D E OLE: IMENTIA 88

•quod tyrannorum exsecràbilis, ac orevis potestas est?

Quid interest inter tyrannum [pag. 78] et regem? Spe-cies enim ipsa fortunae, ac licentia par est: nisi quod tyranni in voluptate saeviunt: reges non nisi ex- causa, ac necessitate.

Ut dispositionem huius capitis intelligas] Operae pretium est superiora in compendium collfgere. Ad-monendua fuit exemplo Nero, crudelitatem regibus esse perniciosam, quae uno sublato hoste multos excitet. Mansuetudine et dementia securitatem certiorem comparari. Augustus in exemplum pro-r positus est, qui iuvonis adhuc, et aetatis vitio ira-cundus, potestate sua usus est in multorum perni-ciem. In eum ortae coniurationes, quae quum acer-rime puniret, nihil poenis profectum est. Nullus exoftus est post L. Cinnae impunitatem qui ei in-sidiaretur. Alia deinde subiiciuntur exempla cle-mentiae, quae gratum favorahilemque suis reddidit, quae et viventi salutem, et mortuo gratiam conci-liavit. Nunc ex comparatione auget Neronis man-suetudinem. Si enim Augusti vitia cum virtutibus pensantur, cradelitatis odium mansuetudinis tollit gratiam. Nero igitur longe gratiosissimus esse de-bet, qui nulla vitia admiscuit virtutibus.

Si in certamen iuvenilium] Si cum tua iuvenili mansuetudine componatur Augusti mansuetudo iam senis, et aetatis temperatura iam moderati. Am-plificatio ab aetate. Senectutis ^propria est modera-tio, iuventuti naturalis est intempérantia: quo mi-rabilius est, iuvenem seni moderatione praestare.

Fuerit moderatus] Oonfessio, quum rem aliquam concedimus, deinde inferimus quod id quod posui-mus, infirmet.

Nempe post Actiacum mare] Multum' tomani sanguinis fiisum videri potest ad Actium, Promon-torium Ambracii sinus, ubi Caesar expugnavit An-tonium. Nam diu aequis viribus pugnatum est, partibus utrinque acerrime dimicantibus, donee sexaginta Oleopatrae naves, quae post magnas col-locatae erant, fugam capessentes, aliis terrorcm inie-cerunt. Si tarnen verum est quod scribit Plut&r-chus, ex Antonianis non supra quinque millia eo praelio occubuerunt. Quamobrem mirum est Sene-cam clade belli Philippensis praetermissa, in qua flos romanae nobilitatis interiit, hanc quasi insig-nem commémorasse.

Post fractas in Sicüia classes] Non temere ullo bello aut plura aut maiora pericula adiit Augustus, inquit Tranquillus, quam bello Siculo contra Pom-peium. Bis enim classem tempestatibus obrutam amisit. Idque per aestatem, ut scribunt Plinius et Appianus. [pag. 79] Oppressus a Démocrate et Apol-lophane Pompeii praefectis, aegre uno navigio ef-fugit. His quidem difficultatibus superavit hostem non incruenta victoria. Ideo Seneca dicit post frac-t a s classes efrac-t suas efrac-t aliénas.

Post Perusinas aras] De bello Perusino alibi dictum est, quod advorsus Lucium Antonium sus-cepit Augustus: rebellaverat is et instinetu Fulviae audacis mulieris, et fiducia consulatus, quem tunc gerebat. Accessit occasio: quia multitudo posses-sionibus suis deieeta a veteranis militibus, quibus agri assignati erant, undique ad eum confluxit et imperatorem salutavit. Collecta manu' oecupavit Hetrariae urbem opulentissimam Perusiam: quam vallo et fossa obsessam Augustus ad deditionem compulit. Haec omnia copiose apud Appianum.

Cur autem Perusinas aras hic Seneca nominaverit, cognoscitur ex Tranquillo. Scribunt quidam, in-quit, trecentos ex dedititiis electos utriusque ordinis ad aram divo Iulio exstruetam, Idibus Martiis ho-stiarum more maetatos.

Etproscriptiones] Bene Iuvenalis Triumviros vo-cat diseipulos Syllae ob proscriptiones. Nihil enim unquam horrendum magis Romae visum est, quam très illas beluas in foro sedentes, omnes qui divi-tiis, honore, amicitiis pollerent, nominatim ad ne-cem destinarer nee viros tantum, sed, quod dictu foedum est, etiam mulieres. Octavius vero quum aliquamdiu collegis restitisset ne qua proscriptio fieret, ineeptam utroque acerbius exereuit. Aliis per gratiam et preces exorabilibus, solus magno-pere contendit, ne cui parceretur. Proscripsit etiam C. Toranium tutorem suum. Marco Lepido in se-natu praeterita excusante, et spem clementiae in posterum faciente, quoniam satis poenarum exaetum esset, professus est ita modum se proscribendi sta-tuisse, ut omnia relinqueret sibi libera.

Haec est Caesar dementia vera] Augusti demen-tia, poenitontia fuit crudelitatis et saevitiae. E a v e r o quam pfaestas, nulla sanguinis macula aspersa est, provenit ex verissima animi temperantia, et^ cari-tate qua. humanum genus compleoteris.

Priorum prineipum corruptis exemplis] Ante Ne-ronem imperabat Claudius, Claudium praoeesserat C. Caligula, Caligulam Tiberius. E x quibus C. Cali-gula ferocitate et impatientia ardebat. Tiberius quasi publico humani generis odio causas saevitiae sibi com-miniscebatur. Claudius non tarn consilio peccabat, quam stoliditate et ignavia qua liberti ad crudelitatem abutebantur, quamvis esset suopte ingenio sanguina>-rius. Omnes id atrocitatis ausi, quod referre non est opus, ubi in promptu sunt Tranquillus et Tacitus, ex quibus petet lector quae ad hunc [pag. 80]' locum pertinent.

Praestitisti Caesar] In hunc sensum aeeipe: prae-stitisti, Caesar, civitatem incruentam. Neque id so-lum, sed etiam praestitisti, quod magno animo glo-riatus es nullam scilicet te stillam humani sangui-nis misisse. Id enim forte gloriatus fuerat Nero aut in senàtu, aut in concione ad populum.

Quod eo malus est] Rursum amplificatio ab

ae-89 L I B E R I.

täte. Si enim istae imperiorum mutationes magnam rerum omnium vicissitudinem sua natura partu-riunt, magnum est per se, quod Nero ne stillam quidem sanguinis humani fudit, quum adeptus est imperium. Verum hoc auget magnitudinem, quod paene adhuc puer aetatem prudentia temperavit.

Nam septemdecim natus annos defuncto Claudio im-perium suscepit.

dementia ergo non tantum honestiores] Assump-tum seu intentio. Erat enim propositio iam posita, certiorem esse regibus securitatem ex mansuetu-dine. Argumentum autem in suasoriis ab utili va-let plurimum. Quintilianus libro tertio: In sua-dendo oonsideratur honestas, deinde utilitas. Sunt qui utilitatis considerationem in deliberationem venire Bolam putant.

Ornamentum imperiorum] Interpretatio.

Quum reges consenuerint, liberisque] Qui legiti-mum imperium obtinent et bono publico accommo-dant, illi morte sua occidunt, nee ante diem, sed saepe in, otio et pace consenescunt. Tandem quum naturae legibus cedendum est, regnum relinquunt familiae suae haereditarium. Devolvitur in filios, a filiis nepotes accipiunt, Tyranni quamdiu vivunt, exsecrabiles, gladio saepius absumuntur quam morbo.

Sic exercent violentam potestatem, ut non perpétua sit. Est ergo locus ex contrariis: primum ponitur propositio, reges consenescere, tyrannorum brevem esse potestatem, qua contraria inter se conferüntur.

Sequitur differentia inter regem et tyrannum. Tum subiicitur eius differentiae illustratio. Quod autem hie Seneca dicit reges liberis ac nepotibus regna quasi per manus tradere, ex iure gentium trahitur.

Quod Homerus eleganter significat hoc carmine Lliados ß.:

Eïkzo ai oxrjnrçov narçùiov afopixov ahi.

Ubi et patrium, et incorruptum sceptrum vocat.

Tyrannorum brevis] Hoc voluit Iuvenalis:

Ad generum Cereris sine caede et sanguine pauci Descendunt reges, et saeva morte tyranni.

E t Seneca Tragicus in Medea:

Iniqua nunquam regna perpétue» manent E t in Nerone: ')

Ubi non e8t pudor,

Nec cura iuris, pietas, sanctitas, fides, Instabile regnum est

Subiit memoriam nobile illud dictum Theopompi Lacedaemoniorum regis: cui quum ab uxore probro obiicèretur, quod esset humilius regnum filiis tra-diturus, quam ipse accepisset: respondit, eo igitur maius, quo diuturnius. Erant enim eo régnante

1) Ed. Amst. : in Thyeste, quod omnino probandum. Ver-sus tïïi enim leguntur ibi v. 215 ss. Neronis nomen procul dubio calami lapsui debetur. Caeterum eadem Amstelodamen-sis emendat: sanctitas, pietas, jubente lege prosodica.

CAPUT X I . 90 constituti Ephori, [pag. 81] qui non permitterent

va-gari regiam Kbidinem. Vide Ciceronem in Officiis.

Quod interest inter tyrannum et regem] Quid-quid est differentiae, usus potins quam verbi ety-mon aut propriétés constituit. Tyrannus enim grae-cum est, derivatum a verbo neutro zvoavveco, quod illis imperare significat. Unde Isocrates in Evctyeoa, tvQawixov dixit pro dominandi perito. E t Aristo-phanes in nubibtis vocat vipifiiâona tmv &tâv Ztjva Tvqavvov. Sophocles:

2o(poi rvqavvui r<Sv aog>iôv ovvovaîq.

Hoc fit Servius testatur in septimo commentario Aeneidos cuius verba sunt: Apud Graecos tyranni et regis nulla discretio est, licet apud nos incubator, imperii tyrannus dicatur. His satis confutatus est error Verrii Flacci, qui scripsit tyrannos ab Hetruscis appellato8, qui et Tyrrheni a Tyrrheno L y -dorum duce dicti sunt, quia gena ilia crudelitatis nomine famata fiiit. Itaque et autores latini hac dictione frequenter usi sunt in bonam partem. Ver-gelius Aeneidos quarto:

Te propter Libycae gflutes, Nomadumquc tyranni Odero.

E t in septimo:

Pars mihi pacis erit, dextram tetigisse tyranni.

Horatius ,IH. Carminum :

Qui Formiarum moenia dicitur Princeps, et innantem Maricae Littoribus tenuisse Lyrim Late tyrannus.

Statius H . Thebaidos:

Ne toties incerta ferant, nutentque gementes Imperia, et dubio pigeât parère tyranno.

Vide Augustinum lib. I I . et libro V. de Civitate Dei. Iam vero usus obtinuit tyrannum dici, qui contra suorum voluntatem dominatur, aut intern-peranter exercet potestatem, ut sit nomen vitii. E t sic Graecis distinguuntur xvoavvoç xaï ßaatXsvg, ut nobis rex et tyrannus. Ideo Solon scribit quodam carmine se horruisse nominis infamiam, quum ty-rannidem ultro a civibus suis oblatam respueret.

Aristoteles VIII. Ethicorum ponit tyrannidem regni transgres8ionem. E t Politicomm I I I . : Vocare con-suevimus, quum unus ad communem utilitatem bernat, regiam potestatem. Quum vero pauci gu-bernant, plùres tamen uno, optimatiuin gubernatio-nem. Quum autem multitudo ad communem utili-tatem gubernat, fit respublica. Labuntur vero et transgrediuntur huiusmodi species, ex regia quidem gubernatione in tyrannidem, ex optimatibus in pau-corum potentiam, ex republica in populärem sta-tum. Sunt autem multae species tyrannidis, de quibus idem libro quinto dissent. Cicero in Topi-cis: E x altero génère quod erat bipertitum, unum est de eodem, et de alio: ut si quaeratur quid in-tersit inter amicum et assentatorem, regem et ty-rannum? Senéca in Agamemnone:

91 DE OLE

Rex Mycenarum fuit.

Veniet tyrannus.

Hic quoties a Senecà usurpatur, aecipiendum in malam partem.

CAPUT xn.

[pag. 82] Quid ergo? Non reges quoque occidere so-ient? Sed quoties id fieri publica utilitas persuadet: ty-rannis saevitia cordi est. Tyrannus autem a rege di-stat factis, non nomine. 'Nam et Dionysius niaiw iure merûoque praeferri multis regibus potest. Et L. Syl-lam appeUari tyrannum quid pröhibet? cui ocçidendi finem fecit imopia hostium, descendent licet e dictatura sua, et se togae reddiderit. Quis tarnen unquam ty-rannus tarn avide humanum sanguinem bibit, quam ille, qui septem millia civium romanorum contrucidari iussit? et quum in vicino ') ad aedem BeUonae sedens exaudisset exclamationem tot millium sub gladio ge-mentium, exterrito senatu, Hoc agamus, inquit P. C.

seditiosi pauculi meo iussu occiduntur. Hic non est mentitus, pauci Syllae videbantur. Sed mox de Sylla consequemur quomodo hostibus irascendum sit. Utique si in hc"4üe nomen cives, et ex eodem corpore abrupti

• transierint., Interim hoc quod dicebam, dementia ef-ficit, ut magnum inter regem tyrannumque discrimen sit, uterque lied non minus armis valletur: sed alter arma habet, quibus in munimentum pacis utitur, alter ut magno timoré magna odia compescat. Nec illas ip-sas manus quibus se commisit securus aspicit. Con-trariis in contraria agitur. Nam ut invisus sit quia timetur, timeri vult quia invisus est. Et illo exsecra-büi ver su, qui multos dédit praecipites, utitur: Ode-rint, dum metuani. Ignarus quanta' rabies oriatur, ubi supra modum odia creverunt. Temperatus enim timor cohïbet animos, assiduus vero et acer, et exbrema • admovèns, in audaciam iacentes excitât, et omnia ex-periri suadet. Sic feras lineis et pinna conclusas con-tine, easdem a tergo eques telis incessat, tentabunt fu-gamy per ipsa quae fugerant, proculcabuntque formidi-nem. Acerrima virtus est quam ultima nécessitas ex-tundit. Relinquat oportet securi aliquid metus, multo-que plus spei quam periculorum ostentet. Alioqui ubi quiescenti paria metuuntur, incurrere [pag. 83] in pe-, ricula iuvat, et aliéna anima abuti. Placido tranquil-loque régi fida sunt auxilia sua, quibus ad commu-nem salutem utatur. Gloriosusque mues (publicae enim securitati dare operam videtur) omnem laborem libens patitur, ut parentis custos. At iUum acerbum et

san-guinarium necesse est graventur stipatores sui.

Quid ergo?] Interrogatio, quae dispositionem adiuvat et excitât auditorem. Quum enim ea quae

1) Ed. 1597 : in vicinio, quod Vitium aequentes ita correxe-runt ut in vicinia scriberent.

IENTIA N 92

de differentia inter regem et tyrannum breviter oom-plexus est, longa rerborum série postea sit enarra-turus, minus „haec haberent gratiae, si aequali traotu pronunciata essent, in hune modum: Nam et reges occidere soient, sed quoties etc.

Nam et Dionysius maior] Dionysius maior non rex, sed tyrannus Syracusarum vulgo dicitur: et tamen multi qui reges appellati sunt, multo acer-bius exerouerunt regnum, quam ipse tyrannidem.

Hic igitur rex, illi verius tyranni, si ex suis operi-bus aestimentur. Neque tamen Dionysius ipse man-sue tus per se aut moderates fuit: quem etiam di-rum atque exitialem terris futudi-rum somnia porten-derunt antequam nasceretur, ut refert Valerius. Et Macrobius inclementissimum aulae Siculae incuba-torem vocat: qui submotis amicis, homines barbares et ferocissimos in eorum locum substituit, quibus latera sua coinmitterét. Verum quorundam saevi»-tiae comparata eius crudelitas, paene speciem habet clementiae. Quo.factum est ut duodequadraginta an-norum dominationem peregerit, quum plerique reges fastigio ') depulsi, aut exsilio aut morte maie mulc-tati sint. Eo tempore floruit, quo Atheniensibus triginta tyranni impositi sunt: quo eodem fere tem-pore Romae creati sunt tribuni militum consulari potestate, anno post oonditam urbem 347 ut censet (Jellius. Nam Liyius tradit fuisse annum 2) 310. Dio-nysium maiorem dicit propter filium, qui tyranni-dem velut haereditariam a patre accepit. Postea per factionem expulsus, ludum htierarium Corinthi pue-ris aperuit. Quoddam scilicet fortunae ludibrium, utramque expertus, adversam moderatius tulit, pro-spéra intemperanter abusus est. Loquitur autem con-tra Vallae observationem, quum maiorem dicit po-tius quam superiorem: sicut Valerius lib. HI.: Fe-licior progenie sua superior Oato, a quo Porciae fa-miliae prinoipia manarunt. Idem: Oato vero' supe-rior saepenumero ab inimicis ad causae dictionem vocatus, nec ullo unquam crimine convictus etc.

Et L. Syllam] Sylla quum plus quam nice in caedes et latrocinia rueret, nunquam tyran-nus [pag. 84] vocatus est. Dictatoris nomen retinuit, quern magistratum liberi populi sibi imponebant. Et tamen quis neget vere tyrannum fuisse, si tyrannus is est qui impotenter dominatur, qui oaedibus suo-rum pascitur, qui praeter aequum et bonum violen-ter imperium exercet?

Cui occidendi finem] Imo vero1 ne ipsa quidem modum imposuit. Multi enim> quibus nihil erat cum Sylla rei, et qui civilibus factionibus abstinuerant, privatis inimicitiis sunt interempti, sub hoc prae-textu, quod Mariani essent, quanquam se nunquam

1) Becentiores omnes male: fastidio. 2) Edd. 1597 s«.:

anno.

t

93 LEBER I. C, admiscuerant Mario. Postea Sylla a quodam sena-tore rogätus, ut declararet quos esset poenis affec-turus, ne tot imnierentes iugularentur, octoginta ci-res proseripsit. Id aegre ferente senatu, addidit du-centos ac viginti. Tertio etiam non pauciores adie-cit Super hoc in concione se proscripsisse dixit, qui tunc memoriae succurrissent : alios proscriptu-rum, qui oblivioDe essent praeteriti. Si quis pro-scriptum recepisset, opibus adiuvisset, morte Übe-rasset, mortem irrogari praecepit, ut pietatis poenas lueret. Non fratrem, non filium, non parentem ex-cepit. Neque deorum templa, neque hospitales pé-nates, nee paternas domos a caedibus puras esse voluit. Nee Romae solum, sed in omnibus Italiae oppidis proscriptiones exercuit. Praeneste illati pri-mum viritim cruciatus, iudiciario more. Deinde duo-decim millia trucidata: soli Syllae hospiti concessa impunitate; quam tarnen fortiter abnuit, respondens nullam se habere salutis gratiam, si exstinctori pa-triae permisceretur. Mille alia id genus leges apud Appianum et Plutarchum.

Descenderit licet e dictatura sua], Quum ita se in republiea gereret, dictaturam assumpsit, magistra-tum scilicet populo romano antea usitamagistra-tum, cui ta-rnen rerum summa permitteretur. Libère enim in capita civium dictatores animadvertebant, non pare-bant tribunorum intercessionibus, et paene supra leges'erant, non., secus ac regia potestate praediti.

Quamobrem cautum erat, ut se abdicarent magi-strate sexto mense, ex quo adepti essent, ne mag-num imperiûm, quod periculosum creditur, foret diu-turnum. Sylla vero in annos centum et viginti sibi desumpsit. Cuius exemplum sequutus est Iulius Cae-sar. Verum hic semel acceptam potestatem nunquam dimisit, ille vero sibi abrogavit in coetu populi, au-8U8 se exponere rationem gestae dictaturae, redditu-rum, si quis inquireret. Ideo cavillatus in eum Cae-sar, dixit nescisse literas, qui dictaturam deposuerit.

Etrhetores inter declamancü exercitationes, delibera-tionem Syllae agitabant dictaturam in concione dé-ponents : ut ait Quintilianus libro VJJI. Quo allu-sit Iuvenalis Satyra prima:

Et nos

Consilium dedimus Syllae, privatus ut altum Dormiret.

Quum ad hunc modum [pag. 85] abuterentur eius pötestatis licentia, qui iinperium affectabant, nomen senatusconsulto abrogatum est in perpetuum Anto-nio consule. Quae causa fuit ut postea Augustus magna vi offerente populo, genu nixus, deiecta ab hu-meris toga, nudo pectore, earn deprecatus sit. Verba igitur Senocae hunc habent sensum, licet praeter morem tyrannorum aliquando tyrannido excesserit, et in privatorum ordinemse composuerit, nullus ta-rnen tyrannus etiam qui ad mortem pers&veraverit, avidior fuit hauriendi sanguinis.

PUT XI. X H . 94