻲﻓ و ،ﺔ و عﺎﻨﻗﺈﺒ ﺎﻤﻬطﺎﺒﺘرا ﻲﻓ ﺔﻏﻼﺒﻟا و جﺎﺠﺤﻟا ةوﻗ نﻤﻛﺘ و ،ﺔﻔﻠﺘﺨﻤﻟا ﺔﯿﻓرﻌﻤﻟا لوﻘﺤﻟا ﻲﻓ ادوﻤﺤﻤ و ﻲﻤﻠﻌﻟا ثﺤﺒﻟا مﺎﻤأ ﺔﺒﺼﺨ و ةدﯿدﺠ ﺎﻗﺎﻓآ ﺢﺘﻔﯿ مﺎﻌﻟا ﻲﻘﺴﻨﻟا ﺎﻫﺎﻨﻌﻤ ﻲﻓ ﺔﻏﻼﺒﻟا مﻬﻓ نأ ا لﻋﺎﻔﺘﻟا ﺔﻘطﻨﻤ ﻰﻠﻋ زﻛﺘرﯿ ﺎﻤدﻨﻋ ﺔﺼﺎﺨ ﺎﻬﻨﻤ ةدﯿدﻋ ﺔﯿﺌﺎﻨﺜ فارطأ نﯿﺒ لﺼﺤﯿ يذﻟ مﻠﻛﺘﻤﻟا -بطﺎﺨﻤﻟا -صﻨﻟا -ﺔﺠﺤﻟا -ةروﺼﻟا -لﻛﺸﻟا لﺨاد نﻤ قﺜﺒﻨﯿ جﺎﺠﺤﻟﺎﻓ ،نوﻤﻀﻤﻟا نﯿﻠﻌﻓ رﺎطﻹا اذﻫ ﻲﻓ حرﺘﻗا و ،رﺎﻛﻓأ رﯿوطﺘﺒ ﺎﻬﺴﺎﺴأ ﻊﻀو ﻲﺘﻟا يوﻐﻠﻟا لﺎﻌﻔﻨﻻا ﺔﯿرظﻨ بطﺎﺨﻤﻟا ﻰﻠﻋ ضرﻔﯿ جﺎﺠﺤﻟا لﻌﻔﻓ ،جﺎﺠﺤﻟا لﻌﻓ و ،ءﺎﺼﻗﻹا لﻌﻓ ﺎﻤﻫ نﯿﯿوﻐﻟ نﯿﻌﻤ ﺎطﻤﻨ ،ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا ﺔﻤﯿﻘﻟا و راوﺤﻟا ﻪﯿﻠﻋ رﯿﺴﯿ نأ نﻛﻤﯿ يذﻟا دﯿﺤوﻟا ﻩﺎﺠﺘﻻا ﻩرﺎﺒﺘﻋﺎﺒ ﺞﺌﺎﺘﻨﻟا نﻤ ﻲﻓ لﺜﻤﺘﯿ وﻫ و ،ﺔﻨﯿﻌﻤ ﺔﺠﯿﺘﻨ ﻰﻟإ ﺔﯿدؤﻤﻟا ﺔﻟدﻷا و ﺞﺠﺤﻟا مﯿدﻘﺘ وﻫ جﺎﺠﺤﻟا نﺈﻓ اذﻬﻠﻓ تﺎﯿﻟاوﺘﻤ زﺎﺠﻨإ ﻲﻓ جﺎﺠﺤﻟا لﺜﻤﺘﯿ ىرﺨأ رﺎﺒﻌﺒ و ،بﺎطﺨﻟا لﺨاد ﺔﯿﺠﺎﺘﻨﺘﺴا تﻼﺴﻠﺴﺘ زﺎﺠﻨاب ﻤ ﺞﺘﻨﺘﺴﺘ ﻲﺘﻟا ﺞﺌﺎﺘﻨﻟا ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ وﻫ رﺨآا ﺎﻬﻀﻌﺒ و ﺔﯿوﻐﻠﻟا ﺞﺠﺤﻟا ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ وﻫ ضﻌﺒ لاوﻗﻷا ن ﺎﻬﻨﻤ . وأ ﺔﻬﺠوﻟا موﻬﻔﻤ ﻪﻨأ ىرﺨأ ﺔﻘﯿرطﺒ لوﻘﻨ كﻟذﻛ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ﺔﻔﯿظو ﺎﻬﻟ ﺔﻐﻠﻟا نوﻛﺘ نأ ﻲﺠﺎﺠﺤ لﻌﻓ ءﺎﺸﻨا نﻤ نﻛﻤﯿ ﺎﻤ لوﻗ نﺎﻛ اذإ ﻪﻤأ موﻬﻔﻤﻟا اذﻫ ﻲﻨﻌﯿ و جﺎﺠﺤﻟا ﻩﺎﺠﺘا . ﺠﺎﺠﺤﻟا ﺔﻤﯿﻘﻟا نﺈﻓ رﯿﺨﻷا اذﻫ و ،ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا ﻩﺎﺠﺘﻻا ﺔطﺴاوﺒ ﺎﻫدﯿدﺤﺘ مﺘﯿ لوﻘﻟا اذﻫ ﻲﻓ ﺔﯿ ﻰﻟإ ﻩﺎﺒﺘﻨا تﻔﻟ ﻪﻨوﻛ اودﻌﯿ ﺔﺴاردﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ ﻪﻟوﺎﻨﺘﻨﺴ ﺎﻤ نﺈﻓ كﻟذﻠﻓ ،ارﻤﻀﻤ وأ ﺎﺤﯿرﺼ نوﻛﯿ و نﺎﻤز لﻛ ﻲﻓ ﻪﺸﯿﺎﻌﻨ ﺎﻨرﺼ و ،ﺎﯿﻤوﯿ ﺎﻨﯿﻠﻋ ﻪﺴﻔﻨ ضرﻔﯿ رﺎﺼ جﺎﺠﺤﻟا عاوﻨأ نﻤ عوﻨﻟا ﺤﻟا ﺔطﺸﻨأ لﯿﻛﺸﺘ دﯿﻌﯿ ﻩارﻨ ،نﺎﻛﻤ يذﻟا ةروﺼﻠﻟ ﻲﻤﻼﻋﻹا جﺎﺠﺤﻟا وﻫ و ﺎﻬﻨﻋ رﺒﻌﯿ و ةﺎﯿ ﻪﯿﻓ لﻋﺎﻔﺘﺘ ﻲﺌﺎﯿﻤﯿﺴ مﺎظﻨ و ﺔﺒﻛرﻤ ﺔﻤﻼﻋ وﻬﻓ ، ﻲﺠوﻟوﯿﻤﯿﺴﻟا لﯿﻠﺤﺘﻟ جﺎﺠﺤ بﺴﻨأ رﺒﺘﻌﯿ و دﺼﺎﻘﻤﻟا وﺤﻨ ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا ﻊﻓدﺒ عﺎﻨﻗﻹا ﺔﻏﻼﺒ قﯿﻘﺤﺘ ﻰﻠﻋ لﻤﻌﺘ ىرﺨأ ﺔﯿﺌزﺠ ﺔﻤظﻨأ ةدﻋ ﻼﺨ نﻤ تﻗرطﺘ دﻗ و جﺎﺠﺤﻟا بﺤﺎﺼ ﺎﻬﺒ موﻗوﯿ ﻲﺘﻟا ضارﻏﻷا لوﺤ ةرﻛﻓ ءﺎطﻋإ اذﻫ ل ﺎﻤﯿﻓ وﻫو ﻻأ لؤﺎﺴﺘ نﻋ ةرﺎﺒﻋ وﻫ ةرﻛﻔﻟا ﻩذﻫ قﻠطﻨﻤ نأ ثﯿﺤ ،ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ﻲﻨﺘﻌﻓد ﻲﺘﻟا بﺎﺒﺴﻷا نﯿﺒ نﻤ و ؟ﻪﺘﻏﻼﺒ ددﺤﻨ نﯿأ و ،ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ نﻤﻛﺘ ﻲﻠﯿ ﺎﻤ عوﻀوﻤﻟا اذﻫ رﺎﯿﺘﺨﻻ : 1 ﻲﻓ ﺎﻬﻤادﺨﺘﺴا ﺔﯿﻟآ و ﺔﯿﺒرﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻪﻨﻛ ﺔﻓرﻌﻤﻟ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ 2 ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا ةروﺼﻟا لﯿﻠﺤﺘ ﺔﯿﻔﯿﻛ
ج 3 اذﻫ نﻤ ﻰﺨوﺘﻤﻟا فدﻬﻟا نﺎﻛ و ،جﺎﺘﻨﻼﻟ جروﻤﻟا ﻪﻨﻛو بﻟ ﻲﻓ ﺔﻌﺌﺎﺸﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻰﻠﻋ فرﻌﺘﻟا ثﺤﺒﻟا 4 رﻫوﺠ ﻲﻓ ﺔﺤورطﻤﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻊﻤ ﻪﻘﺴﺎﻨﺘ ىدﻤ ﺎﻤ و ﻲﻤﻼﻋﻹا جﺎﺠﺤﻟا ﺔﻏﻼﺒ ﻰﻠﻋ عﻼطﻻا ةروﺼﻟا . ﺼ ﺎﻬﻨﻤ تﺎﺒوﻌﺼ ةدﻋ ﻲﻨﺘﻬﺠاو ﺎﻤﻛ ﺎﻬﺘﻠﻗ و ﻊﺠارﻤﻟا و ردﺎﺼﻤﻟا ﻊﻤ لﻤﺎﻌﺘﻟا ﺔﺒوﻌ ﻩذﻫ ﻰﻠﻋ بﻠﻐﺘﻠﻟ ادﻬﺠ تﻟذﺒ دﻘﻟ كﻟذ نﻤ مﻏرﻟا ﻰﻠﻋ نﻛﻟو ،تﻗوﻟا قﯿﻀ ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﻀﻹﺎﺒ فادﻫﻷا تﻀﺘﻗا دﻗ و ،ارﯿﺨ ﷲا مﻫازﺎﺠ ءﻼﻤزﻟا و ذﺎﺘﺴﻷا ةدﻋﺎﺴﻤﺒ كﻟذ و ،بﺎﻌﺼﻟا ﻤ و ةدﻘﻤﺒ ةدﻬﻤﻤ نﯿﻠﺼﻓ ﻰﻟإ ﻲﺜﺤﺒ مﺴﻗأ نأ ﺔﺴاردﻟا ﻩذﻫ نﻤ تﺎﺨوﺘﻤﻟا ﻰﻠﻋ لﻤﺘﺸﯿ لﺨد لﻛﻟ ﺔﻤﺎﻋ ﺔﻠﺼوﺤ ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ تﻨﺎﻛ ﺔﻤﺘﺎﺨﺒ ﺔﯿﻬﺘﻨﻤ و ﻪﺌدﺎﺒﻤ و ﻪﺘﺎﯿﻟآ و جﺎﺠﺤﻟا مﯿﻫﺎﻔﻤ بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﺤ ﻲﺘﺴارد تﻨﺎﻛ لوﻷا لﺼﻔﻟا ﻲﻓ ةروﻛذﻤﻟا تﺎﻤوﻠﻌﻤﻟا و ةروﺼﻟا دﺎﻌﺒأ ةروﺼﻟا فﯿرﻌﺘ لوﺤ روﺤﻤﺘﻤ نﺎﻛ ﻲﻨﺎﺜﻟا ثﺤﺒﻤﻠﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺒ ﺎﻤأ ﻲﻤﻼﻋﻹا ﻼﻋ مﻫأ و ﺎﻬﺼﺌﺎﺼﺨ و ةروﺼﻟا رﺼﺎﻨﻋ لوﺤ ﺔﺴاردﻟا تﻨﺎﻛ ثﻟﺎﺜﻟا ثﺤﺒﻤﻟا ﺎﻤأ ،نوﻠﻟﺎﺒ ﺎﻬﺘﻗ ﻲﻨﺎﺜﻟا لﺼﻔﻟا صﺨﯿ ﺎﻤﯿﻓ ﺎﻨأ ،ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا عﺎﻨﻗإ ﻰﻟإ يدؤﺘ ﻲﺘﻟا تﺎﯿﺠﯿﺘارﺘﺴﻻا مﻫأ و ﺎﻬﺘﺎﯿﻨﻘﺘ ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا لﯿﻠﺤﺘﻟ ﺎﯿﺠوﻟوﯿﻤﯿﺴ ﺔﺒرﺎﻘﻤ لوﺤ ﻲﻘﯿﺒطﺘ نﺎﻛ ) مادﺼ طوﻘﺴ لﺎﺜﻤﺘ نﯿﺴﺤﻤ ( ةﺎﻨﻗ نﻤ ﺎﺠذوﻤﻨ نﺎﻛ ، CNN . ﺒ فﻠﺘﺨﻤﻟ ضرﻋ ﻲﻓ ﻲﻠﯿﻠﺤﺘﻟا ﻲﻔﺼوﻟا ﺞﻬﻨﻤﻟا وﻫ ﺔﺴارد ﻲﻓ ﻊﺒﺘﻤﻟا ﺞﻬﻨﻤﻟا نﺎﻛ ثﯿﺤ عوﻀوﻤﻠﻟ ﺎﺌرﺎﻗ مأ ﺎﺜﺤﺎﺒ نﺎﻛ ءاوﺴ ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا مدﺨﯿ يذﻟا لؤﺎﺴﺘﻟا اذﻫ ﻰﻠﻋ ﺔﺒﺎﺠﻺﻟ تﺎﻤوﻠﻌﻤﻟا .
د ﻲﺘﻟا ﻊﺠارﻤﻟا نﯿﺒ نﻤ نوﻛﯿ نأ و ،ﺎﻬﺤﻔﺼﺘ نﻤ لﻛ ﺎﻀر ةرﻛذﻤﻟا ﻩذﻫ لﺎﻨﺘ نأ اوﺠرﻨ ارﯿﺨأ و رﻘﻟا ءﻼﻤزﻟا مدﺨﺘ لﯿﻠﻘﻟﺎﺒ وﻟ و نﯿﺜﺤﺎﺒﻟا و ءا . وأ ﺢﺌﺎﺼﻨ لﻛﺸ ﻰﻠﻋ ﺎﻤإ ،ةدﻋﺎﺴﻤﻟا دﯿ ﻲﻟ مدﻗ نﻤ ﻰﻟإ دوﻌﯿ لﯿزﺠﻟا رﻛﺸﻟا مﺜ ذﺎﺘﺴﻷا ﺔﺼﺎﺨ و ،ﺎﻬﺒادآ و ﺔﯿﺒرﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا مﺴﻗ ةذﺘﺎﺴﻷا نﻤ ﺔﻠﻤﺠ ﺎﻬﺒ مدﻘﺘ ،ﺔﯿﻤﻠﻋ تادﺎﺸرإ فرﺸﻤﻟا " نﯿﺴﺤ ﺔﺸﺌﺎﻋ نﺒ " رﯿدﻘﺘﻟا و رﻛﺸﻟا لﻛ ﻪﻠﻓ .
2 جﺎﺠﺤﻟا موﻬﻔﻤ : ﺔﯿﻛﯿﺴﻼﻛﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا تاروﺼﺘﻟا و تﺎﯿرظﻨﻟا نﻤ رﯿﻛ ﻊﻤ ﺔﻐﻠﻟا ﻲﻓ جﺎﺠﺤﻟا ﺔﯿرظﻨ ضرﺎﻌﺘﺘ ﺔﯿﻛﯿﺴﻼﻛﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻰﻟا ﻲﻤﺘﻨﻤ جﺎﺠﺤﻟا دﻌﺘ ﻲﺘﻟا ) وطﺴرا ( ﺔﺜﯿدﺤﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا وا ) مﯿﯿﺎﺸ نﺎﻤﻟوﯿﺒ . ( و ورﻛﯿد ﻲﺴﻨرﻔﻟا يوﻐﻟا ﺎﻬﺴﺴا ﻊﻀو ﻲﺘﻟا ﺔﯿرظﻨﻟا ﻩذﻫ نا D.Rucrot ﺔﻨﺴ ذﻨﻤ ) 1973 ( ﺎﻬﯿﻠﻋ رﻓاوﺘﯿ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﻌﯿﺒطﻟا تﺎﻐﻟا تﺎﻨﺎﻛﻤﺎﺒ و ﺔﯿوﻐﻟا لﺌﺎﺴوﻟﺎﺒ مﺘﻬﺘ ﺔﯿﻨﺎﺴﻟ ﺔﯿرظﻨ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا فادﻫﻻا ضﻌﺒ قﯿﻘﺤﺘ نﻤ ﻪﻨﻛﻤﺘ ، ﺎﻤ ﺔﻬﺠو ﺔﺒﺎطﺤ ﻪﯿﺠوﺘ دﺼﻘﯿ كﻟذ و ، مﻼﻛﻟا ﺎﻫداؤﻤ ﻲﺘﻟا ﺔﻌﺌﺎﺸﻟا ةرﻛﻔﻟا نﻤ قﻠطﻨﺘ ﺎﻬﻨا مﺜ ، : » رﯿﺜﺎﺘﻟا دﺼﻘﺒ ﺔﻤﺎﻋ مﻠﻛﺘﻨ ﺎﻨﻨا « . ﺔﯿرﻫوﺠ و ﺔﯿﺘاذ ﺔﻔﺼﺒ لﻤﺤﺘ ﺔﻐﻠﻟا نا نﯿﺒﺘ نا ﺢﻤطﺘ ةرﯿظﻨﻟا ﻩذﻫ ) Intrineseque ( ذﻬﻟ ةدﯿدﻋ تارﺸؤﻤ كﺎﻨﻫ ، ىرﺠا ةرﺎﺒﻌﺒ و ، ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ﺔﻔﯿظو لاوﻗﻻا ﺔﯿﻨﺒ ﻲﻓ ﺔﻔﯿظوﻟا ﻩ ﺎﻬﺴﻔﻨ . جﺎﺠﺤﻟا موﻬﻔﻤ نﻋ ﺔﺤﻀاو ةرﻛﻓ ذﺨﻻ و Argumantation ﺔﻨﻫرﺒﻟا موﻬﻔﻤﺒ ﻪﺘﻨرﺎﻘﻤ ﻲﻐﺒﻨﯿ Démonstration ﻻا وا ﻰﻨﻌﻤﻟﺎﺒ ﺎﯿﻨﺎﻫرﺒ ﺎﺒﺎطﺨ سﯿﻟ ﻲﻌﯿﺒطﻟا بﺎطﺨﻟﺎﻓ ، ﻲﻘطﻨﻤﻟا لﻻدﺘﺴ ﻲﻘطﻨﻤﻟا جﺎﺘﻨﺘﺴﻻا ئدﺎﺒﻤ ﻰﻠﻋ موﻘﯿ ﻻ و ﺔﯿﻘطﻨﻤ ﺔﻟدا و نﯿﻫارﺒ مدﻘﯿ ﻻ وﻬﻓ ﺔﻤﻠﻛﻠﻟ قﯿﻗدﻟا 1 . ﺢﯿﺤﺼﻟا ﻊﺒﺎطﻟا رﺎﻬﻀا وا ، ﺎﻤ تﺎﺒﺜا قدﺼ ﻰﻠﻋ ﺔﻨﻫرﺒﻟا ﻲﻨﻌﺘ ﻻ جﺎﺠﺤﻟا ﺔظﻔﻠﻓ ) Valide ( ﺔﯿﻘطﻨﻤ رظﻨ ﺔﻬﺠ نﻤ ﺎﻤ لﻻدﺘﺴﻻ و ﺔﻨﻫرﺒﻟا نﻤ لﻛﻟ لﯿﺜﻤﺘﻟا نﻛﻤﯿ و 1 -O.Ducrot, Les échelles argumentatives minuit, Paris برﺎﯾﻛﻟا راد ، ﺔﺑﻠطﻟا نﯾﻣﻻا دﻣﺣﻣ مﻟﺎﺳ دﻣﺣﻣ ﺔﻣﺟرﺗ – ةدﺣﺗﻣﻟا ةدﯾدﺟﻟا تورﯾﺑ 2008 ص، 10 .
3 جﺎﺠﺤﻟا 2 . نﯿﯿﻟﺎﺘﻟا نﯿﻟﺎﺜﻤﻟﺎﺒ : ءﺎﻤﻠﻋ نﯿﯿوﻐﻠﻟا نﻤ لﻛ مﻟﺎﻋ دﯿز نذا يوﻐﻟ دﯿز – ضﻔﺨﻨا رطﻤﻟا لزﻨﯿﺴ نذا ةرارﺤﻟا نازﯿﻤ . ﻲﻘطﻨﻤ سﺎﯿﻗ وا ﺔﻨﻫرﺒﺒ لوﻻا لﺎﺜﻤﻟا ﻲﻓ رﻤﻻا يا ) Syllogisme ( ﻲﻨﺎﺜﻟا لﺎﺜﻤﻟا ﻲﻓ ﺎﻤا ، ﺎﺠﺎﺠﺤ نوﻛﯿ نا ودﻌﯿ ﻻ ﻪﻨﺎﻓ ، ﻲﻨﺎﻫرﺒ رﯿﻏ ﺎﯿﻌﯿﺒط ﻻﻻدﺘﺴا وا . ، مﻟﺎﻋ دﯿز نا جﺎﺘﻨﺘﺴا و يرورﻀ و ﻲﻤﺘﺤ لوﻻا لﺎﺜﻤﻟا ﻲﻓ . ﺔﻓرﻌﻤ ﻰﻠﻋ موﻘﯿ وﻬﻓ رﺨﻻا لﺎﺜﻤﻟا ﻲﻓ رطﻤﻟا لوزﻨ لﺎﻤﺘﺤا جﺎﺘﻨﺘﺴا ﺎﻤا ، ﺔﯿﻘطﻨﻤ بﺎﺒﺴﻻ ﻲﻟﺎﻤﺘﺤا جﺎﺘﻨﺴا وﻫ و ، ﺔﻠﻤﺠﻟا ددﺤﻤ ﻰﻠﻋ و ، مﻟﺎﻌﻟا . -نﻤ ﺔﻐﻠﻟا ﻲﻓ جﺎﺠﺤﻟا ﺔﯿرظﻨ تﻘﺜﺒﻨا دﻘﻟ و نﯿﺘﺴوا ﺎﻬﺴﺴا ﻊﻀو ﻲﺘﻟا ﺔﯿوﻐﻟا لﺎﻌﻓﻻا لﺨدﻤ ، رﺎطﻻا اذﻫ ﻲﻓ حارﺘﻗا و صوﺼﺨﻟﺎﺒ نﯿﺘﺴوا ءارا و رﺎﻛﻓا رﯿوطﺘﺒ ورﻛﯿد مﺎﻗ و لروﺴ يوﻐﻟا لﻌﻔﻟا ﺔﯿرظﻨ نا ﺎﻤﺒ و ، جﺎﺠﺤﻟا لﻌﻓ و ءﺎﺼﻗﻻا لﻌﻓ ﺎﻤﻫ ، نﯿﯿزﻐﻟ نﯿﻠﻌﻓ ﺔﻓﺎﻀا ةدﯿدﻋ تﺎﺒوﻌﺼ ﺎﻬﺘﻬﺠاو ) ﻓﻼﻟ ﺔﺤرﺘﻘﻤﻟا تﺎﻔﯿﻨﺼﺘﻟا ﺔﯿﺎﻔﻛ مدﻋ ﻼﺜﻤ ﺔﯿوﻐﻟا لﺎﻌ ( مﺎﻗ دﻘﻓ ﻲﻓرﻌﻤﻟا ﻊﺒﺎطﻟا ةرﻛﻔﺒ ﺎﻤﺌاد تﺒﺸﺘﻟا ﻊﻤ ، زﺎﺠﻨﻻا وا مﯿﻠﻛﺘﻟا موﻬﻔﻤ فﯿرﻌﺘ ةدﺎﻋﺎﺒ ورﻛﯿد ) Conventionnel ( تاذ تﻼﯿوﺤﺘ ثادﺤا ﻰﻟا ﻪﺠوﻤ يوﻐﻟ لﻌﻓ ﻪﻨﺎﺒ ﻪﻓرﻌﯿ وﻫ و ، ﺔﻐﻠﻟ تﺎﺒﺠاوﻟا و قوﻘﺤﻟا نﻤ ﺔﻋوﻤﺠﻤ يا ، ﺔﯿﻨوﻨﺎﻗ ﺔﻌﯿﺒط . بطﺎﺨﻤﻟا ﻰﻠﻋ ضرﻔﯿ جﺎﺠﺤﻟا لﻌﻔﻓ ﺔﻤﯿﻘﻟا و راوﺤﻟا ﻪﯿﻓ رﯿﺴﯿ نا نﻛﻤﯿ يذﻟا دﯿﺤوﻟا ﻩﺎﺠﺘﻻا ﻩرﺎﺒﺘﻋﺎﺒ ﺞﺌﺎﺘﻨﻟا نﻤ ﺎﻨﯿﻌﻤ ﺎطﻤﻨ 2 -د/ دﯾرا ، ﺔﺛﯾدﺣﻟا بﺗﻛﻟا مﻟﺎﻋ ، ﮫﺗﻻﺎﺟﻣ و ﮫﻣوﮭﻔﻣ جﺎﺟﺣﻟا يوﻠﻋ ﻲﻠﯾﻋﺎﻣﺳا ظﻓﺎﺣ – ندرﻻا – 2010 -ص 56 .
4 ازﻟﻻا نﻤ عوﻨ ﻲﻫ ﺎﻤ لوﻘﻟ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا بﺎطﺨﻟا ﺎﻬﻛﻠﺴﯿ نا ﻲﻐﺒﻨﺒ ﻲﺘﻟا ﺔﻘﯿرطﻟﺎﺒ قﻠﻌﺘ م ﻩرارﻤﺘﺴا و ﻪﯿﻤﺎﻨﺘ صوﺼﺨﺒ 3 . زﺎﺠﻨا ﻲﻓ لﺜﻤﺘﯿ وﻫ و ، ﺔﻨﯿﻌﻤ ﺔﺠﯿﺘﻨ ﻰﻟا ﺔﯿدؤﻤﻟا ﺔﻟدﻻا و ﺞﺠﺤﻟا مﯿدﻘﺘ وﻫ جﺎﺠﺤﻟا نا زﺎﺠﻨا ﻲﻓ جﺎﺠﺤﻟا ﻲﻓ لﺜﻤﺘﯿ ، ىرﺨا ةرﺎﺒﻌﺒ و ، بﺎطﺨﻟا لﺨاد ﺔﯿﺠﺎﺘﻨﺘﺴا تﻼﺴﻠﺴﺘ وﻫ ﺎﻬﻀﻌﺒ ، لاوﻗﻻا نﻤ تﺎﯿﻟاوﺘﻤ ﺞﺌﺎﺘﻨﻟا ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ وﻫ ىرﺨﻻا ﺎﻬﻀﻌﺒ و ﺔﯿوﻐﻠﻟا ﺞﺠﺤﻟا ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ موﻬﻔﻤ ﻪﻨا ىرﺨا ﺔﻘﯿرطﺒ لوﻘﻨ كﻟذﻛ ، ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ﺔﻔﯿظو ﺎﻌﻟ ﺔﻐﻠﻟا نوﻛ نا ، ﺎﻬﻨﻤ ﺞﺘﻨﺘﺴﺘ ﻲﺘﻟا لﻌﻓ ءﺎﺸﻨا نﻤ نﻛﻤﯿ ﺎﻤ لوﻗ نﺎﻛ اذا ﻪﻨا موﻬﻔﻤﻟا اذﻫ ﻲﻨﻌﯿ و ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا ﻩﺎﺠﺘﻻا وا ﺔﻬﺠوﻟا لوﻘﻟا اذﻬﻟ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا ﺔﻤﯿﻘﻟا نﺎﻓ ﻲﺠﺎﺠﺤ ﺔﻤﯿﻘﻟا نﺎﻓ ﻲﺠﺎﺠﺤ لﻌﻓ ءﺎﺸﻨا نﻤ نﻛﻤﯿ ﺎﻤ ﺎﺤﯿرﺼ نوﻛﯿ دﻗ رﯿﺨﻻا اذﻫ و ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا ﻩﺎﺠﺘﻻا ﺔطﺴاوﺒ ﺎﻫدﯿدﺤﺘ مﺘﯿ لوﻘﻟا اذﻬﻟ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا ارﻤﻀﻤ وا 4 . جﺎﺠﺤﻟا لﺎﻛﺸا : ﺎﻬﯿﻠﻋ درﯿ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا روﺼﻟا ﺔﻨﻠﻛﺸ ﻰﻟا عوزﻨ ﻪﺘﻘﯿرط ﻰﻠﻋ لﻛ ورﻛﯿد و نﺎﻤﻟرﯿﺒ دﻨﻋ ﻪﺘﻻﺎﻤﻌﺘﺴا فﻠﺘﺨﻤ ﻲﻓ مﻼﻛﻟا . ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا روﺼﻟا وا بﯿﻟﺎﺴﻻا وا لﺎﻛﺸﻻا رﺼﺤﯿ لﺎﺜﻤﻟا لﯿﺒﺴ ﻰﻠﻋ نﺎﻤﻟرﯿﺒﻓ Les sebemes argumentatifs وا ﺔﯿﻟﺎﺼﺘﻻا ﺔﻘﯿرطﻟا ﺎﻤﻫ نﯿﺘﻨﺜا ﻲﻓ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا قﺌارطﻟا وا 3 -Ducrot, Dire et ne pas,Hermann , Paris, 1972, p 286 ةدﺣﺗﻣﻟا و ةدﯾدﺟﻟا بﻧﻛﻟا راد ، ﺔﺑﻠطﻟا نﯾﻣﻻا دﻣﺣﻣ مﻟﺎﺳ دﻣﺣﻣ ﺔﻣﺟرﺗ تورﯾﺑ 2008 ص، 1 1 . 4 ، ءﺎﺿﯾﺑﻟا ، ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ ﺔﺛﯾدﺣﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ، مﻼﻛﻟا مﻠﻋ دﯾدﺟﺗ و راوﺣﻟا لوﺻا ﻲﻓ ، نﻣﺣرﻟا دﺑﻋ ﮫط 1987 ص ، 105 .
5 لﺼﻔﻟا وا ﺔﯿﻟﺎﺼﻔﻨﻻا ﺔﻘﯿرطﻟا و لﺼوﻟا 5 Procédé dissociation نﺎﻤوﻬﻔﻤ ﺎﻤﻫ و ﻩدﻨﻋ نﺎﯿﻔﺴﻠﻓ . ﻀ ﻰﻠﻋ موﻘﯿﻓ لﺼوﻟا ﺎﻤا لوﺼوﻠﻟ ىرﺨﻻا نﻤ بﺒﺴﺒ ﻩدﺤاوﻟا لﻌﺠ و ، ﺎﯿﻨﺎﺒﺘ نا و ةرﻛﻔﻟا م ﻊﻗاوﻠﻟ سﺴؤﻤﻟا لﺼوﻟا نﺎﻤﻟرﯿﺒ ﻪﯿﻤﺴﯿ ﺎﻤ لﺎﺜﻤﻟا لﯿﺒﺴ ﻰﻠﻋ كﻟذ نﻤ و ، ةدﺤاو ﺔﺠﯿﺘﻨ ﻰﻟا ) ﺔطﻠﺴﻟا ﺔﺠﺤ لﺜﻤ و ﻲﺒﺴﻟا لﺼوﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺌﺎﻘﻟا ﺞﺠﺤﻟا لﺜﻤ ( سﺴؤﻤﻟا لﺼوﻟا ﻪﯿﻤﺴﯿ ﺎﻤ و ﻊﻗاوﻠﻟ ) لﯿﺜﻤﺘﻟا و ةرﺎﻌﺘﺴﻻا لﺜﻤ ( ﻓ نا ، مﺎﻛﺤا نﯿﺒ طﺒرﯿ لﺼوﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺌﺎﻘﻟا ﺞﺠﺤﻟا ﻲ لﻌﺠﯿ كﻟذ و ، ﺎﻬﺒ ﺎﻤﻠﺴﻤ و ﺔﻟوﺒﻘﻤ ﺎﻬﻠﻌﺠ و ﺎﻬﺴﯿﺴﺎﺘ ﻰﻟا بﺎطﺨﻟا ﻰﻌﺴﯿ مﺎﻛﺤا و ﺎﻬﺒ مﻠﺴﻤ ثﯿﺤﺒ ﺎﻬﻨﯿﺒ ﻊﻤﺠﯿ دﺤاو لﻛ ﻰﻟا ﻲﻤﺘﻨﺘ رﺼﺎﻨﻋ ﺎﻬﺒ مﻠﺴﻤ رﯿﻏ مﺎﻛﺤﻻا و ﺎﻬﺒ مﻠﺴﻤﻟا مﺎﻛﺤﻻا ﺎﻨﻫ نﻤ و ، رﺨﻻﺎﺒ مﻠﺴﯿ نا نود ﺎﻫدﺤﺎﺒ مﯿﻠﺴﺘﻟا نﻛﻤﺘ ﻻ ﺎﺠﺠﺤ ﺎﻬﻨوﻛﺒ ﺎﻬﻔﺼو ءﺎﺠ لﺼوﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺌﺎﻗ وا ﺔﯿﻟﺎﺼﺘا . لﻌﺠﻨ و رﺨﻻا ﻲﻓ ﺎﻤﻫدﺤا ﺞﻤدﻨﻓ ﺔﻨﯿﺎﺒﺘﻨﻟا رﺼﺎﻨﻌﻟا ﻰﻟا دﻤﻌﺘ جﺎﺠﺤﻟا ﻲﻓ لﺼوﻟا قﺌارط نا لﻛ وﻫ ﺎﻤ ﻰﻟا ﺎﻬﯿﻓ دﻤﻌﯿ ذا سﻛﻌﻟﺎﺒﻓ لﺼﻔﻟا قﺌارط ﺎﻤا و ، رﺨﻻا نﻤ لﯿﺒﺴﺒ ﺎﻤﻫدﺤا لوﻘﻨ نﺎﻛ ﻩرﻫﺎظ و ﺔﻘﯿﻘﺤ نﯿﺒ لﺼﻓ ﻪﯿﻓ ثدﺤﯿﻓ : اذﻫ نوﻛﯿ اذﻛﻫ ﺎﻤ وا ﻼﺠر سﯿﻟ لﺠرﻟا لدﻌﻟا ) ﺎﻤ ﻊﻀو دﻨﻋ ثﯿدﺤﻟا ﻲﻓ .( و تﺎﻘﻠطﻨﻤﻟا ثﯿﺤ نﻤ ارﯿﺒﻛ ﺎﻓﻼﺘﺨا نﺎﻤﻟرﯿﺒ نﻋ اوﻔﻠﺘﺨا نا و ﺎﻤﻬﻨﺎﻓ رﺒﻤوﻛﺴﻨا و ورﻛﯿد ﺎﻤا ظوﻔﻠﻤﻠﻟ ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا لﻤﺎﻌﻟا ﺔﻠﻛﯿﻫ قﺌارط لﻤﺠﻨ ﺎﻨﻟ نﻛﻤﯿ ﻪﻨﺎﻓ ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا مﻼﻛﻠﻟ ﺔﺠﻟﺎﻌﻤﻟا قرط 5 -ﻟوﺻ ﷲ دﺑﻋ رطﻧا جﺎﺟﺣﻟا ﻲﻓ فﻧﺻﻣ لﻼﺧ نﻣ ﮫﺗﺎﯾﻧﻘﺗ و ﮫﺗﺎﻘﻠطﻧﻣ و هرطا جﺎﺟﺣﻟا ، ﺔ – دوﻣﺣ يدﺎﻣﺣ نﻣﺿ ةدﯾدﺟﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا – تﺎﯾرظﻧ مھا سﻧوﺗ ، بوﻧﻣ بادﻻا ﺔﯾﻠﻛ ، موﯾﻟا ﻰﻟا وطﺳرا نﻣ ﺔﯾﺑرﻐﻟا دﯾﻟﺎﻘﺗﻟا ﻲﻓ جﺎﺟﺣﻟا 1998 .
6 ﻰﻟا ظوﻔﻠﻤﻟا اذﻫ ﻪﺠوﺘ يوﻘﯿﻟ ﺔﺒوﻠطﻤﻟا ﺔﺠﯿﺘﻨﻟا ) ﻰﻤﺴﯿ ﺎﻤ ﺔﻠﺤرﻤ ﻲﻓ لﻗﻻا ﻰﻠﻋ اذﻫ نﺎﻛ ﺔﯿوﻘﻟا ﻊﻀوﻤﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﺒ تﺤﻘﻨ ﻲﺘﻟا ﺔﻔﯿﻌﻀﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟﺎﺒ . ( ﺎﻬﺘروﻠﺒ ﺔﻠﻛﯿﻬﻟا ﻩذﻫ تدﺠو دﻗ و ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا مﻟﻼﺴﻟا موﻬﻔﻤ ﻲﻓ ﺔﯿرظﻨﻟا Les échelles argumantatives
ﺔﻠﻛﯿﻫ ﻲﻫ وا طﺒارﻟا ﻼﺜﻤ ﻪﺜدﺤﯿ ﺎﻤﻤ صﻘﻨﻟا و لﺼﻔﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺌﺎﻗ مﺴرﻟا غﺎﺼﯿ و ظوﻔﻠﻤﻟا ﻲﻓ نﻛﻟ ﻲﺠﺎﺠﺤ ﻊﺒرﻤ لﻛﺸ ﻲﻓ نﻛﻟ ﻪﯿﻠﻋ تﻠﺨد يذﻟا ظوﻔﻠﻤﻠﻟ ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا Carréargumentatif ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ نﯿﻟﺎﻐﻤ رﯿﻏ ﻩرﺒﺘﻌﻨ نا نﻛﻤﯿ نﻛﻟ ةادا ﻪﻓارطا نﯿﺒ طﺒرﻟا ﻰﻠﻋ مﺌﺎﻘﻟا ظوﻔﻠﻤﻟا اذﻫ لﺜﻤ لﺼوﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺌﺎﻘﻟا ﺞﺠﺤﻟا نﻤ و ، نﺎﻤﻟرﯿﺒ دﻨﻋ لﺼﻔﻟا ةرﻫﺎظﻟ ﺔﻘﯿﻤﻌﻟا ﺔﯿﻨﺒﻟا نﺎﻤﻟرﯿﺒ دﻨﻋ لﺜﻤﻟا ﻊﻗاوﻟا ﺔﯿﻨﺒﻟ ﺔﺴﺴؤﻤﻟا و L’exemple ﻰﻟا صﺎﺨﻟا نﻤ جﺎﺠﺤ ﻩدﻨﻋ وﻫ يذﻟا صﺎﺨﻟا 6 . لﺼﺎﺤﻟا ﺔﺠﯿﺘﻨﻟا ﻰﻟا ﻪﺠوﺘﻟا ﺔﯿوﻘﺘﻟ ﺔﯿﻓﺎﻀا ﻪﺠﺤ لﺜﻤﻟا ﻲﻨﺎﺒ ثﯿﺤ . مﻠﺴﻟا تﺎﺠرد ﻲﻓ ﺔﺠﺤﻟا ﺔﯿوﻘﺘ موﻬﻔﻤﺒ نﺎﻤﻠﯿﺒ دﻨﻋ ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا لﺼوﻟا نﺎﻓ اذﻫ ﻰﻠﻋ و ورﻛﯿد دﻨﻋ ﻲﺠﺎﺠﺤﻟا . ﻟا موﻬﻔﻤ نا ﻊﺒﺎطﻟا ﺎﻤﻬﯿﻠﻋ ﻰﻔط دﻗ و ، نﺎﻤﻟرﯿﺒ دﻨﻋ لﺼﻔﻟا و لﺼو تﺎﻌﺒرﻤﻟا ز ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا مﻟﻼﺴﻟا مﺴر ﻲﻓ ﺎﯿﺌزﺠ نا و يوﻐﻠﻟا ﺎﻤﻬﻘﻘﺤﺘ ناردﺠﯿ ، درﺠﻤﻟا ﻲﻔﺴﻠﻔﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا رﺒﻤوﻛﺴﻨا و ورﻛﯿد تﺎﯿرظﻨ ﻲﻓ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا 7 . جﺎﺠﺤﻟا ﺔﻏﻼﺒ : * ﺤﻠﻟ ﺔﯿﻏﻼﺒﻟا ﺔﻌﯿﺒطﻟا ﺎﻬﯿﻓ ﺎﻨﻟوﺎﻨﺘ ؟ ﻲﻏﻼﺒ رﯿﻏ جﺎﺠﺤ دﺠوﯿ لﻫ نﻤ ﻪﺘﻻﺎﺠﻤ مﻫا ﻲﻓ جﺎﺠ لاؤﺴﻟا حرط ﻰﻟا ﺎﻨﻌﻓدﯿ اذﻫ و ، ﺎﻫرﯿﻏ و ﺔﻔﺴﻠﻔﻟا و ﻊﯿرﺸﺘﻟا ﻰﻟا ﺎﯿﺠوﻏادﯿﺒﻟا : ؟ ﺔﻏﻼﺒﻟا ﺎﻤ 6 ص ، قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ، ﺔﻟوﺻ ﷲ دﺑﻋ رطﻧا 337 . 7 -د / ، يوﻠﻋ لﯾﻋﺎﻣﺳا ظﻓﺎﺣ ص ، قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ 37 .
7 ﺔﻏﻼﺒﻟا نﺎﻓ دﺤاو لﺼا ﻰﻟا تﺎﯿﻠﺠﺘﻟا و ءازﺠﻻا دﯿﻌﯿ يرﻫوﺠ رﺼﻨﻋ دوﺠ و نﻤ مﻏرﻟﺎﺒ ، بﻘﺤﻟا و تﺎﻓﺎﻘﺜﻟا بﺴﺤﺒ رﯿﻐﺘﯿ ﻲﺨﯿرﺎﻨ موﻬﻔﻤ ،ﺎﻬﻠﻛ وا موﻠﻌﻟا بﻠﻏﺎﻛ دﻨﻋ ﺎﻬﻤوﻬﻔﻤﻓ و ﻲﻨﺎﺠرﺠﻟا ردﺎﻘﻟا دﺒﻋ دﻨﻋ ﺎﻬﻤوﻬﻔﻤ نﻋ دﻌﺒﻟا لﻛ دﯿﻌﺒ ﻼﺜﻤ ﻲﺠﺎﻔﺨﻟا ﺎﻨﯿﺴ نﺒا و ظﺤﺎﺠﻟا ﻲﻛﺎﻛﺴﻟا . و بﺎطﺨﻟﺎﺒ ﺔﻘﻠﻋ ﺎﻬﻨﻤ لﻛﻟ ﺔﻔﻠﺘﺨﻤ موﻠﻌﻟ ﻰﻘﺘﻠﻤ ﺎﻬﻨوﻛ ﺔﻏﻼﺒﻟا موﻬﻔﻤ بارطظا بﺎﺒﺴا نﻤ ﺒﺘﻌﯿ ﻲﺠﺎطرﻘﻟا مزﺎﺤ نﺎﻛ كﻟذﻟ و ، ﻩرارﺴا نﻤ بﻨﺎﺠ فﺸﻛ و ﻪﻗﺎطﻨﺘﺴا ﻰﻟا ﺔﺠﺎﺤ ﺔﻏﻼﺒﻟا ر ﻪﻤﺎﺤﺘﻗا لﺒﻗ ﺎﻬﻨﻤ ﺔﯿﺎﻔﻛﻟا قﯿﻘﺤﺘ نﻤ دﺒﻻ ىرﺨا موﻠﻋ ﻰﻟا دﻨﺘﺴﯿ ﺎﯿﻠﻛ ﺎﻤﻠﻋ ، دﻘﺤﺒ . ةدﯿدﺠﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا ) جﺎﺠﺤﻟا تﺎﯿرظﻨ وا ( ثﯿدﺤﻟا رﺼﻌﻟا ﻲﻓ ةدﯿدﺠﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا » تﺎﻏﻼﺒ « لوﺒور لوﻘﯿ ﺎﻤﻛ 8 Reboul نا نﻛﻤﯿ نﻛﻟ نﺎﻤﻟرﯿﺒ ﺎﻫءﺎﺠ ﻲﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا رﺒﺘﻌﻨ Perlman ﺎﻛﯿﺘﯿﺘ و Tyteca ﻲﺘﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻩذﻫ ﻲﻫ جﺎﺠﺤﻟا ﻲﻓ فﻨﺼﻤ ﻲﻋرﻔﻟا ﺎﻤﻬﺒﺎﺘﻛ ناوﻨﻋ كﻟذ ﻰﻠﻋ صﻨﯿ ﺎﻤﻛ ةدﯿدﺠﻟا – ةدﯿدﺠﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻲﻫ ﺎﻤﻨا ﺔﺒﺎطﺨﻟا نوﻛ نﻤ قﻠطﻨﯿ وطﺴرا نﺎﻛ » عﺎﻨﻗﻼﻟ ﺔﻨﻛﻤﻤﻟا قرطﻟا نﻋ فﺸﻛﻟا « 9 ﻻوا ﻲﻫ نﺎﻛرا ثﻼﺜ ﻰﻠﻋ وطﺴرا دﻨﻋ فﻗوﺘﯿ عﺎﻨﻗﻻا اذﻫ و » لﺌﺎﻘﻟا قﻼﺨا « ﻤ وﻫ و ﺎ سوﺘﯿﻻا ﺔﺠﺤﺒ ﻪﯿﻤﺴﻨ نا نﻛﻤﯿ Etoos ﺎﯿﻨﺎﺜ و » ﺎﻤ ﺔﯿﺴﻔﻨ ﺔﻟﺎﺤ ﻲﻓ ﻊﻤﺎﺴﻟا رﯿﯿﺼﻨ « وﻫ و سوﺘﺎﺒ ﺔﺠﺤ ﻪﯿﻤﺴﻨ نا نﻛﻤﯿ ﺎﻤ Pathos ﺎﺜﻟﺎﺜ و » ودﺒﯿ وا تﺒﺜﯿ وﻫ ثﯿﺤ نﻤ ﻪﺴﻔﻨ لوﻘﻟا تﺒﯿ ﻪﻨا « سوﻏوﻠﻟا ﺔﺠﺤﺒ ﻪﺘﻌﻨﻨ نا نﻛﻤﯿ ﺎﻤ وﻫ و Logos مﻼﻛﻟا يا / لﻘﻌﻟا وا . 8 -, P96 . Olivier Reboul, Introduction a la rbétorique , P,U,F ; 1994 لﺿﻓ ﺢﻟﺎﺻ ﺔﻣﺟرﺗ ، – ، تﯾوﻛﻟا ، ﺔﻓرﻌﻣﻟا مﻠﻋ ﺔﻠﺳﻠﺳ ددﻌﻟا 164 . 9 -ط ، دادﻐﺑ ، يودﺑ نﻣﺣرﻟا دﺑﻋ بﯾرﻌﺗ ، ﺔﺑﺎ-طﺧﻟا ، و-طﺳرا 2 ، 1986 ) 1355 . (
8 ﻤﻼﻋﻻا ةروﺼﻟا نﻋ ﺔﻤدﻘﻤ ﺔﯿ : » ﺔﻤﻠﻛ فﻼﻟا رﺸﻋ نﻤ رﯿﺨ ةروﺼ « ﻲﻨﯿﺼ لﺜﻤ . ﺎﻓﻼﺘﺨا ةروﺼﻟا ﻩﺎﺠﺘ ءارﻵا فﻠﺘﺨﺘ ﺎﻬﯿﻓ ىرﯿ ﻻ و ةرﺎﺠﺘﻟﺎﺒ ﺎﻬطﺒرﯿ نﻤ كﺎﻨﻫ و ، رﯿﺒﻌﺘﻠﻟ ﺔﯿﻨﻓ ﺔﻠﯿﺴو ﺎﻬﯿﻓ ىرﯿ نﻤ كﺎﻨﻬﻓ ، ارﯿﺒﻛ رﺨﻷا ضﻌﺒﻟا و ، ﻪﯿﻓرﺘﻟا تﻻﺎﺠﻤ نﻤ لﺎﺠﻤﻛ ﺎﻬﯿﻟإ رظﻨﯿ رﺨأ و ، يدﺎﻤﻟا بﺴﻛﻠﻟ ﺔﯿطﻤ ﻫإ ﺎﻬﻟ ددﺤﯿ ﺔﯿﺎﻋدﻟا رﺼﺎﻨﻋ نﻤ رﺼﻨﻌﻛ ﺎﻬﻌﻤ لﻤﺎﻌﺘﯿ رﺨأ قﯿرﻓ و ، ﺔﯿوﺒرﺘ و ﺔﯿﻓﺎﻘﺜ تﺎﻤﺎﻤﺘ ةروﺼﻟا نﺈﻓ ﺎﻬﻔﻗاوﻤ عزوﺘ و ءارﻷا ﻩذﻫ لﻛ نﯿﺎﺒﺘﻟا نﻤ مﻏرﻟﺎﺒ و ، ﺎﯿﺠوﻟوﯿدﻹا بﯿرﺴﺘ و لﺜﻤﺘ تﺤﺒﺼأ ﺔﺜادﺤﻠﻟ اروظﻨﻤ ادﯿﺴﺠﺘ ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋﺈﺒ » ارﯿﺨ « وأ » ارﺸ « ﻪﻨﻤ دﺒﻻ . -ﺔﺜﯿدﺤﻟا ﺎﻨﺘﺎﻌﻤﺘﺠﻤ ﻲﻓ ةروﺼﻟﺎﻓ و ، زوﻤرﻟا و مﯿﻘﻟا جﺎﺘﻨإ و ﺔﻋﺎﻨﺼﻟ اردﺼﻤ تﺤﺒﺼأ ةروﺼﻟا ثﺒ و ﻊﯿزوﺘ مﺎظﻨ نﺈﻓ اذﻫ ﻰﻠﻋ و ، كوﻠﺴﻟا و قوذﻟا و نادﺠوﻟا و ﻲﻋوﻟا لﯿﻛﺸﺘ وﻫ لﺒ ، طﻘﻓ ﻲﻘﻠﺘﻟا و لﺎﺴرﻹا ﻲﻓ ةدﯿدﺠ ﺔﯿﻨﻘﺘ درﺠﻤﻛ ﺎﻬﯿﻟإ رظﻨﯿ ﻻأ ﻲﻐﺒﻨﯿ ،ـ ﺔﯿﻓﺎﻘﺜ ةدﺎﻤﻛ اذﻬﻓ ﻪﯿﻠﻋ و ، ﻊﻗاوﻟا لﯿﻛﺸﺘﻟ ةدﯿدﺠ ﺔﯿﻔﯿﻛ ﺎﻀﯿأ وﻫ سﯿﻟ ةروﺼﻟا ﻲﻓ رﻬظﯿ يذﻟا ﻊﻗاوﻟا مﻟﺎﻌﻠﻟ ﻲﺘاذ كاردإ جﺎﺘﻨ وﻫ لﺒ ﻲﻠﺼﻷا ﻊﻗاوﻟا 10 . ﺔﻓﺎﻛ ﻲﻓ ﺎﻬﺜﺒﺘ ﻲﺘﻟا ةروﺼﻠﻟ نﻨﻘﻤ ﻲﻓرﻌﻤ جﺎﺘﻨا نﻤ ﺎﻫذوﻔﻨ ﺔﺜﯿدﺤﻟا تﺎﻌﻤﺘﺠﻤﻟا دﻤﺘﺴﺘ و ، ﺔﯿﻓﺎﻘﺜ ، ﺔﯿرﻛﺴﻋ تﻨﺎﻛ ءاوﺴ ﺎﻬﺘوطﺴ و ﺎﻬﺘوﻗ ضرﻓ و ﺎﻬﻘطﻨﻤ سﯿرﻛﺘﻟ ضرﻷا ءﺎﺠرأ ﺔﯿﺴﺎﯿﺴ ... ﺦﻟإ . وأ نﺎﺘﺴﻨﺎﻐﻓأ و نﺎﻘﻠﺒﻟا ﻲﻓ نﯿﻨﺴ ذﻨﻤ ﺎﻫﺎﺤر تراد ﻲﺘﻟا برﺤﻟا لﺎﺜﻤﻟا لﯿﺒﺴ ﻰﻠﻋ ﺎﻨذﺨأ وﻟ و و شﺎﺒأ تارﺌﺎط ﺎﻬﯿﻓ بﻌﻠﺘ ﺔﯿرﺼﺒ ﺎﺒرﺤ سﺎﺴﻷﺎﺒ ﺎﻫﺎﻨدﺠوﻟ ، قارﻌﻟا ﻲﻓ رﯿﺼﻗ دﻤأ نﻤ » 10 و لﺎﺻﺗﻻا ، بوﻗرﻋ وﺑا مﯾھارﺑا ط، ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻹا لﻋﺎﻔﺗﻟا ﻲﻓ هرود 2 ، نﺎﻣﻋ، يوﻻدﺟﻣ راد ، 1993 ص ، 14 .
9 فﯿﺘرﯿﻓ « و » لا B52 « برﺤ ﻰﻟإ ﻼﯿﻠﻗ ءاروﻟا ﻰﻟإ ﺎﻨﻌﺠر وﻟ ﻰﺘﺤ و ، ﺔﻟوطﺒﻟا راودأ وﻟ ﻰﻟوﻷا ﺞﯿﻠﺨﻟا وﻫ و ﺞﯿﻠﺨﻟا برﺤ ﺎﻬﺤرطﺘ ﻲﺘﻟا ﺔﻠﺌﺴﻷا مﻫأ نﻤ لﻌﻠﻓ ، ﺊﯿﺸﻟا سﻔﻨ ﺎﻨدﺠ ةروﺼﻟا ﺔطﻠﺴ . ﺔﻗوﻔﺘﻤﻟا ﺔﻤظﻨﻷﺎﺒ ﺎﻬﺘﻗﻼﻋ و ... مﻼﻋﻹا لﻘﺤ لﯿوﺤﺘ ﻊﻗو برﺤﻟا ﻩذﻫ نﺎﺒﺈﻓ ﺔﯿﻗدﻨﺒﻟا يزاوﺘ تﺤﺒﺼأ ﺎﻨﻫ ةروﺼﻟﺎﻓ ، برﺤ لﻘﺤ ﻰﻟإ . و ﺎﻬﺘﺒﻗارﻤ بﺠو حﻼﺴﻟﺎﻛ ﻲﻬﻓ ا و عﺎﻓدﻟا و ةروﺎﻨﻤﻠﻟ ﺎﻬﻟﺎﻤﻌﺘﺴإ دوﺠو ةروﺼﻟا ﻩذﻫ نﻋ بﺘرﺘ و ، رﯿﺜﺄﺘﻟا ﺎﺼوﺼﺨ و موﺠﻬﻟ سﻨﺎﺠﺘﻤ لﻌﻓ در و ، ﺔطﻤﻨﻤ ﺔﯿﺴﺎﺴﺤ و ﺔﯿﺴﺎﯿﻗ ﺔﯿﺴﻔﻨ تﺎﻔﺼوﺒ دوزﻤ يدﯿﻠﻘﺘ ﻲﻋﺎﻤﻤﺠ قﻠﺘﻤ قطﻨﻤﻟ سﯿرﻛﺘ اذﻫ و ، ﺎﻬﺒﺘارﻤ وأ تارﺎﺸﻹا ءازإ » ﻊﯿطﻘﻟا « نﻤ دﯿدﻌﻟا ﻪﻨﻋ مﻠﻛﺘ يذﻟا ﻤوﻠﻌﻤﻟا سﻔﻨ كﻠﻬﺘﺴﺘ تﺤﺒﺼأ سﺎﻨﻟا ﺔﯿﺒﻠﻏﺄﻓ ، نﯿﺜﺤﺎﺒﻟا ﺔﻘﯿرطﺒ ، روﺼﻟا سﻔﻨ ىرﺘ و تﺎ لﺼاوﺘﻤﻟا فﺼﻘﻟا »
Bombardement par serie « ﻻ لﻛﺸﺒ و شﺎﺸرﻟا ﻊﻓدﻤﻟﺎﻛ ﺎﻤﺎﻤﺘ ﺔﯿرﻗ ﻰﻟا مﻟﺎﻌﻟا لﯿوﺤﺘ ﺔﯿﻋﺎﻤﺠﻟا ﺔﯿﻠﻘﻌﻟا و سﻨﺎﺠﺘﻟا اذﻫ نﻋ ﺞﺘﻨﯿ و رﯿﻛﻔﺘﻠﻟ ﻻﺎﺠﻤ كرﺘﯿ نﺎﻫوﻠﻛﺎﻤ لﺎﺸرﺎﻤ كﻟذ ﻰﻟا بﻫذ ﺎﻤﻛ ﺔﻠﻤﺎﺸ 11 . ﺒإ ارﯿﺒﻌﺘ ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋإ نﻛﻤﯿ ةروﺼﻟا نإ ﻪﯿطﻐﺘ ﺎﯿﺌرﻤ ﺎطﻤﻨ و فﺼوﻠﻟ ﺔﻠﺒﺎﻗ رﺼﺎﻨﻋ ﻪﻨوﻛﺘ ﺎﯿﻋاد ﺔﯿرﺼﺒﻟا تﻻﻻدﻟا نﻤ ﺔﻋوﻤﺠﻤ 12 . ﺔﻤﺌﻘﻟا ﻲﻨﺎﻌﻤﻟﺎﺒ ﺎﺌﯿﻠﻤ ﻼﻘﺤ ﻲﺌﺎﯿﻤﯿﺴﻟا ﻰﻨﻌﻤﻟﺎﺒ ﻪﻠﻌﺠﯿ ﺎﻤﻤ سﯿﻟ و ﻲﻨﻔﻟا لﻤﻌﻟا ﻲﻓ نﯿﻓدﻠﻟ جارﺨﺘﺴإ و مﻬﻓ لﯿوﺄﺘﻟا و نطﺎﺒﻟا ﻰﻟا ذﻔﻨﯿ يذﻟا لﯿوﺄﺘﻟا ﻰﻠﻋ ﻪﻟ ﺎﯿﻟآ ﻼﯿﻠﺤﺘ . 11 -ط ، روﻔﺧﻟا بﯾدا ﺔﻣﺟرﺗ ، لﺎﺻﺗﻻا تﺎﯾرظﻧ ، رﻼﯾﺗﺎﻣ ﮫﺑﻠﯾﺷﯾﻣ و رﻼﯾﺗﺎﻣ دﻧﺎﻣرا 1 ، قﺷﻣد ، ﺔﯾﻣﻼﻋﻻا ﺔﺑﺗﻛﻣﻟا ، 2003 ص ، 16 . 12 -ﯾﮭﻟا ، نﺳﺣﻣﻟا دﺑﻋ دﯾﻌﺳ ﺔﻣﺟرﺗ ، ةرﺻﺎﻌﻣﻟا ﺎﻣﻧﯾﺳﻟا ﻲﻓ ةروﺻﻟا ﺔﻐﻟ ، زﻣرآ يور ةرھﺎﻘﻟا ، بﺎﺗﻛﻠﻟ ﺔﯾرﺻﻣﻟا ﺔﺋ 1992 ص ، 18 .
10 طﺨﻟا ﻩذﻫ نﻤ ﺎﻗﻼطﻨا و و دودﺤ مﺴر ﻰﻟإ لﺼوﺘﻟا ﺎﻨﻨﺎﻛﻤﺈﺒ لﻫ لءﺎﺴﺘﻨ نأ ﻊﯿطﺘﺴﻨ طو ﺞﺴﻨ ءارﻘﻛ ﺎﻨﺘﻋﺎطﺘﺴﺈﺒ لﻫ و ؟ ﺔﯿﺤطﺴﻟا ﺎﻫدودﺤ قارﺘﺨإ و ، ﺎﻤ ةروﺼ يأ ةءارﻘﻟ ﺔﯿﺠﻬﻨﻤ ؟ ﺎﯿﻋادﺒإ ﺎﺠﺎﺘﻨ ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋﺈﺒ ةروﺼﻟا ﻊﻤ لﺼاوﺘﻟا طوﯿﺨ -ﺎﺒ و ﻪﺴﻔﻨ ﻲﻨﻔﻟا لﻤﻌﻟا ﻊﻤ ﺎﻤ ﺔﻗﻼﻋ ﻲﻓ لوﺨدﻟا ﺔﻟوﺎﺤﻤ ﻲﻨﻌﺘ ةروﺼ يأ ةءارﻗ نا ﻲﻟﺎﺘﻟ كﻛﻔﯿ نا ئرﺎﻘﻠﻟ نﻛﻤﯿ ﺎﻨﻫ نﻤ ﻪﻤظﻨﺘ ﻲﺘﻟا ﺔﯿرﯿﺒﻌﺘﻟا قﺎﺴﻨﻷا و تﺎﻗﻼﻌﻟا صﻼﺨﺘﺴا ) ﻲﺌﺎﯿﻤﯿﺴﻟا ﻰﻨﻌﻤﻟﺎﺒ ( ةروﺼﻟﺎﻓ ، ﻰﻨﻌﻤﻟا ﻪﯿﻔﺨﯿ ﺎﻤ ءﻼﺠﺘﺴإ و ﺢﯿﻀوﺘ ﺔﯿﻐﺒ ةروﺼﻟا ءﺎﻨﺒ ﻰﻟا ﺎﻨﯿﻠﺠﯿ ﻻ ةروﺼﻟا لﯿﻠﺤﺘﻓ ﻪﯿﻠﻋ و ﻰﻨﻌﻤﻠﻟ ﺔﻠﻤﺎﺤ ﺎﻬﻨا ، طﻘﻓ ﺔﯿﻨوﻟ و ﺔﯿﺌوﻀ تﺎﺒﯿﺒﺤ تﺴﯿﻟ ءﺎﯿزﯿﻔﻟا رﺼﺎﻨﻋ نﻤ ﺔﻨوﻛﻤ ةروﺼ لﻛﻓ كﻟذﻛ ﻰﻨﻌﻤﻟﺎﺒ سﺎﺴﺤﻻا ﻰﻟا نﻛﻟ و ، ءﺎﯿﻤﯿﻛﻟا و ﺔﯿرﺼﺤ ) روﻛﯿد ، صﺎﺨﺸا ، مﺎﺠﺤا ، نوﻟ . (
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 12 I لوﻷا ثﺤﺒﻤﻟا : ةروﺼﻟا موﻬﻔﻤ : ﻲﺴﺤ ﻰطﻌﻤ ﻲﻫ و ، دﺎﻌﻤ يرﺼﺒ رﯿﺒﻌﺘ وا دﺴﺠﻤ ﻲﻠﯿﺜﻤﺘ دﯿﻠﻘﺘ لﻛ ﺎﻬﻨﺎﺒ ةروﺼﻟا فرﻌﺘ بﺴﺤ يرﺼﺒﻟا وﻀﻌﻠﻟ Pulchignnoni) ( ﻩرﻬظﻤ ﻲﻓ ﻲﺠرﺎﺨﻟا مﻟﺎﻌﻠﻟ ارﺸﺎﺒﻤ ﺎﻛاردإ يأ ، ﺊﯿﻀﻤﻟا 1 . نﻤ ةدﻤﺘﺴﻤ و ﺔﯿﻨﯿﻀﺘ ﺔﯿﻨﺎﺜﻟا و ﺔﯿرﯿرﻘﺘ ﻰﻟوﻷا نﯿﺘﻟﺎﺴر تروﺼﻟا ﻩذﻫ لﻤﺤﺘ ﺔﯿﻓﺎﻀإ ﺔﻟﺎﺴر نﻤ دﯿزﻤﻟ و ، ﻰﻟوﻷا ﺎﻬﺠﺎﺘﻨإ بوﻠﺴﺄﺒ ةدﺎﻋ ﺎﻬﯿﻠﻋ قﻠطﯿ . ﻲﻘﻠﺘﻤ ﺔﻓﺎﻘﺜ ﻰﻟإ ﺎﻨﻠﯿﺤﯿ ﻲﺠوﻟوﯿدﯿإ وأ ﻲﻟﺎﻤﺠ لوﻟدﻤ رﺒﻋ ﻲﻨﺎﺜﻟا ﻰﻨﻌﻤﻟا لﻛﺸﯿ يذﻟا وﻫ و بﺴﺤ ﺔﯿﻓارﻏوﺘوﻔﻟا ةروﺼﻟا زﯿﻤﺘﺘ ، ﺔﻟﺎﺴرﻟا ) ثرﺎﺒ دﻨﻻور ( ﺔﯿوﯿﻨﺒ ﺔﯿﻟﻼﻘﺘﺴا تاذ ﺎﻬﻨوﻛﺒ ، : ﺎﻬﻤﻠﺴﺘﺒ ﻲﻔﺘﻛﯿ يذﻟا ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا ﻰﻟإ ﻪﺠوﺘ ، ﺎﯿﻨﯿﻤﻀﺘ قﻓو ﺔﺠﻟﺎﻌﻤ و ةﺎﻘﺘﻨﻤ رﺼﺎﻨﻋ نﻤ لﻛﺸﺘﺘ ﺔﯿﻌﺠرﻤ نﻤ ﺎﻗﻼطﻨإ يأ ، يزﻤر و ﻲﻓﺎﻘﺜ داز نﻤ كﻠﻤﯿ ﺎﻤ ءوﻀ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﺘﺌارﻗ دﯿﻌﯿ لﺒ ، طﻘﻓ ﺔﯿرﺎﺼﺤ ﺔﯿﻓﺎﻘﺜ 2 . و ماوﻌﻟا ﻰﻠﻋ ةروﺼﻟا تطﺒﺘرا دﻘﻟ روﺼﺘ نﯿدﯿ موﻤﻌﻟا ﻰﻠﻋ و ، ةرﺎﻀﺤﻟﺎﺒ نورﻘﻟا رﺒﻋ فدﻬﻟا نا و ةءارﻘﻟا ضوﻋ ةروﺼﻟا ﻰﻟا يا ، ﺔﻤﯿدﻘﻟا نﺎﻨوﯿﻟا و لﺒﺎﺒ نﻋ ثﯿدﺤﻟا نﺎﺴﻨﻹا نﻤ عوﻨﻟا اذﻫ نﯿﺒﺘ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﻨﻫذﻟا تﻼﺜﺎﻤﺘﻟا جارﺨﺘﺴا وﻫ ﺔﯿﻓارﻏوﺘوﻔﻟا ةروﺼﻟا ﺔﻟءﺎﺴﻤ نﻤ ﺔﯿﻤوﯿﻟا تﺎﻛوﻠﺴﻟا ﻲﻓ مﻛﺤﺘﺘ تﻼﺜﻤﺘ ﻲﻫ و ، جﺎﺘﻨﻹا و ، ﺎﻬﺠﺘﻨﯿ ﻲﺘﻟا مﯿﻘﻟا ﻲﻓ و نﺎﺴﻨﻺﻟ 1 ددﻌﻟا ، تﺎﻣﻼﻋ ﺔﻠﺟﻣ ، ءارﻛﻧﺑ دﯾﻌﺳ ﻊﻗوﻣ ؟ ةروﺻﻟا ﻲھﺎﻣ ، ﻲﺳﻼﺳ دﯾﻣﺣ 5 – 1996 ءﺎﺿﯾﺑﻟا رادﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟ . 2 ددﻌﻟا تﺎﻣﻼﻋ ﺔﻠﺟﻣ ، مﯾﻠﺳ دﻣﺣﻣ ﻊﻗوﻣ ﺔﯾﻓارﻏوﺗوﻔﻟا ةروﺻﻟا ، ﺔﯾﺟوﻟوﯾﻣﯾﺳ ، لﺎﻣﻛ مﯾﺣرﻟا دﺑﻋ 16 ، 2001 ، www.google.fr
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 13 ﺎﯿﺠوﻟوﯿﯿدﯿﻻ و ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا كﻠﺘ ﺢﻀﻔﯿ نا ، تﺎﻤﻼﻌﻟا نﻤ عوﻨﻟا اذﻬﻟ ﻪﺘﺴاردﺒ ثرﺎﺒ نﻻور عﺎطﺘﺴإ ﺔﯿوﻔﻋ و ﻪﺘﻫادﺒ لﻛﺒ ﺎﻤ ﻊﻤﺘﺠﻤ دارﻓا ﺎﻬﻟوادﺘﯿ ﺔﻌﯿﺒطﻛ ﻪﺴﻔﻨ مدﻘﯿ ﺎﻤ ءارو ﺊﺒﺘﺨﺘ ﻲﺘﻟا . ﺔﺒﺎﺘﻛ ﺎﻨذﺨأ اذﺈﻓ ) رﯿطﺎﺴأ ( 1957 لﯿوﺄﺘ قﻤﻌﻟا ﻲﻓ وﻬﻓ ، قﺎﺴﻨﻷا ﻩذﻫ و مﻟاوﻌﻠﻟ : نا ، ىرﺨأ ةرﺎﺒﻌﺒ و ، ﺎﻛﻟوﺴ ، ةروﺼ ، ﺎﺼﻨ ، ءﺎﯿﺸأ ) رﯿطﺎﺴا ( ﺔﯿدﻘﻨ تﺎﯿﺌﺎﯿﻤﺴ وﻫ نﻤ ﺎﻬﯿﻟإ ﻰﻌﺴﯿ ﻲﺘﻟا فادﻫﻷا ضﻌﺒﻟ ﺔﻤدﺨ كﻟذ و روﺼﻟا ضﻌﺒﻟ ﻪﻠﯿﻠﺤﺘﺒ ، ﺎﯿﺠوﻟوﯿدﯿﻼﻟ نﻤ ﺔﯿﻛوﻠﺴ ﺔﻔﻗو ذﺎﺨﺘإ ﻰﻟإ ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا ةوﻋد ﻲﻓ ﻼﺜﻤ ﺔﺒﻏرﻟﺎﻛ ةروﺼﻟا ﻩذﻬﻟ ﻪﺠاردإ لﻼﺨ ضﻌﺒ ﺎﻬﻨﻤ ﻩرﯿﻔﻨﺘ وأ ﻩرﺎﻛﻓأ رﯿﯿﻐﺘ وأ ءﺎﯿﺸﻷا ... ﺦﻟإ . ﺔﯿﻤﻼﻋﻻا ةروﺼﻟا فﺌﺎظو : ﻲﻓ ﺎﻫرﺼﺤ نﻛﻤﯿﻻ ، ﻊﺴاو ثﯿدﺤ ﺎﻬﻔﺌﺎظوو ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا نﻋ ثﯿدﺤﻟا نا كﺸ ﻻ ﻩذﻫ ﻲﻫ ﺎﻤﻓ ةروﺼﻟا فﺌﺎظو ﻰﻠﻋ ﻪﺒﺤﺎﺼا ﻩذﻫ ﺎﻨرﺼﻘﺘﺴا اذﻟ ، مﺎﻘﻤﻟا قﯿﻀﻟ ارظﻨ ﺔﺤﻔﺼ ذ لوﺎﺤﻨﺴ ؟ ىرﺘ ﺎﯿ فﺌﺎظوﻟا ﻲﻠﯿﺎﻤﻓ ﺎﻫرﺎﺼﺘﺨﺎﺒ ﺎﻫرﻛ : 1 ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟا ﺔﻔﯿظوﻟا : ﻪﻘﯿﻗدﺘ و ﻪطﺒﻀ نﻋ ثﺤﺎﺒﻠﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺒ سﺎﺒﺘﻟﻼﻟ ةرﯿﺜﻤﻟا مﯿﻫﺎﻔﻤﻟا نﻤ جﺎﺠﺤﻟا دﻌﯿ 1 دوﻌﯿ و ، تﯿﺒﺜﺘ و لﻌﻔﻟا ﻪﯿﺠوﺘ ﻰﻟإ ﻰﻌﺴﺘ عﺎﻨﻗﻺﻟ ﺔﻤظﻨﻤ ﻪﻘﯿرط وﻬﻓ ، ﻪﺘﻼﻤﻌﺘﺴإ ددﻌﺘ ﻰﻟإ كﻟذ ﻪﻌﻨﺼ وأ دﺎﻘﺘﺘﻋﻹا 2 . ا ﻪﺒ دﺼﻘﯿ ﻲﻋﺎﻨﻗا جﺎﺠﺤ كﻟذﻛ وﻬﻓ مﻛﺤﺒ روﻬﻤﺠﻟا عﺎﻨﻗإ ﻰﻟإ بﯿطﺨﻟ ﺎﻤ . 1 بارﻋﻷا بﯾﺑﺣ : ، ع ، رﻛﻔﻟا مﻟﺎﻋ نﻣﺿ ﻲﺟﺎﺟﺣﻟا لﻻدﺗﺳﻷا و جﺎﺟﺣﻟا 1 دﻠﺟﻣﻟا ، 30 زوﯾﻟوﯾ ، – ، رﺑﻧﺗﺷ 2001 ص ، 97 . 2 ﻲﻔﯾرﻟا مﺎﺷھ : ص ، ﺔﯾﺑرﻐﻟا دﯾﻟﺎﻘﺗﻟا ﻲﻓ جﺎﺟﺣﻟا تﺎﯾرظﻧ مھا نﻣﺿ وطﺳرا دﻧﻋ جﺎﺟﺣﻟا 121 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 14 2 ﺔﯿﻓرﻌﻤﻟا ﺔﻔﯿظوﻟا : ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﺔﻔﯿظوﻟﺎﺒ لوﺴور ﺎﻬﯿﻤﺴﯿ ) La fonction pédagogique ( زرﺒأ نﻤ دﻌﺘ ﻲﻫ و نﻤ ﻰﻨﻌﻤﺒ نﯿرﺨﻷا عﺎﻨﻗإ بﯿطﺨﻟا دارأ اذإ ﻪﻨﻷ كﻟذ و ﺔﯿﻤﻫأ ﺎﻫرﺜﻛأ و ، ةروﺼﻟا فﺌﺎظو و ﻰﻨﻌﻤﻟا اذﻫ حرﺸﯿ نأ نﻤ ﻻوأ ﻪﻟ دﺒﻼﻓ ﻲﻨﺎﻌﻤ فذﺤﺘ و ﻩدﯿﻌﺒ برﻘﺘ ﺔﻘﯿرطﺒ ﻪﺤﻀوﯿ ﺎﻬﺘﻘﯿرط لﻼﺨ نﻤ و ةروﺼﻟﺎﻓ ، ﻪﺤﻀوأ رﯿوﺼﺘ نﯿﺒأ ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا سﻔﻨ ﻲﻓ ﻩروﺼﺘ و ، ﻪﻟوﻀﻓ دﯿرﯿ ﻲﺘﻟا رﺎﻛﻓﻷا زرﺒﺘ و حﺎﻀﯿا لﻀﻓ مﻼﻛﻟا بﺴﻛﺘ و فرﺎﻌﻤﻟا ﻲﻤﻨﺘ رﯿﺒﻌﺘﻟا ﻲﻓ ﺔﺼﺎﺨﻟا ﺎﻫزارﺒإ بﯿطﺨﻟا . رﺨﺘ و ، ﺎﻬﻨﻋ ﺢﺼﻔﺘ و ﺔﻀﻤﺎﻐﻟا قﺌﺎﻘﺤﻟا ﺢﻀوﺘ ةروﺼﻟا نإ ﻰﻟا درﺠﻤﻟا ﺎﻬﻌﻗاو نﻤ ﺎﻬﺠ سﺎﺴأ ﺔﻘﻠﺤ لﻛﺸﺘ ﺎﻤﻨإ ﺔﻔﯿظوﻟا ﻩذﻬﺒ ﻲﻫ و ، ﺢﺼﻓأ و ﺢﻀوأ رﯿﺼﺘﻟ سوﺴﺤﻤﻟا ﻊﻗاوﻟا غﻼﺒﻷا ﻪﻨإ ، غﻼﺒإ يأ سﯿﻟ و يرﺸﺒ لﺼاوﺘ لﻛ ﺎﻬﯿﻠﻋ موﻘﯿ ﻲﺘﻟا غﻼﺒﻹا ﺔﯿﻠﻤﻋ نﻤﻀ ﻪﻟوﺼﺤﻤ ﻰﻠﻋ مﺠﻬﯿ و ، ﻪﺘﻘﯿﻘﺤ ﻰﻟا ﻊﻤﺎﺴﻟا ﻲﻀﻔﺒ يذﻟا نﺎﯿﺒﻟﺎﺒ ظﺤﺎﺠﻟا ﻩﺎﻤﺴ ﺎﻤ وأ نﯿﺒﻤﻟا ﺎﻬﯿﻟإ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﺎﻐﻟا و رﻤﻷا رادﻤ نﻷ ، لﯿﻟدﻟا نﺎﻛ سﻨﺠ يأ نﻤ و نﺎﯿﺒﻟا كﻟذ نﺎﻛ ﺎﻤ ﺎﻨﺌﺎﻛ مﺎﻬﻓﻻا و مﻬﻔﻟا ﻲﻫ ﺎﻤﻨإ ، ﻊﻤﺎﺴﻟا و لﺌﺎﻘﻟا يرﺠﯿ . 3 ﺔﯿﻟﺎﻤﺠﻟا ﺔﻔﯿظوﻟا : ةذﻠﻟا و ﺔﯿﻟﺎﻤﺠﻟا ﺔﻌﺘﻤﻟا نﻤ عوﻨ قﯿﻘﺤﺘ ىوﺴ ﺎﻬﻨﻤ دوﺼﻘﻤﻟا نوﻛﯿ ﻻ ﺔﯿﻟﺎﻤﺠﻟا ﺔﻔﯿظوﻟا نإ و صﺨﺸﻟا ﺎﻬﺴﺤﯿ ﻲﺘﻟا رﻌﺸﻟﺎﺒ ﺎﻬطﺎﺒﺘرﻹ ارظﻨ ةروﺼﻟ فﺌﺎظو مﻫأ نﻤ ﺔﻔﯿظوﻟا ﻩذﻫ تدﻋ دﻗ رﺨآ ﺊﯿﺸ نﻤ رﺜﻛأ عﺎﺘﻤﻹا ﻰﻟإ ﺎﻤوﻤﻋ فدﻬﯿ يذﻟا .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 15 ﺎﻬﺘﻤﻛﺎﺤﻤ و ءﺎﯿﺸﻷا رﯿوﺼﺘ لﻼﺨ نﻤ و ﺎﻬﻨأ ذإ ، ﺔﯿﻟﺎﻤﺤﻟا ةروﺼﻟا ﺔﻔﯿظو زرﺒﺘ ﻪﯿﻠﻋ و ﯿﺸﻟا ﺔﯿؤر دﻨﻋ ﻪﻟ قﻘﺤﺘﯿ ﻻ دﻗ يذﻟا بﺎﺠﻋﻹا كﻟذ و ةذﻠﻟا كﻠﺘ ﻲﻘﻠﺘﻤﻠﻟ قﻘﺤﺘ يﺄﻓ ، ﻪﺴﻔﻨ ﺊ ؟ سﻤﺸﻟا ﺞﻫو دﯿﻘﯿ رﺨآ ﺎﺼﺨﺸ لظﯿ ﻪﺠوﻟا نﺴﺤ صﺨﺸﻟ ﺎﻨﺘﯿؤر ﺎﻫرﯿﺜﺘ ةذﻟ 4 ﺔﯿﻬﯿﺠوﺘﻟا ﺔﻔﯿظوﻟا : اذﻫ نﺎﻛ ءاوﺴ ، روﻤﻷا نﻤ رﻤأ ﻰﻟإ ﻪﻔﻗاوﻤ و بطﺎﺨﻤﻟا كوﻠﺴ ﻪﯿﺠوﺘ وﻫ ﺎﻬﺒ دوﺼﻘﻤﻟا نﻛﻤﯿ ﺔﻟﺎﺤﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ و ، ﻪﻨﻤ رﯿﻔﻨﺘﻟا ضرﻐﺒ وأ رﻤﻷا كﻟذ ﻲﻓ بﯿﻏرﺘﻟا ضرﻐﺒ ﻪﯿﺠوﺘﻟا ﺤﻟا ﺔﻔﯿظوﻟا ﻩذﻫ قﯿﻘﺤﺘ ﺔﯿﻐﺒ بﯿطﺨﻟا ﺎﻫرﻤﺜﺘﺴﯿ ةروﺼﻠﻟ ﺔﯿﺴﯿﺌر تاردﻗ ثﻼﺜ نﻋ ثﯿد ﺔﻐﻟﺎﺒﻤﻟا و ﺢﯿﺒﻘﺘﻟا و نﯿﺴﺤﺘﻟا ﻲﻫ و ، ﺔﯿﻬﯿﺠوﺘﻟا . ﻲﻨﺎﻌﻤﺒ ﺎﻬﺠﻟﺎﻌﯿ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﻠﺼﻷا ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا ﻎﯿﻠﺒﻟا طﺒرﯿ ﺎﻤدﻨﻋ قﻘﺤﺘﯿ ﻪﺤﯿﺒﻘﺘ وأ ﺊﯿﺸﻟا نﯿﺴﺤﺘﻓ ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا نﻤ ﺢﺒﻘﻟا وأ نﺴﺤﻟا تﺎﻔﺼ ىرﺘﻓ ، ﺎﻨﺴﺤ وأ ﺎﺤﺒﻗ دﺸأ ﺎﻬﻨﻛﻟ ، ﺎﻬﻟ ﺔﻠﺜﺎﻤﻤ ىرﺨأ ﺎﻬﻨﻤ رﻔﻨﯿ وأ ﻲﻘﻠﺘﻤﻟا ﺎﻬﯿﻟإ لﯿﻤﯿﻓ ﺔﯿﻠﺼﻷا ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا ﻰﻟأ ﺔﯿوﻨﺎﺜﻟا 1 . ﺔﯿﻠﻤﻌﻟا ﻩذﻫ نرﺘﻘﺘ دﻗ و ﺎﺒﻤﻟﺎﺒ نﯿﻌﻤﺎﺴﻟا سوﻔﻨ ﻲﻓ ﻪﻌﻗو مﯿﺨﻀﺘ و ﻰﻨﻌﻤﻟا لﯿﺜﻤﺘ ﻰﻟإ فدﻬﺘ ﻲﺘﻟا ﺔﻐﻟ 2 . ﻩذﻫ نﻤ و ﻲﻌﺴﺒ طﺒﺘرﺘ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﻋﺎﻤﺘﺠﻹا تﺎﯿﺎﻐﻟا ضﻌﺒ قﯿﻘﺤﺘﻟ ﺔﯿﺴﺎﺴأ ﺔﻠﯿﺴو ةروﺼﻟا ﺢﺒﺼﺘ ﺔﯿوازﻟا ﻪﺤﯿﺒﻘﺘ وأ روﻤﻷا نﻤ رﻤأ نﯿﺴﺤﺘ ﻰﻟإ ﺎﻬﺠﺘﻨﻤ . 1 روﻔﺻﻋ رﺑﺎﺟ : ط ، برﻌﻟا دﻧﻋ ﻲﻏﻼﺑﻟا يدﻘﻧﻟا ثﺗرﺗﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﻔﻟا ةروﺻﻟا 3 ءﺎﺿﯾﺑﻟا رادﻟا ، ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا زﻛرﻣﻟا ، 1992 ص ، 7 . 2 ص ، ﻊﺟرﻣﻟا سﻔﻧ 343 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 16 ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ : لوأ نﺎﯿﺒﺘ ﻰﻟإ ثﺤﺒﻟا اذﻫ ﻲﻓ ﻰﻌﺴﻨ ﺔﯿﺴﺎﯿﺴﻟا ﺔﺒﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ﻪﺠوأ نﻤ ﻪﺠو ﺎﻬﻨوﻤﻀﻤ و ةروﺼﻟا ﻩذﻫ ةدﺎﻤﺒ قﻠﻌﺘﻟا وﻫ و ، ﻪﻨﻋ ﷲا ﻲﻀر ﻲﻠﻋ مﺎﻤﻹ . ةدﺎﻤﺒ ﻲﻨﻌﻨ و نوﻤﻀﻤ ﻲﺘﺄﯿ ﻲﺘﻟا ﺔﯿدﻘﻌﻟا و ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا و ﺔﯿﺴﻔﻨﻟا و ﺔﯿﻓرﻌﻤﻟا نﯿﻘﻠﺘﻟا تاءﺎﻔﻛ لﻤﺠﻤ ةروﺼﻟا ﻘﯿرطﺒ ﺎﻬﯿﻠﻋ ادﻤﺘﻌﻤ ﺎﻬﺒ ﻼﻛﺸﻤ ﺎﻬﯿﻟإ ادﻨﺘﺴﻤ ةروﺼﻟا بﯿرﻏ رﯿﻏ ةروﺼﻟا نوﻤﻀﻤﻟا نوﻛﯿ ﺔ مﻬﯿدﻟ موﻠﻌﻤ وﻬﻓ ، مﻬﻨﻋ 1 . ب نﺎﻤﻟرﯿﺒ ﻩﺎﻤﺴ ﺎﻤ وﻫ و دﺤاو ﻩردﺼﻤ نﻷ ، : » تﺎﻘﻠطﻨﻤ جﺎﺠﺤﻟا « سﺎﻨﻟا ﻊﯿﻤﺠ نﯿﺒ وأ صﺎﺨﺸأ ةدﻋ نﯿﺒ كرﺘﺸﻤ وﻫ ﺎﻤ لﺜﻤﺘ ﻲﺘﻟا 2 . ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ﺢﺼﻨﯿﻟ نﯿﻘﻠﺘﻟا مﻟﺎﻋ ﻰﻟإ ﺔﺒوﻠطﻤﻟا ﺔﯿذﺎﻔﻨﻟا ﺔﻤﻼﻋ بﯿطﺨﻟا ﺢﻨﻤﯿ تﺎﻘﻠطﻨﻤﻟا ﻩذﻬﺒﻓ لﺠأ نﻤ وأ ىرﺨآ لدﺒ ﺔﻨﯿﻌﻤ لﺎﻌﻓﺄﺒ مﺎﯿﻘﻟا ﻰﻠﻋ بطﺎﺨﻤﻟا لﻤﺤﯿ ﻲﻛﻟ ﺎﻬﯿﻠﻋ دﻨﺘﺴﯿ ، ﺔﯿوﻗ نوﻛﯿ كﻟذﻟ ﺎﻌﺒﻨ و ، نﯿرﺨﻵا فرط نﻤ ةدﯿؤﻤ و ﺔﻟوﺒﻘﻤ ﺎﻬﻠﻌﺠﺘ ﺔﻘﯿرطﺒ لﺎﻌﻓﻷا كﻠﺘ رﯿرﺒﺘ مﻬﻋﺎﻨﻗإ ﻰﻠﻋ لﺼﺤﯿ و رﺴﯿ و ﺔﻟوﻬﺴ ﻲﻓ مﻬﻟوﻘﻋ ﻰﻟإ و مﻬﺒوﻠﻗ ﻰﻟإ ةروﺼﻟا نوﻤﻀﻤ ذﺎﻔﻨ ﻪﺒ مﻬﻋﺎﻨﻗإ دﯿرأ ﺎﻤﺒ رﺴﻋ وأ ﺔﺒوﻌﺼ نود . ﺎﻬﻠﻛ ﺎﻫدﺠﻨ ﻩروﺼ ﻪﻨﻋ ﷲا ﻲﻀر ﻲﻠﻋ مﺎﻤﻹا ﺎﻬﺒ لﻛﺸ ﻲﺘﻟا داوﻤﻟا ﺎﻨﺼﺤﻔﺘ و ﺎﻨدﻋ اذإ و و ، ﺔﯿﻨﯿﻌﻟا مﻬﺘادﻫﺎﺸﻤ و ﺔﺸﯿﻌﻤﻟا مﻬﺘﺴرﺎﻤﻤ و مﻬﺒرﺎﺠﺘ و نﯿﻘﻠﺘﻤﻟا مﻟاوﻋ نﻤ ﺎﺒﯿرﻘﺘ ةدﻤﺘﺴﻤ ﻩذﻬﻟ ﺎﻬﺌﺎﺼﻘﺘﺴﺈﺒ و ، مﻬﯿدﻟ فورﻌﻤ و دﻫﺎﺸﻤ و ﻲﻌﻗاو وﻫ ﺎﻤﺒ ﺎﻬﻌﯿﻤﺠ طﺒﺘرﺘ ﻲﺘﻟا مﻟاوﻌﻟا ﺎﻤﻫ و ىرﺨأ مﻟاوﻋ ﺎﻤﻬﻨﻋ عرﻔﺘﺘ نﯿﺴﯿﺌر نﯿﻤﻟﺎﻋ نﯿﺒ عزوﺘﺘ ﺎﻫدﺠﻨ : 1 -ةرھز وﺑا دﻣﺣﻣ : د ، ةرھﺎﻘﻟا ، ﻲﺑرﻌﻟا رﻛﻔﻟا راد ، برﻌﻟا دﻧﻋ ﺎھروﺻﻋ رھزا ﻲﻓ ﺎﮭﺧﯾرﺎﺗ ، ﺎﮭﻟوﺻأ ﺔﺑﺎطﺧﻟا . ت . ص 175 . 2 ﻲﻓﺎﯾﻟا مﯾﻌﻧ : ط ، ثﯾدﺣﻟا ﻲﺑرﻌﻟا رﻌﺷﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﻔﻟا ةروﺻﻟا روطﺗ 1 ، قﺷﻣد ، رﺷﻧﻟا و ﺔﺳاردﻠﻟ تﺎﺣﻔﺻ ، 2008 ص ، 180 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 17 1 تﺎﺴوﺴﺤﻤﻟا مﻟﺎﻋ : و تﻻﻵا مﻟﺎﻋ و ، نﺎﺴﻨﻹا مﻟﺎﻋ و ، ناوﯿﺤﻟا مﻟﺎﻋ ﻪﻨﻤﻀ ﺎﻨﻠﺨدأ ﺔﻌﯿﺒطﻟا مﻟﺎﻋ ارﯿﺨأ و تاودﻷا . 2 ﺔﯿﻘﻠﺨﻟا و ﺔﯿﻨﯿدﻟا مﯿﻘﻟا مﻟﺎﻋ ﻪﻨﻤﻀ ﺎﻨﻠﺨدأ تادرﺠﻤﻟا مﻟﺎﻋ . ا ﺔﯿﻤﻫﻷا نﺈﻓ نﻤﻛﺘ ﻻ ﺔﻘﺒﺎﺴﻟا مﻟاوﻌﻟا نﻤ ﺎﻗﻼطﻨإ ﺎﻬﯿﻨﺎﻌﻤ و ةروﺼﻟا داوﻤ ءﺎﻨﺒ ﻲﻓ ﺔﯿﺠﺎﺠﺤﻟ لدﺎﺠﯿ ﻻ ﺎﻤﻤ ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا ﻩذﻫ لﻌﺠ ﻲﻓ ﺎﺴﺎﺴأ نﻛﻤﺘ ﺎﻤﻨإ و ، طﻘﻓ ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا ﻩذﻫ دﻛؤﺘ ﺎﻬﻨأ ﻲﻓ ، مﻬﻤﻟﺎﻋ نﻤ ﻼﺼأ ﺔﻌﺒﺎﻨ ﺎﻬﻨوﻛﻟ كﻟذ و ، ﻪﻋﺎﺒﺘأ و ﻪﻨﻋ ﷲا ﻲﻀر ﻲﻠﻋ مﺎﻤﻹا وﺒطﺎﺨﻤ ﻪﯿﻓ ﻬﺘﯿﺎﻔﻛ ﻰﻠﻋ ادﺎﻤﺘﻋإ و ﺔﯿﺠﺎﺠﺤ ةوﻗ نﻤ ﻪﺒﺴﺘﻛإ ﺎﻤ ﻰﻠﻋ كﻟذﻛ ادﺎﻤﺘﻋإ و ، ﺔﯿﺴﻔﻨﻟا و ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا م ﺎﻤﻬﻓ مﻬﯿدﻟ ﺔﻓورﻌﻤﻟا و مﻬﻨﺎﻫذآ ﻲﻓ ﺔﻠﺜﺎﻤﻤﻟا ﺔﯿﻨآرﻘﻟا روﺼﻟا نﻤ دﯿدﻌﻟا ﻊﻤ ﺎﻬﺼﺎﻨﺘ نﻋ ﺔﺠﺘﺎﻨ ﻼﯿوﺄﺘ و ارﯿﺴﺨﺘ و . ود ﻩروﺼ ءﺎﻨﺒ ﻲﻓ ﺎﻬﯿﻟإ دﻨﺘﺴا ﻲﺘﻟا داوﻤﻠﻟ ﻪﻨﻋ ﷲا ﻲﻀر ﻲﻠﻋ مﺎﻤﻹا بﺎﺨﺘﻨإ ىدأ دﻘﻟ ارﯿﺨأ ار ةرﺎﺜإ و مﻬﺴوﻔﻨ ﺔﺒﺎﺼإ و نﯿﺒطﺎﺨﻤﻟا زازﻔﺘﺴإ ﻲﻓ صوﺼﺨﻟا ﻪﺠو ﻰﻠﻋ ﻰﻠﺠﺘ ارﯿﺒﻛ ﺎﯿﺠﺎﺠﺤ جﺎﺠﺤﻟا ةذﻓﺎﻨ عﺎﻨﻗﻹا ﺔﯿوﻗ ةروﺼﻟا ﻩذﻫ لﻌﺠ لﻛﺸﺒ مﻬﻔطاوﻋ .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 18 I I ﻲﻨﺎﺜﻟا ثﺤﺒﻤﻟا : مﻼﻋﻹا موﻬﻔﻤ . و لﺤارﻤ ةدﻋ رﺒﻋ روطﺘ ﻲﻤﻠﻌﻟا ﻪﻔﯿرﻌﺘ نﻛﻟ ، رﺎﺒﺨﻹا لﻌﻓ ﻲﻫ ﺎﯿﺴوﻤﺎﻗ مﻼﻋإ ﺔﻤﻠﻛ ﻪﻨﺄﺒ كوﻓ ثﺤﺎﺒﻟا ﻪﻤدﻗ يذﻟا موﻬﻔﻤﺒ أدﺒ ﻼﺜﻤﻓ دﺤاو موﻬﻔﻤ ﻰﻠﻋ رﻘﺘﺴﯿ مﻟ مﻼﻋﻹا موﻬﻔﻤ لدﺎﺒﺘ ﺔﯿﻠﻤﻋ ﻲﻓ مﻼﻋﻹا موﻬﻔﻤ رﺼﺤ ﻪﻨﻛﻟ دارﻓﻻا نﯿﺒ ءارﻷا و رﺎﻛﻓﻷا و تﺎﻤوﻠﻌﻤﻠﻟ لدﺎﺒﺘ ا و تﺎﻤوﻠﻌﻤﻟا ﺔﻠﯿﺴوﻟا لﻤﻫ . لﺎﺒ سﯿﺴﻨارﻓ ثﺤﺎﺒﻟا اذﻛ و 1 ﻪﻟ فﺎﻀأ و دارﻓﻷا نﯿﺒ تﺎﻤوﻠﻌﻤﻠﻟ لدﺎﺒﺘ ﻪﻨﺄﺒ مﻼﻋﻹا فرﻋ لﻤﺎﻋ ﻪﻟ فﺎﻀأ و دارﻓﻷا نﯿﺒ تﺎﻤوﻠﻌﻤﻠﻟ لدﺎﺒﺘﻟا اذﻫ لﻌﺠﻨ ﻲﺘﻟا تازﯿﻬﺠﺘﻟا و ﺔﻠﯿﺴوﻟا لﻤﺎﻋ ﺔﻠﯿﺴوﻟا لﻤﺎﻋ ﻪﻟ فﺎﻀأ و دارﻓﻷا نﯿﺒ تﺎﻤوﻠﻌﻤﻠﻟ لدﺎﺒﺘﻟا اذﻫ تازﯿﻬﺠﺘﻟا و ﺔﻠﯿﺴوﻟا و ذإ ، ﺔﻤﺎﻋ ﺎﻬﻛرﺘ ذا لﺌﺎﺴوﻟا ﻩذﻫ ﺔﻌﯿﺒط ددﺠﯿ مﻟ ﻪﻟ ﺎﻨﻛﻤﻤ لدﺎﺒﺘﻟا اذﻫ لﻌﺠﺘ ﻲﺘﻟا تازﯿﻬﺠﺘﻟا ﺔﺴردﻤﻟا لﻌﺠﯿ ﺎﻤ قﯿﻗدﻟا رﯿﻏ فﯿرﻌﺘﻟا اذﻬﺒ ﺔﻨﯿﻌﻤ مﻼﻋﻹا ﻲﻓ لﺨدﺘ لﺌﺎﺴوﻟا ﻩذﻫ تﺤﺒﺼأ لﺎﺒ سﯿﺴﻨارﻓ ﺎﻬﯿﻟإ رﺎﺸأ ﻲﺘﻟا لﺌﺎﺴوﻟا نأ لوﻘﻨ ذإ فﯿرﻌﺘﻟا ﺢﯿﺤﺼﺘﻟ لﺨدﺘﺘ ﺔﯿﻨوﺴﻛﺴوﻠﺠﻨﻷا ﺎﺴو و يرﯿﻫﺎﻤﺠﻟا قﺎطﺘﻟا ﻰﻠﻋ لﺎﺼﺘﻹا لﺌ . ب ﻰﻤﺴﯿ ﺎﻤ تﻤدﺨﺘﺴا مﻼﻋﻹا لﺌﺎﺴوﻟ ﺎﻬﻔﯿرﻌﺘ ﻲﻓ ﺔﯿﺴﻨرﻔﻟا ﺔﺴردﻤﻟا : » Entreprise de diffusion « قﺒﺎﺴﻟا فﯿرﻌﺘﻟا نﻤ ﺔﻗد رﺜﻛأ دﯿدﺤﺘ وﻫ و رﺸﻨﻟا تﺎﺴﺴؤﻤ يأ . لوﻘﻨ ﺎﻤدﻨﻋ » Mass media « ﻲﻓ مﻼﻋﻹا لﺌﺎﺴو رﺼﺤﻨ press radio tv ﺎﻤأ ﻟا تﺎﺴﺴؤﻤ ﺔﯿﻤﻼﻋا ﺔﻠﯿﺴو وﻬﻓ ﻲﺘﺎﻤوﻠﻌﻤﻟا رﺸﻨ . 1 ةدوﻋ دوﻣﺣﻣ : ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻹا مﯾﻠﻌﺗﻟا و لﺎﺻﺗﻹا بﯾﻟﺎﺳأ ص ، ﻰﻟوﻻا ﺔﻌﺑطﻟا ، ةرھﺎﻘﻟا ، ﺔﯾرﺻﻣ ﺔﯾرﻗ ﻲﻓ ﺔﯾﻧادﯾﻣ ﺔﺳارد ، 09 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 19 يرﺼﻤﻟا ثﺤﺎﺒﻟا دﺠﻨ اذﻟ قﯿﻗد رﯿﻏ ﺎﻀﻤﺎﻏ موﻬﻔﻤﻟا ﻰﻘﺒﯿ فﯿرﺎﻌﺘﻟا ﻩذﻫ لﻛ نﻤ مﻏرﻟﺎﺒ مﻼﻋﻺﻟ رﺨآ موﻬﻔﻤ مدﻗ مﺎﻤإ مﯿﻫارﺒإ 1 لوﻘﯿ وﻬﻓ ، : » تﺎﻤوﻠﻌﻤﻠﻟ ﻲﻋوﻀوﻤﻟا لﻘﻨ مﻼﻋﻹا ﻟ ﺢﯿﺘﺘ ﻰﺘﺤ درﻔﻟا لﻘﻋ ﻰﻠﻋ ﻲﻋاوﻟا رﯿﺜﺄﺘﻟا وﻫ و لﺒﻘﺘﺴﻤ ﻰﻟإ لﺴرﻤ نﻤ ﻰﻠﻋ يأر ﺔﯿﻨﺎﻛﻤإ ﻪ ﻲﻓ اذﻫ و ﺎﻬﺒﺤﺎﺼﻟ ﺔﻤدﺨ اذﻫ و قﺌﺎﻘﺤﻟا لﻘﻨﯿ ﺎﻤﺌاد مﻼﻋﻹا ﻰﻨﻌﻤﺒ ﺔﻤدﻘﻤﻟا قﺌﺎﻘﺤﻟا سﺎﺴأ لﺒﻘﺘﺴﻤﻟا و لﺴرﻤﻟا نﯿﺒ مﻫﺎﻔﺘﻟا رﺎطإ « . ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻟا دﺎﻌﺒا : 1 ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا ةروﺼﻠﻟ ﻲﻨﯿوﻛﺘﻟا دﻌﺒﻟا : ةروﺼﻟا ﻲﻓ نﯿوﻛﺘﻠﻟ ددﻌﺘﻟا ﺔﻔﯿظوﺒ رﺎطﻹا اذﻫ موﻘﯿ ﻤﻼﻋﻹا بوﻏرﻤﻟا ﻰﻨﻌﻤﻟا لﻘﻨﯿ لﻛﺸﺒ و حوﻀوﺒ مﺎﺴﺠﻷا وأ ءﺎﯿﺸﻷا رﺎﻬظإ وﻫ و ﻩرود و ﺔﯿ ﻪﯿﻓ 2 . ةروﺼﻟا رﺼﺎﻨﻋ ﻊﯿﻤﺠﺘ ﻪﻨﺄﺒ ﻲﻛﯿﺘﻛﺘﻟا موﻬﻔﻤﻟﺎﺒ ﻲﻨﻌﯿ ةروﺼﻟا نﯿوﻛﺘ نﺈﻓ سﺎﺴﻷا اذﻫ ﻰﻠﻋ و دﻫﺎﺸﻤﻟا رﻌﺸﯿ ﺎﻨزاوﺘ لﻛﺸﺘ ثﯿﺤﺒ ، ﺔﻔﻟﺂﺘﻤ ﺔﻗﻼﻋ ﻲﻓ ﺎﻬﻠﻛ ﺎﻬﻌﻀوو رظﻨﻤﻟا لﯿﺼﻔﺘ وأ ، و لوﺒﻘﻟا و ﺔﺤارﻟﺎﺒ ، يرورﻀ رﻤأ ةروﺼﻟا نﯿوﻛﺘ ﺔﯿﻔﯿﻛﻟ روﺼﻤﻟا ﺔﻓرﻌﻤ نﺈﻓ ، نﺎﺴﺤﺘﺴﻹا مﻫرﻋﺎﺸﻤ ﻲﻓ مﻛﺤﺘﺘ و نﯿدﻫﺎﺸﻤﻟا مﺎﻤﺘﻫﺈﺒ رﺜﺄﺘﺴﺘ ىزﻐﻤ تاذ ﺔﺒاذﺠ تﺎطﻘﻟ مﯿدﻘﺘ ﻰﻠﻋ ﻪﻨﯿﻌﯿ ﻰﻟإ فدﻬﯿ ، ةروﺼﻠﻟ دﯿﺠﻟا روظﻨﻤﻟا ﻰﻠﻋ مﻬﻫﺎﺒﺘﻨا زﻛرﺘ و ، ﺔﯿﺴﯿﺌرﻟا ضارﻏﻷا قﯿﻘﺤﺘ ﺔﯿﻟﺎﺘﻟا : 1 ، ثﯾدﺣﻟا ﻲﻌﻣﺎﺟﻟا بﺗﻛﻣﻟا ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا ، قﯾﺑطﺗﻟا و ﺔﯾرظﻧﻟا نﯾﺑ ﮫﻠﺋﺎﺳوو لﺎﺻﺗإ ، ﺔﯾطﻋ دﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ دﯾﺳﻟا يوﺎﺑﻏ دﻣﺣﻣ ﺔﻣﻼﺳ دﻣﺣﻣ 1991 ، ص 22 -23 . 2 -ﻌﻣﻟا ، ﻲﻧوﯾزﻔﻠﺗﻟا رﯾوﺻﺗﻟا تﺎﯾﻟﺎﻣﺟ ، مﺗﺳر وﺑا مﺗﺳر ، نﺎﻣﻋ ، ندرﻷا ، ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ زﺗ 2007 ص، 47 -48 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 20 أ ﻲﺌرﻤﻟا ضرﻐﻟا رﺎﻬظإ ) ﻟا عوﻀوﻤ ) ( Subject ( دﻫﺎﺸﻤﻟا نﻤﻛﺘﯿ ثﯿﺤﺒ ﺎﻤوﻬﻔﻤ و ﺎﺤﻀاو ﺔﻟوﻬﺴ و رﺴﯿ ﻲﻓ ﻪﺒﺎﻌﺘﺴإ و ﻪﯿﻠﻋ فرﻌﺘﻟا نﻤ . ب دﻫﺎﺸﯿ ﺎﻤﻛ ﻩرﻋﺎﺸﻤ ﻲﻓ رﯿﺜﺄﺘﻟا و دﻫﺎﺸﻤﻟا ﺔﻔطﺎﻋ كﯿرﺤﺘ . ج ﺔﻌﺒﺎﺘﻤﻟا و رارﻤﺘﺴﻹا ﻰﻟإ مﺎﻤﺘﻫﻹا زﻔﺤ و ﺔﻌﺘﻤﻟا قﯿﻘﺤﺘ و مﺎﻤﺘﻫﻹا بذﺠ . 2 زﯿﺤﻟا وأ نﺎﻛﻤﻟا وأ ءﺎﻀﻘﻟا دﻌﺒ : ﻩﻻوأ يذﻟا نﺎﺴﻨﻹا رﻛﻓ و تﺎﯿﻛوﻠﺴ ﻲﻓ ارﯿﺒﻛ ارود زﯿﺤﻟا و نﺎﻛﻤﻟا ، ءﺎﻀﻔﻟا ةرﻛﻓ تﺒﻌﻟ دﻘﻟ دﺴﺠﺘﯿ دوﺠوﻟا ةرﻛﻔﻟ لﻤﺎﺸ لﯿﺜﻤﺘ نﺴﺤأ لﻌﻟ و ﻪﺴﻔﻨ نﺎﺴﻨﻹا دوﺠوﺒ تطﺒﺘرإ ةرﯿﺒﻛ ﺔﯿﻤﻫأ ﻪﻨﻛﺴﻤ ﻲﻬﻓ ، ﺎﻬﯿﻓ مﺎﺼﻔﻨإ ﻻ ﺔﻗﻼﻋ ﻲﻫ و ، نﺎﺴﻨﻹا و ضرﻷا نﯿﺒ ﺔﻤﺌﺎﻘﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﺒ ﻨأ ﺎﻤﻛ فﯿﻟﻷا ﻲﻨﺎﺴﻨﻹا ﻲﻋوﻟا لﻛﺸﺘ نأ ﻪﻨﻤ ﺔﯿﻌﯿﺒط تادوﺠوﻤ نﻤ ﻪﻓرﻋ و ﻪﻔﺸﺘﻛأ ﺎﻤ لﻛ ﺎﻬ كﻟذﻛ ﺎﻬﻨﻷ و ، ﺔﯿﺘﺎﯿﺤﻟا ﻪﻤﯿﻫﺎﻔﻤ و ﻪﻛرادﻤ نﯿوﻛﺘ ﻲﻓ ارود ﻪﯿﻓ تادوﺠوﻤﻠﻟ نﺎﻛ و ةرﻤ لوﻻ ﻊﻀوﻤ ﺎﻤﺌاد نﺎﻛ و ةزرﺎﺒ ﺔﻨﺎﻛﻤ ﺔﺼﺎﺨ ﺎﻤاردﻟا و ﺔﻤﺎﻋ نوﻨﻔﻟا ﻲﻓ ﺢﻠطﺼﻤﻟا لﺘﺤإ دﻘﻓ ا و نﯿرظﻨﻤﻟا و دﺎﻘﻨﻟا مﺎﻤﺘﻫإ لﺎﺠﻤﻟا اذﻫ ﻲﻓ نﯿﻠﻤﺎﻌﻟ . دﺤ ﻰﻠﻋ ءﺎﻀﻔﻟا و زﯿﺤﻟﺎﺒ ﻊﻓد دﻗ ةروﺼﻟا ﻲﻓ نﺎﻛﻤﻟا ﺢﻠطﺼﻤﻟ فﺜﻛﻤﻟا روﻀﺤﻟا نإ لوادﺘﻟا لظ و زﯿﯿﻤﺘ نود دﺤاو ﻰﻨﻌﻤﺒ مدﺨﺘﺴﯿ تﺎﺒ ﻰﺘﺤ ، دﻌﺒ و ﺎﻨرادﻤ ﻰﻟإ ءاوﺴ ﺎﻬﺘﺠﺎﺤ نﻋ تﻔﺸﻛ ﻲﺘﻟا مﯿﻫﺎﻔﻤﻟا ﻲﻓ نﯿرﯿﺒﻛ فﻼﺘﺨإ و طﻼﺘﺨإ نﻋ مﺘﯿ تﺎﺤﻠطﺼﻤﻠﻟ دﺤﺘ ﻰﻟا ﺔﺴﺎﻤﻟا ﺔﯿرﻫوﺠ قﺌﺎﻘﺤ ﺎﻬﻨﻷ ضوﻤﻐﻟا و قﻼطﻹا و مﯿﻤﻌﺘﻟا نﻋ ةدﯿﻌﺒ ﺔﯿﻓرﻌﻤ تادﯿ
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 21 وأ رﯿﺨﻠﻟ رﺸﺎﺒﻤ وﺤﻨ ﻰﻠﻋ ﺎﻫرﻌﺸﺘﺴﻨ ﺔﯿﻔﯿﻛ ةروﺼﻟا لﯿﻛﺸﺘ ﻲﻓ ﻲﻟﻻدﻟا و ﻲﻟاوﺠﻟا ﺎﻫرود ﺎﻬﻟ ﺎﻤﻫ نﯿﺘﯿﺼﺎﺨ نﺎﻛﻤﻟا 1 : 1 دادﺘﻤﻹا ﺔﯿﺼﺎﺨ : ﻰﻟإ زﯿﺤ نﻤ ﻼﻘﻨﺘﻤ لﻌﻔﻟا ﻪﻗرﻐﺘﺴﯿ يذﻟا ﻲﻓﺎﻛﻟا لﺎﺠﻤﻟا ﺎﻬﺒ ﻲﻨﻌﯿ و ﺨآ و ، ثدﺤﻟا لﺎﻤﺘﻛﻹ ﺔﻤزﻼﻟا ﺔﺤﺴﻔﻟا ﻪﻨﻷ دادﺘﻤﻹا ماادﻌﻨﺈﺒ دﺠوﯿ نأ رﯿﺨﻠﻟ نﻛﻤﯿ ﻻ و ر ﺔﯿﻨﺎﺜﻟا ﺔﺼﺎﺨﻠﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺒ ﺎﻤأ ﻪﻘﯿﻘﺤﺘ . 2 ﺔﯿدرﺴﻟا : ﻰﻠﻋ لﻤﻌﺘ ﺎﻫزﯿﺤﺒ ﺔطﺒﺘرﻤﻟا تﺎﻋوﻀوﻤﻟا وأ ثادﺤﻷا نﻤ كﺸ ﺔﻤﺜ سﯿﻟ رﻀﺎﺤﻟا نﻤ ﻪﺠﺘﺘ ﺔﯿدوﻤﻋ ﺔﯿﻘﻓأ ﺔﯿﻛرﺤ ﺔﯿﻨﺒ نﻋ نﻠﻌﯿ ، ﻲﻛرﺤ طﺎﺸﻨ ءﺎﺸﻨإ ﻊﯿﻤﺠ ﻰﻟإ ﺔﯿﺼﺎﺨﻟا ﻩذﻬﺒ و ، ﺔﯿﺎﻬﻨﻟا لﺒﻗ لﺒﻘﺘﺴﻤﻟا و دﻫﺎﺸﻤﻟا نﻤ و رﻀﺎﺤﻟا لﺜﻤﯿ ثﯿﺤ تﺎﻫﺎﺠﺘﻹا قﻼطﻹ ﺢﺴﻔﻟا مﻛارﺘ ﻰﻠﻋ ﺔﻠﻤﺎﻌﻟا زﺎﯿﺤﻷا نﻤ دﯿزﻤﻟ ﺔﺒﻠطﺘﻤﻟا و ةدﺘﻤﻤﻟا ﺔﯿﻠﻛﻟا ﺔﯿدرﺴﻟ دﻛﺄﺘﺘ نﺎﻛﻤﻟا 2 . نﻛﻤﯿ ﻻ و ةﺎﯿﺤﻟا نﻤ رﺼﺎﻨﻋ و ءﺎﯿﺸﻷا ضﻌﺒ حوﻀو ﻲﻓ ةرﯿﺒﻛ ﺔﯿﻤﻫأ ﺎﻬﻟ ةروﺼﻟﺎﻓ ءﺎﻨﻐﺘﺴإ ﻲﺘﻟا ﺎﻨﺘﺎﯿﺤ نﻤ وﻫ عوﻀوﻤ لﻛ و ﺎﻋوﻀوﻤ لﻤﺤﺘ ةروﺼ لﻛﻓ ﺎﻨﺘﺎﯿﺤﺒ ﺔﺴﻛﺎﻋ ةآرﻤ ﻲﻬﻓ ﺎﻬﻨﻋ ﺎﻬﺸﯿﻌﻨ . نﯿﻘﺼﺘﻠﻤ نﯿدﻌﺒ ﺎﻬﻟ نﻷ ةروﺼﻟا ﻲﻓ ﺔﻤﻛﺤﺘﻤﻟا ﺔطﻠﺴﻟا نﺎﯿﺒﺘ ﻰﻠﻋ ثرﺎﺒ لﻤﻋ : و يرﯿرﻘﺘﻟا ﯿﻓارﻏوﺘوﻓ ﺔﻐﻟ ﺎﻀﯿا كﻟﺎﻨﻬﻓ ﻲﻋﺎﻤﺠ ﺢﻀاو جﺎﺘﻨ ﺔﻐﻠﻟا تﻨﺎﻛ ذإ ﻪﯿﻟإ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺒﻓ ، ﻲﺌﺎﺤﯿﻹا ، ﺔ و ﺔﯿﻋﺎﻤﺘﺠﻹا تﻼﺜﻤﺘﻟا ﻲﻓ روذﺠ ﺎﻬﻟ تﻻﻻد و دﻋاوﻗ و تﺎﻤﻼﻋ ﻰﻠﻋ لﻤﺸﺘ ﺎﻬﯿﻠﻋ ﻊﻀاوﺘﻤ 1 ، ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ ﺔﻣﺎﺳأ راد ، لﯾﻠﺣﺗﻟا و ﺔﯾرظﻧﻟا نﯾﺑ ﻲﻣﻼﻋﻹا بﺎطﺧﻟا ، ةرﺎﺑﺣ ءﺎﻔﺻ 2008 ص ، 102 . 2 ص ، ﮫﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا 102 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 22 ﺎﻬﻟاودﻟ ادرﺠ تﺴﯿﻟ ﺔﯿﻓارﻏوﺘوﻔﻟا روﺼﻟا ةءارﻗ نﺈﻓ ، ﻰﻨﻌﻤﻟا اذﻬﺒ ، ةدﺌﺎﺴﻟا ﺔﯿﺠوﻟوﯿدﯿﻹا يذﻟا ﻲﺠوﻟوﯿدﯿﻹا قﺴﻨﻟا ﻰﻟإ لوﺼوﻠﻟ ﺔﯿﺌﺎﺤﯿﻹا تﻻوﻟدﻤﻟا نﻋ ثﺤﺒﺘ نأ ﺎﻬﯿﻠﻋ لﺒ ﺔﯿرﯿرﻘﺘﻟا ﻛﺤﺘﯿ ﻪﯿﻤﺴﯿ ﺎﻤ اذﻫ و تﺎﻤﻼﻌﻟا نﻤ عوﻨﻟا اذﻫ ﻲﻓ م ) ةروطﺴﻷا ( 1 . مﺘﻬﺘ مﻟ ﻲﺒرﻌﻟا نطوﻟا ﻲﻓ ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا تﺎﺴاردﻟا نأ ﻰﻟإ ددﺼﻟا اذﻫ ﻲﻓ ةرﺎﺸﻹا نﻛﻤﯿ و ﺎﻬﻌﻤ لﻤﺎﻌﺘﻟا مﺘ ذإ ، مﻼﻋﻹا لﺌﺎﺴو ﻲﻓ و لﺎﺼﺘﻹا ﻲﻓ ﺎﻬﺘﯿﻤﻫأ دﯿازﺘ مﻏر ، ةروﺼﻟﺎﺒ ﻲﻓارﻏوﺒﺘ رﺼﻨﻌﻛ 2 . -ﯿﺒﻌﺘ ةادأ ةروﺼﻟا رﺒﺘﻌﺘ و ، سﯿﺴﺎﺤﻷا و رﺎﻛﻓﻷا و ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا دﯿﺴﺠﺘﻟ نﺎﺴﻨﻹا ﺎﻫدﻤﺘﻋإ ﺔﯿر و لﺎﺼﺘﻹا لﺎﻛﺸأ لﻛﺒ ﺔﯿﻬﯿﻓرﺘ وأ ﺔﯿﻘﺌﺎﺜو ﺔﯿزﻤر ، ﺔﯿرﺎﺒﺨإ تﻨﺎﻛ ءاوﺴ ﺎﻬﺘﻔﯿظو تطﺒﺘرإ دﻘﻟ ﺎﻬﺘﻼﯿﻠﺤﺘ ﻲﺘﻟا ةرﺎﺸﻹﺎﺒ ﺎﻬﻔﯿرﻌﺘ لﻬﺴﯿ و ، ﺎﻨﺘﺎﯿﺤ ﻲﻓ قﻘﺤﺘﻤ ﻊﻗاو ﻲﻫ ةروﺼﻟا و لﺼاوﺘﻟا ﻨﺘﻟا و فﻼﺘﺨﻹا اذﻫ و ﺔﻔﻠﺘﺨﻤﻟا سﻨﺠﻛ ﺎﻬﺘﻨوﻨﯿﻛ ةدﺤو مﻏر ةروﺼﻟا تﺎﻤﺴ نﻤ ﺔﻤﺴ وﻫ عو و بﯿﻟﺎﺴﻷا ﻪﻠﺨاد ﻲﻓ عوﻨﺘﺘ لﯿﻛﺸﺘ و ﺔﻟاد ﺔﯿرﺼﻋ ﺔﯿﻨﺒ ﻲﻫ مﺎﻋ لﻛﺸﺒ ةروﺼﻟﺎﻓ ددﺤﻤ و ﺎﻬﺘدﺎﻤﺒ ﺎﯿوﻀﻋ ﺎﻤﺎﺤﺘﻟإ مﺤﺘﻠﻤ لﯿﻛﺸﺘﺒ رﺨزﺘ ﺔﯿﺤ ﺔﯿﻨﺒ ﻲﻬﻓ ، ﺔﻨﻤزﻷا و ﺔﻨﻛﻤﻷا و تﺎﻗﺎﻌﻟا ﻟﺎﻓ ﻊﻗاوﻠﻟ ﺔﻟوﻠﻌﻤ ﻲﻫ و ، ﺔﻠﻋﺎﻔﻟا ةرﺜؤﻤﻟا ﺎﻬﺘﻔﯿظو ﻲﻫ ةروﺼ » ﻲﺤ ﺞﯿﺴﻨ « رﯿﺒﻌﺘ بﺴﺤ ثﺤﺎﺒﻟا » نﺎﻤﺘوﻟ « ﻲﻨﻔﻟا صﻨﻟا ﺔﯿﻨﺒ ﻪﺒﺎﺘﻛ ﻲﻓ . فرﻌﺘ و » لﯿﻛﺘﺎﺒ « 1 ﺎﻫدﻤﺘﻋإ ﺔﯿرﯿﺒﻌﺘ ةادآ ﻲﻬﻓ ، ﺎﻤ ﺊﯿﺸﻟ ﻪﯿﺒﺸﺘ ﺎﻬﻨا ﻰﻠﻋ ةروﺼﻟا عوﻨﺒ زﯿﻤﺘﯿ موﻬﻔﻤ ﻲﻫ ﺎﻨرﻛذ ﺎﻤﻛ ةروﺼﻟا سﯿﺴﺎﺤﻷا و رﺎﻛﻓﻷا و ﻲﻨﺎﻌﻤﻟا دﯿﺴﺠﺘﻟ نﺎﺴﻨﻹا 1 ددﻌﻟا ، لﺎﻣﻛ مﯾﺣرﻟا دﺑﻋ 16 . 2 ﻲﺿﺎﯾﻌﻟ نﯾدﻟا رﺻﻧ : ﺎﺿﻔﻟا ، لﺎﺻﺗﻹا ، ﺔﯾوﯾﻧﺑﻟا ددﻌﻟا ، لﺎﺻﺗﻺﻟ ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﻠﺟﻣﻟا ، ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا ء 17 ﻲﻔﻧﺎﺟ – ناوﺟ 1998 ص ، 59 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 23 ﻲﻓ و ، ﻪﺠذﺎﻤﻨﻟ ةرﺴﻔﻤﻟا ﺔﯿرظﻨﻟا تﺎﻨوﻛﻤﻠﻠﻟ ﺎﻤﻬﻓ بﻠطﺘﯿ ﺎﻤ وﻫ و ﻲﺤﻼطﺼﻹا مﯿﺘﻌﺘﻟا نﻤ ناوﻨﻌﺒ ﻪﻟ لﺎﻘﻤ » ةروﺼﻟا بﺎطﺨ لوﺤ بﺎطﺨﻟا ةروﺼ « موﻠﻌﻟ ﺔﯿﺴﻨوﺘﻟا ﺔﻠﺠﻤﻟا نﻋ ردﺎﺼ لﺎﺼﺘﻹا ) رﺒﻤﺴﯿد 1994 ( روﺘﻛدﻟا ىرﯿ » يردﯿﺤﻟا ﷲا دﺒﻋ « ﺔﻨوﻛﻤﻟا ﺔﯿرظﻨﻟا سﺴﻷا نﺄﺒ ﺘﺘ ةروﺼﻟا جذﺎﻤﻨﻟ ﻲﻓ لﺜﻤ ) ﺔﯿﻨﻫذﻟا ةروﺼﻟا – ﺔﯿﻏﻼﺒﻟا ةروﺼﻟا – ﻲﺘﻟا و ﺔﯿدﺎﻤﻟا ةروﺼﻟا زﻤرﻟا و ﻲﻓارﻏوﺘوﻔﻟا زﻤرﻟا و ءﺎﻋوﻟا زﻤرﺒ ﺔﻘﻠﻌﺘﻤﻟا ةروﺼﻟا زوﻤر ﻲﻓ ىرﺨﻷا ﻲﻫ لﺜﻤﺘﺘ يوﻐﻠﻟا زﻤرﻟا و ناوﻟﻻا زﻤر و ﻲﻓﺎﻘﺜﻟا ( يدﯿدﺤﺘﻟا جذوﻤﻨﻟا اذﻫ ﻊﻤ ﺎﯿﻨﻤﻀ قﻔﺘﻨ اذإ نﺤﻨ و عﺎﺴﺘﻹا دﯿدﺸ ﻩارﻨ ﺎﻨﻨأ ﻻإ و مﺠﺤ بﺴﺎﻨﯿ ﺎﻤﺒ ﻪﺌارﺜإ و ﻪﺼﯿﻠﻘﺘ ﻰﻟإ دﻤﻌﻨ فوﺴﻓ ﻪﯿﻠﻋ و ، ﺎﻨﻋوﻀوﻤ ﺔﻌﯿﺒط . 1 ﺔﯿﻨﻫذﻟا ةروﺼﻟا : ﻲﻬﻓ ، سوﺴﺤﻤﻟا يدﺎﻤﻟا مﻟﺎﻌﻟا جرﺎﺨ عرﻋرﺘﺘ ﻲﺘﻟا روﺼﻟا ﻲﻫ ىرﯿ ﺎﻤﻛ مﻠﺤﻟا ﺎﻬﻨﺄﻛ و لﻛﺸﺘﺘ ، ﺔﻌﻠﺴﻟﺎﺒ ةدوﺠوﻤ » نوﺴﻏرﺒ « ﻲطﻌﯿو ، » رﺘﺎﺴ « ﺎﻤوﻬﻔﻤ ﺎﯿإ ﺎﺼﺨﻠﻤ ﺔﯿﻨﻫذﻟا ةروﺼﻠﻟ ﺎﯿﻔﺴﻠﻓ درﺠﻤ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺒ ةروﺼﻟﺎﻓ ﻲﻋوﻟا ﻲﻓ ءﺎﯿﺸﻷا لﺜﻤﺘ ﺔﯿﻔﯿﻛ ﻲﻓ ﻩ رﺨﻵا وﻫ ﻪﻓدﻫ نﻻ ، طﯿطﺨﺘﻟﺎﺒ مﺴﺘﯿ ءﺎﻨﺒ ةروﺼ ﻲﻫ ﺔﯿﻨﻫذﻟا ةروﺼﻟﺎﻓ ﻻإ سﯿﻟ ﺔﻗﻼﻋ يأر وأ ﻰﻨﻌﻤ وأ ةرﻛﻓ لﺎﺼﯿإ ﻲﻫ فﺎطﻤﻟا . 2 ﺔﯿﻘﯿرﯿﺒﻤﻷا ةروﺼﻟا : طﯿﺤﺘ ﻲﺘﻟا تادوﺠوﻤﻟا و ءﺎﯿﺸﻷا لﻛﻟ ﺔﯿدﺎﻤﻟا ةروﺼﻟا ﻲﻫ و نﺎﺴﻨﻹﺎﺒ ﻲﻓ ساوﺤﻟا ﻰﻠﻋ دﻤﺘﻌﺘ ﺎﻬﻨﻷ مﻬﻔﻟا ﻰﻠﻋ ةرﯿﺴﻋ ودﺒﺘ ﻻ روﺼﻟا نﻤ ﺔﯿﻋوﻨﻟا ﻩذﻫ 1 -Baticle ( Eveline) : clés et code de l’image , E et Magnord 1998 ط ، قرﺷﻟا ﺎﯾﻘﯾرﻓا ، برﻐﻣﻟا نﺎﻛوا رﻣﻋ ﺔﻣﺟرﺗ ، 1 ، 1994 ص 87 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 24 نﻛﻤﯿ نﯿﻨاوﻗ و دﻋاوﻗ ﻰﻟإ ىرﺨﻷا ﻲﻫ ﻊﻀﺨﺘ ﺔﯿزﻤر ﺔﻐﻟ لﻼﺨ نﻤ دﺴﺠﺘﺘ و ، ﻰﻨﻌﻤﻟا دﯿﻟوﺘ ةروﺼﻟا زوﻤر رﺼﺎﻨﻌﻟا ﻲﻓ رﺼﺤﻟا ﻻ لﺎﺜﻤﻟا لﯿﺒﺴ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﻠﻤﺠﻨ نأ 1 . ةروﺼﻠﻟ ﺔﯿﻤﻼﻋﻹا صﺌﺎﺼﺨﻟا : ﻹا صﺌﺎﺼﺨﻟا ﻰﻠﺠﺘﺘ تﺎﻐﻠﻟا ﻪﯿﻠﻋ ﺢﻠطﺼﯿ ﺎﻤ وأ ﺔﯿﺌادﺒﻟا ةروﺼﻟا لﻼﺨ نﻤ ةروﺼﻠﻟ ﺔﯿﻤﻼﻋ شوﻘﻨ و موﺴر نﻋ ةرﺎﺒﻋ تﻨﺎﻛ تﺎﻐﻠﻟا ﻩذﻫ نﻷ ،ﺔﯿﻨوﻋرﻔﻟا ﺔﯿرﻛﻨﺴﻟا ،ﺔﯿﻔﯿﻠﻏورﯿﻬﻟﺎﻛ ﺔﻤﯿدﻘﻟا روﺼ و ﺔﯿرﯿوﺼﺘ . لﯿﺒﺴ ﻰﻠﻋ ﻲﻌﯿﺒط لﻤﺎﻋ وأ ﺎﻤ ودﻋ وأ ﺎﻤ ناوﯿﺤ ﻰﻟإ ةرﺎﺸﻹا رود يدؤﺘ تﻨﺎﻛ ثﯿﺤﺒ رﯿذﺤﺘﻟا وأ فﯿرﻌﺘﻟا تﻨ فوﺨ نﻫ نﻼﻋﻹا ﻰﺘﺤ وأ ،ﻪﯿﺠوﺘﻟا وأ ) نﯿﻛارﺒﻟا و ،قﻋاوﺼﻟا ( و ، ﺎﻫرﯿﻐﻟ ﺎﻬﻔﯿرﻌﺘ و ﺔطﺸﻨأ ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻدﻠﻟ اذﻛ . ﻲﻫ ةزﯿﻤﻤ و ﺔﯿﻤﻼﻋإ ﺔﯿﻟﺎﺼﺘا صﺌﺘﺼﺨﺒ تﻔﺼﺘا ﺔﯿرﺸﺒﻟا ﺦﯿرﺎﺘ ﻲﻓ ﻰﻟوﻷا ةروﺼﻟا ﻩذﻫ : 1 ( ﺔﯿﻨﻤزﻟا زﺠاوﺤﻟا رﺴﻛ : ﺔﺒﺎﺜﻤﺒ تﯿﻘﺒ ﻲﺘﻟا و لوﻷا نﺎﺴﻨﻹا ﺎﻬﻤﺴر ﻲﺘﻟا موﺴرﻟا و روﺼﻟا لﻼﺨ نﻤ كﻟذ ﻰﻠﺠﺘﯿ و تارﺎﻀﺤﻟا ﺔﺴارد نﻤ رﺼﻌﻟا اذﻫ ءﺎﻤﻠﻋ تﻨﻛﻤ ثﯿﺤﺒ ،ﻲﻀﺎﻤﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﯿﻟﺎﺤﻟا لﺎﯿﺠﻸﻟ ةذﻓﺎﻨ تﺎﺴاردﻟا كﻟذ نﻤ و ،ﺔﯿﻋﺎﻤﺘﺠﻻا و ﺔﯿﺴﺎﯿﺴﻟا ،ﺔﯿدﺎﺼﺘﻗﻻا ﺎﻬﻤظﻨ نﻋ فﺸﻛﻟا و ﺔﻤﯿدﻘﻟا ﺒ تﺼﺨ ﻲﺘﻟا ةدﯿدﻌﻟا ناردﺠ ﻸﻤﺘ ﻲﺘﻟا روﺼﻟاو ﺎﻬﺘﻐﻟ سﺎﺴأ ﻰﻠﻋ ﺔﯿﻨوﻋرﻔﻟا ةرﺎﻀﺤﻟا ﺎﻬ ﺔﻤﯿدﻘﻟا تارﺎﻀﺤﻟا ﻲﻗﺎﺒ ﺔﺴارد ﻲﻓ ءﺎﻤﻠﻌﻟا لﻌﻓ كﻟذﻛ و ،تﺎﻤارﻫﻷا . 2 1 دﯾﻣﺣ فوﻠﺧﻣ : ، ﻰﻟوﻻا ﺔﻌﺑطﻟا ، رﺷﻧﻟا رﺣﺳ راد ، ﺎﯾﺟوﻟوﯾدﯾﻻا ةروﺻ و ةروﺻﻟا ، ﺎﯾﺟوﻟوﯾدﯾا ﻲﻓ ثﺣﺑ ، ةروﺻﻟا ﺔطﻠﺳ 2004 . 2 ةروﺻﻣﻟا ﺔﻓﺎﺣﺻﻟا ﻰﻟإ ﺔﻣدﻘﻣ ، مھدأ دوﻣﺣﻣ ـ : ط ،لﺎﺻﺗا ﺔﻠﯾﺳو ﺔﯾﻔﺣﺻﻟا ةروﺻﻟا 1 ص ،برﻐﻣﻟا ،ءﺎﺿﯾﺑﻟا رادﻟا ، 20 .
ﻲﻤﻼﻋﻹا بﺎطﺨﻟا ﻲﻓ ةروﺼﻟا ﺔﯿﻤﻫأ لوﻷا لﺼﻔﻟا 25 ﻲﺴﺂﻤ نﻤ ﻪﻟ ﻪﺘﺒﻠﺠﺎﻤ و نﺎﺴﻨﻻا ﺎﻬﻀﺎﺨ ﻲﺘﻟا بورﺤﻟا ﺎﻨﻟ زرﺒﺘ ﻲﺘﻟا روﺼﻟا تﻨﺎﻛ كﻟذﻛ و ﺴﻨﻹا ﻪﯿﻓ قرﻏ يذﻟا مﻼظﻟا و رﺎﻤدﻟا ﺎﻨﻟ ضرﻌﺘ ﻲﺘﻟا روﺼﻟﺎﻛ نﯿﺘﯿﻤﻟﺎﻌﻟا نﯿﺒرﺤﻟا دﻌﺒ نﺎ ﺔﯿﻨﺎﺜﻟا و ﻰﻟوﻷا . ةرزﺠﻤ نﻋ روﺼ ﺎﻬﻨﻤ و ،ﺔﯿﻨﺎﺜﻟا و ﻰﻟوﻷا ﺞﯿﻠﺨﻟا برﺤ نﻋ روﺼﻠﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺒ نﺄﺸﻟا سﻔﻨ و ﺔﯿرﻤﺎﻌﻟا ﺄﺠﻠﻤ . 2 ( ﺔﻓرﻌﻤﻟا ﺔﯿﻤوﻤﻋ : و ةروﺼﻟا ﻩذﻫ لﺜﻤ وﺠرﻤﻟا و ﺎﻬﯿﻠﻋ دوﻘﻌﻤﻟا زﯿﻤﺘﻤﻟا ﻲﻔﯿظوﻟا ﺎﻫرود يدؤﺘ ةروﺼﻟا نأ كﺸ ﻻ ﺼﺘا ﺔﻠﯿﺴو لﺜﻤﺘ ﻩذﻬﻟ ﺢﯿﺘﯿ ﻪﻨأ ﻪﺒ ﻲﻨﻌﻨ و ،ﺔﻓرﻌﻤﻟا ﺔﯿﻤوﻤﻋ ﺎﻬﻟ ﺢﯿﺘﯿ ﺎﻤ لﻛﺒ زﯿﻤﺘﺘ ﺔﯿﻟﺎ قﯿﻘﺤﺘ ىرﺨأ ﺔﻘﯿرطﺒ ﺎﻬﻀرﻋ وأ و ةدﯿرﺠﻟا تﺎﺤﻔﺼ ﻰﻠﻋ ﺎﻫرﺸﻨ ﺔﻟﺎﺤ ﻲﻓ ﺔﯿﻟﺎﺼﺘا ةروﺼﻟا مﻫرﺎظﻨأ تﻔﻟ و ءارﻘﻟا ﻩﺎﺒﺘﻨا ةرﺎﺜإ . نﺎﻫذأ بطﺎﺨﺘ ﻲﻬﻓ ﺔﻓرﻌﻤﻟا ﺔﯿﻤوﻤﻋ ﺎﻨﻟ قﻘﺤﺘ ﺔﯿﻟﺎﺼﺘا ﺔﻠﯿﺴو ﺎﻬﻔﺼوﺒ ةروﺼﻟا نأ ﻰﻌﻤﺒ وأ ،ةءارﻘﻟا نﺴﺤﺘ نأ طرﺸ سﯿﻟ ﺎﻤ روﺼ نوﻤﻀﻤ مﻬﻔﻨ ﻰﺘﺤﻓ ،مﻬﺘﺎﯿوﺘﺴﻤ فﻠﺘﺨﻤﺒ ءارﻘﻟا نﯿﻌﻤ ﻲﻓﺎﻘﺜ ىوﺘﺴﻤ كﻠﻤﺘ . ﺔﯿﻤوﻤﻋ نﻤ ﺔﺠردﻟا ﻩذﻫ كﻟذﺒ قﻘﺤﺘﻓ ﺎﻤ ﺎﻨوﻤﻀﻤ مﻬﯿﻟإ لﻤﺤﺘ و لﻛﻟا ﻰﻟإ ﻪﺠوﺘﺘ ﺎﻬﻨأ يأ ﺔﻓرﻌﻤﻟا . 1 1 رﻔﻌﺟ نﺑ ﺔﻣادﻗ ـ : ﺣﻣ ،ءارﻌﺷﻟا دﻘﻧ ط ،تورﯾﺑ ،ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا بﺗﻛﻟا راد ،ﻲﺟﺎﻔﺧ مﻌﻧﻣﻟا دﺑﻋ دﻣ 1 ص ، 157 .
