Quod primumet in hoc genere unioum doctrinae documentum edidit Calvinus iuvenis admodum et vix vigesimum tertium annum agens, ei Grallasius utpote a theologorum rebus alieno sui voluminis hospitium negavit. Beza vero et qui eum sequuti sunt eadem de causa illud in appendicem relegarunt.
Nos ei primarium locum concedimus in nostro opusculorum calvinianorum corpore, ut qui temporum ra-tionem nobis observandam constituerimus, neque ob argumenti differentiam i^lud a caeteris omnino se-parandum arbitremur. Sane theologicis scriptis, sive proprio sive latiore sensu sie dioendis, adnumerari nequit, quamvis sint qui suspicentur autorem in eo conscribendo id egisse ut regi Francisco, iam tum de novarum rerum fautoribus et purioris evangelii amicis in sua ditione iniquius sentienti, mitiora consilia instillaret de iisdem capienda, quemadmodum olim cordubensis ille philosophus Neronis Oaesaris animum oblato suo libro lenire conatus fuerit. Nos talem huius operis causam et originem asserere non ausimus, quum autor nusquam in suo commentariö ne oblique quidem ad rei publicae et saorae statum alludat, qualis suo tempore in Gallia obtinebat. Qui potius id solum in animo habuisse videtur ut textum suum philologice elueidaret, undique congestis scriptorum romanorum sententiis et poetarum floribus, paulo ra-rius, etiam variorum philosophorum placitis in aciem deduetis argumentum ipsum retraetaret et excuteret.
Verum quamvis illis minime assentiamur, qui sibi in boc commentariö apologetioi studii vestigia depre-hendisse videntur, et autorem tum temporis humanioribus quas dieunt Uteris unice ineubuisse dixerimus, aliud quiddam est quod nobis maxime dissuadet, ne has stili calviniani primitias de primo illo loco quem eis destinavimus, quasi debito de gradu detrudamus. Ab his nimirum legendis ineipias oportet, si mag-nam illam conversionem, neque unquam satis mirandam animo contemplari volueris, qua vir immortalis a coetu philologorum, inter quos non ultimo loco venturus erat si ex talibus initiis coniecturam feceris, ad theologorum studia evectus statim primo conatu multis se commendavit, mox arrepta palma nulli se-eundus evasit. In his enim commentariis theologici, adeoque vel religiosi vel biblici argumenti quod dixeris, nihil dum apparet, neque illius Oalvini, quem postea orbis christianus novit, quidquam praeter latini sermonis eultioris elegantiam, qua nemo injer istius saeculi theologos magis illo inclaruit. Bien-nio vero post, quum Psychopannychiam suam ederet, de quaestionibus et controversus theologiae vel re-conditions tarn bene edoctum se ostendit, ut a pueris nil nisi haec tractasse videatur, et qui in priöre opere amplissimam autorum classicorum notitiam exhibuit ut eum totam latinitatem m&moria tenuisse credideris, iam in hoc altero scripturam sacram omnem mente comprehendit et patrum quoque familiärem se praebet, ita ut pro occasione et auetoritatum copiae et argumentorem rationes disputanti praesto sint et uberrimae et firmissimae. Ita hic si a priore ad alterum librum transitum feceris, Viri clarissimi stu-dia inde ab eo tempore quo Aureliam ^adiit rebus sacris dicata et in dies altiora appetentia cognoscere possis, quae iam ex nostrae latinae Institutionis editione indesinenter aueta, emendata, locupletata vidisti.
P R O L E G O M E N A . TnCYTTT Caeterum de coinmentario ipso eiusque indole non est quod hoc loco fusius dicamus. l a m
mo-nuimus eum magis dicendi formulis explicandis studere, quibus Seneca passim peculiaribus et minus tri-tis usus est, quam ipsi libri argumente tractando. Quas tarnen partes non plane negligit, imo passim iis diligentius insistit. Criticas vero quaestiones, quas hodierni commentatores maxime curant onmino praeterit; de editione, quae ipsi textum suppeditavit, ne verbum quidem dicit; de emendanda ex codicibus lectione nuùquam cogitât; vix semel aut iterum variatam significat. Pauca sunt quae ad libri historiam illustrandam ex thesauro Calvini epistolico hue afferre possumus, atque id semel dixisse sufficiat Nostrum rarissime in uteris ad amicos datis de suis ipsius libris vel scribendis vel editis verba facere, neque ab exteris, simili occasione oblata, eosdem ita frequenter laudari ut inde quae ad eorum originem et fata pertinent accuratius discere queas. Quod ad hos in Senecam commentarios attinet, eorum ipse autor meminit in duabus Uteris ad Franciscum Danielem . iureconsultum aurelianensem datis. In priore epi-stolaParisiis a. d. X. Cal. Maias (citra dubium anni 1532) exarata ita loquitur: Tandem iacta est dlea. Exie-runt commentarii mei in libros Senecae de dementia, sed meis sumptibus. Qui plus pecuniae exhauseExie-runt quam tibi persuaderi possit. Nunc omnem operam do ut aliquid cdlligatur. Aliquot prof essores excitavi in hoc urbe qui praelegerent in scJtolis. Biturigibus dmico persuasi ut suggestum conscenderet ad publicam professio-nem. Tut etiam mihi non'nihil commodare poteris. Si non gravaberis hoc dabis veteri amicitiae nostrae, prae-sertim quum citra existimationis tuae dispendium Jwc officium praestare nobis possis quod publico etiam bono forte cessurum sit. Si statueris hoc me beneficio obstringere, mittam centum exemplaria, aut quot tibi visum fuerit. Interim habe hoc tibi exemplar, quod dum accipis, ne putes dictam a me tibi aliquam legem. Volo per me tibi omnia esse libera caett. Exstat altera quoque ad eundem epistola, in codice generensi,
an-num 1530 prae se ferens aliéna nimirum manu annotatum, quam tarnen ad eundem anan-num 1532 adeo-que ad eundem mensem referre non dubitamus. In ,qua inter alia haec leguntur: Libri Senecae de de-mentia tandem excusi sunt meis sumptibus d mea opera. Nunc curandum ut undique cdlligatur pecunia quae in sumptus impensa est, deinde ut salva sit mea existimatio. Primum vdim mihi ut ressribas quo favore vel frigore excepti fuerint, turn ut Landrinum inducas in praelectionem. Mitto ad te unum exemplar quod penes te maneat. Alia quinque curabis mittenda Bituriges caett. Sunt in his epistolis quaedam quae et ipsa commentario opus habent, neque facile perspexeris quae sit alterius ratio ad alteram. Terum de his disserere huius loci non est, quum ad nostram rem non faciant. Tertiam vero epistolam, eamque dedicatoriam infra integram textui praefixam habebis.
Pergimus ad libellum ipsum accuratius describendum. Titulus ei hie est :
L . 'ATSTNTOT' S B - | NECAE, ROMANI S E N A T O - | RIS, AC PHTLOSOPHI CLAEISSI-1 m i , l i b r i dlZO d e d e m e n t i a , a d N e - | r o n e m O a e s a r e m : | Ioannis Caluini Nouiodunaei commentariis illus-t r a i ! I (Emblemaillus-tesillus-tudmis.) | TECVM HABITA. | Parisiis apud Ludouicum Gyaneum sub | duobus Gallis in via Iacobaca. | 1532.
_ Quatuor sunt folia praeliminaria quorum primum titulum, duo sequentia autoris praefationem ad Claudium Hangestium, abbatem S. Eligii Noyiodunensis, Parisiis pridie Nonas Apriles 1532 scriptam continent, ultimum vitam Senecae enarrat, quam ex bonis autoribus se desumpsisse autor asserit Textus sunt plagulae viginti in forma quaternaria minori (a—v), paginae numeratae 157, très reliquae in albis.
I n fine legitur: Parisiis ex officina chalcographica Ludovici Cyanei, anno salutis nostrae M D X X X I I , mense Aprili. Oui subscription! subiicitur paucissimorum erratorum recognitio. Senecae textum ad edi-tionem Erasmi secundam, anno 1529 Basileae apud Frobenium et Hervagium impressam, simpliciter re-„
cusum fuisse cognovimus collatione plurium locorum et editionum instituta. Typis ille paulo maiori-bus exaratus legitur, cuius singulis capitimaiori-bus Oalvini commentarius minore charactere distinctus subiicitur.
Galvini opera. Vol. V. E
XXXIV TRACTATUS THEOLOGICI MINORES..
Praeter hanc editionem principein nulla alia unquam exstitit, quantum nos quidem rescivimus,..
eiusque exemplaria in paucissimis bibliothecis publicis reperiri certum est. Ipsis rarissimum libellum nostra« collectioni minime spernendum xtipqfoov addere contigit. Postea, ut diximus, Beza a. 1576. eum appendicis vice suo Tractatuum 'corpori subiunxit, ex quo eadem oonditione in caeteras editiones (1597.
1611 et 1667) transiit, de quibus vide quae supra pag. XXIV seq. dicta sunt. Bezae editio baud infre-quenter ab authentico exemplari discrepat, rarius emendata, saepius depravata lectione. Posteriores edi-tiones earn talem simpliciter describunt. Sola Amstelodamensis manifestiores errores expurgat, nunquam vero ad archetypum recurrit.
CAPUT IV.
PSYOHOPANNYCHIA. 1534.
Calvinum ante biennium post editos in Senecam commentaries elapsum ad scripta de rebus ad religionem spectantibus componenda inanum admovisse testis est Beza, qui refert eum Lutetia relicta in agrum Santonicum (alii nominatim désignant urbem hodie Angoulôme dictam) demigrasse, ibique amico cuidam operam dédisse, cuius rogatu breves quasdam admonitiones Christianas scripserit, quas ille parocbis nonnullis inter sacra recitandas tradebat ut paulatim populus ad veritatis indagandae studium alliceretur. Quae scbedae, quum simpliciter manu scriptae essent, aetatem non tulerunt, nee facile nobis persuaserimus verum esse quod olim .nonnulli insinuarunt, fuisse has primas Institutionis lineas iam turn
ab autore elaboratas. (Florimond de Raemond, Hisi. de la naissance de l'hérésie, p. 883.)
Mox vero dum Aureliae degebat, peculiare aliquod argumentum theologicum sibi tractandum sumpsit, in quo et solidae doctrinae et dialecticae subtilitatis insigne specimen edidit. Refutare conatus est illorum errorem, vetustum quidem, sed turn maxime a quibusdam renovatum, qui dormire seiunctas a corporibus defunctorum animas docebant. Quid Calvinum ad banc sententiam prae caeteris inrpug-nandam impulerit baud facile dixeris, quum certe inter Gallos eius aetatis tales quaestiones agitata« fuisse fama non ferat. Yix etiam crediderimus exstitisse tum temporis scripta in quibus de fvxonavwxta, quae dicitur, tarn acriter, tamque erudite disputatum fuerit ac fuisse coniecerit aliquis ex Calvini refutatione.
Audias potius ipsum in praefatione sui libella de eiusdem causis et occasione disserentem. Postquam se a nonnullis piis viris sollicitatum fuisse dixit ut tale aliquid ederet, verum bactenus flagitantibus non cessisse, ita pergit: Minime mihi expeditum erat cum Us manum cotiser ere qui starent ab adversis parti-bus, quorum nec castra, nee tela, nec subterfugia noveram. Nondum enim quidquam ad me perlatum erat praeter murmura et raucos strepitus. Ut congredi cum Us, qui in arenam nondum prodierant, nihil prorsus aliud videretur quam aerem clausis oculis verberare. At de successu longe aliter accidit quam
speraveram. Siquidem blaterones Uli tanta strenuitaie in partes suas incubuerunt, ut aliquot iam homi-num miUia in eandem secum insaniam traxerint. Et ipsum etiam, malum? ut video, incruduit.' Quidam enim principio confuse garriébant, mortuorum animos dormire, neque definiebant quid per somnum veUent intelligi. Emerserunt postea fvxoxtévot, isti qui prorsus eas iugulant. Illorum quidem errorem non feren-dum, horum vero insaniam graviter coercendam existimb. Utrosque nec ratione, nec ittdicio niti.
Verum id aliis persuadere non ita facile est, nisi vanitatem palam et, quod dicitur, in os refellam, quae non nisi in eorum scriptis deprehenditur. Dicuntur autem suas nugas- nescio quibus schedulis ventilare, quas mihi needum videre contigit. Tantum ab amico notulas quasdam accèpi, quibus perscripserat quae vel ex ore loquentium excipere Mi cursim licuerat, vel undeeunque colligere. Igitur quum Uli susurris clanculum se
P R O L E G O M E N A . X X X Y insinuantes non pauciores suo errore illaqueent quam si excusis libris publice cursitarent, causam mihi habere
non videor quin verüatis proditor dicar, si in tanta necessitate taceam ac dissimulent. E x his omnibus li-quide apparet Calvinum, quum sese ad hunc libellum conscribendum accinxerit, adversariorum scripta quae accuratius refutaret onmino nulla in manibus babuisse. Vero simillimum ergo est eum plurima illa argumenta, partim seria et graviora, partim argutiora et levia, in quibus refellendis totus versatur, mi-nus saepe ex haereticorum ore excepisse quam ex suo ipsius ingenio bausisse, ita ut,, quae dubia contra suam sententiam moveri poterant, ea ipse, quae erat eius sagacitas, primus repererit et quasi contra se ipsum solverit.
Caeterum non subsistit in iis quae ad somnum animarum stricte sie dictum speetant, sive quem Tocant statum intermedium, sed occasione data omnia fere pertraetat quae de animarum natura et immor-talitate corporumque resurrectiono a theologis tradi soient. Yix est quod te moneamus ne bic pbilosophi-cam traetationem quaerere velis, qualem. recentiores tibi offerimt de bis rebus disserentes. Est ilia mere tbeologica et ut maxime scbolastica, ad normam et exemplum ecclesiasticorum doctorum qui ortbodoxi perhibentur exaeta. In qua si quis reformatae seientiae vestigia quaesierit, in eo reperire poterit quod autor rarius ad placita patrum proyocat, locupletissimam vero congerit locorum scripturae sacrae messem, in qua ventilanda fere tota disputatio absolyitur. Quae autorem prodit mira sacrorum oraculorum notitia insignem', et in iis ad institutionem christianam usurpandis scrutandisque nemini imparem, sed historicum sensum, quem nos maxime vindicamus, minus seetantem, praesortim in veteris testamenti effatis expli-candis. Stilus paulo aef-ior et concitatior oratio, cuius vebementiam ipse in praefatione agnoscit: qui ta-rnen non nisi modice bilem effudisse se dicit stiloque ita tempérasse ut docendo quam cogendo fuerit ap-tior. Quod si ex istius saeculi moribus aestimayeris, non immerito dictum concesseris': nos quibus seda-tior animus est ,et magis somiter instituta placet arduarum quaestionum decertatio, contentionis fervore baud ita facile abrepti veritatem certius argumentis quam convieiis asseri iudicamus.
Non audiendi sunt qui bunc libellum primmn gallice editum fuisse coniieiunt. Nam ex mera couiectura talem opinionem nasci potuisse inde effieimus quod nemo unquam gallicum exemplar ante la-tina nostra impressum vidit, neque testis qui olim viderit adduci potest. Adde quod P . Henry, qui nos-tra etiam aetate earn sententiam amplexus esse videtur (in Tita Oalvini I. G3), ipse postea tacite earn dereliquit, ut videre est ex eiusdem operis T. I I I . Append, p. 175. Titulum autem libri värium fuisse, quum ex editionum recensione, tum vel ex ipsius Oalvini testimonio infra proferendo disces, neque omnino certmn nobis est P s y c h o p a n n y e h i a e nomen inde ab initio ei inditum fuisse.' Sed ne te de rebus du-biis amplius moremur, en -tibi editionum quae nobis innotuerunt seriem recensemus:
I. 1534. Editio prineeps Parisiis impressa, latina. Hanc non vidimus neque usquam adhuc exstare audivimus. Fortasse autoris sumptibus excusa, quod in Oommentariis in Senecam factum novi-mus, nondum in bibliopolarum manus transierat eo temporis momento quo ipse tutum apud exteros asy-lum quaerere coactus soasy-lum patrium vertit satis repente, et maioribus impedimentis post tergum relictis.
Eortasse etiam editor, si quis fuerit, qui sumptus fecerat, post eius discessum, et ingravescente inquisito-rum saevitia, evulgare non ausus est, ita ut situ et silentio exemplaria perierint. Quidquid sit, de repe-riendo aliquo vix ulla spes relicta est, nisi forte in obscura quadam interioris G-alliae bibliotbeca delites-cat. Ad Grermaniae Helvetiaeque fines non plura pervenisse, nihil mirum.
II. 1536. Alteram editionem Oälvinus ipse procuravit Basileae eo ipso anno quo apud Platerum Institutio christiana lucem vidit, ita ut illam eidem officinae deberi facile nobis persuadeamus. Yerum hanc quoque nusquam reperire contigit, quanquam illae causae, quas priorem ex hominum oculis sub-duxisse vero simile est, huic minime infestae esse potuerunt. Atque hac posteriore quondam potiundi
E*
XXXVI TRACTATUS THEOLOGIOI MINORES.
minor etiam spes est, quum. exemplaria in nostris maxime terris divendita olim naturae rerum consen-taneum videatur. lam quum ambarum principum copia nobis non merit, de earum textu, quatenus cum eo quern hodie manibus tractamus conspiret, dicere non possumus. Post basilce'nsem etiam recognitionem multa ab autore mutata esse non credimus; ,verum inter primam et secundam editionem maiorem
ali-quam differentiam intercessisse minime dubium est. In ea quidem praefatione, ali-quam Calvinus Basileae novam addidit de mutato stilo nihil, multa vero habentur qxùbus ea, quae de adversariis paulo acrius at-que asperius dicta videri poterant, simpliciter tuetur et vindicat, nee quidquam mitigare quaerit, id solum monens, ne boni viri, si quis nimia credendi facilitate in eandem falsam opinionem abreptus fuerit, in suam contumeliam trahant quae non nisi in pervicaces haereticos et malitiosos veritatis oppugnatores sint proposita. Tu vero cave haec ita sumas, quasi basileense exemplar parisiensis purum putum apograpbon fuerit. Incidimus enim Neocomi in epistolam Oalvini ineditam, ad Cbristophorum Libertinum, alias Li-berteti vel Fabri nomine appellatum, verbi divini ministrum tum temporis Bolae postea Tononii in Sa-baudia degentem, a. d. III. Idus Septembris incerti anni (qui tàmen, si quid videmus, 1535 fuit) Basi-leae scriptam, in qua inter alia haec leguntur: lam mihi a nescio quo sermo tuo mandate iniectus fuerat, in libéllo nostro de animarum immortalitate non satis tibi probari quaedam. Ego vero tantum abest ut tuo iudicio offensus fuerim, ut hoc ingenua simplicitate mire sim delectatus. Neque enim ea est mea morositas ut, quam mihi jpermitto iudicii libertatem, adèmptam aliis velim. Ne tarnen rem actam agendo frustra te tor-queas, librum ipsum paene ex integro scito a me retextum. Non multis quidem aut additis aut expundis, sed prorsus inverso ordine, quanquam pauca quaedam sustuli, alia addidi, mutavi etiam nonnulla. Ea enim
commerttatio quam Olimetano legendam dederam cogitationes meas continebat magis in adversaria congestas, quam certo distinctoque ordine digestas, etiamsi forma quaedam esset ordinis. Eum novum librum, sic enim appellare libet, ad te misissem, si relectus a me esset. Sed ex quo a Gaspare descriptus, non inspexi.
Patet ex his, Calvinum librum suum ita mutasse, sin minus in ipsis sententiis, at certe quoad rerum ordinem et totius disputationis tenorem, ut eum totum calamo describendum curare debuerit, et parisiense exemplar, quod cum Olivetano et Christophoro communicaverat, meram in adversaria factam congeriem dicere potuerit. Est igitur hie quod magnopere deploremus: primum scilicet Calvini opus theologicum quoad genuinam suam et nativam formam nobis deperditum esse, cuius sane iactura non tarn scientiae ipsius vel adeo ecclesiae commoda tangit, quam in autoris vita diligentius enarranda lacunam facit vix coniectura aliqua explendam.
Ad eandem basileensem Psychopannychiae recognitionem pertinere videntur quae legimus satis obscure dicta, in epistola quadam Wolfgangi Capitonis in bibliotheca genevensi asservata. Quae quidem sine die et consule Argentorato ad Martianum Lucanium quendam missa est, verum non nescimus sub hoc nomine ipsum Calvinum Basileae delituisse, antequam italicum iter aggrederetur, eademque subscrip-tione usum fuisse in ilia altera epistola cuius modo fragmentum attulimus. lam ille haec ad Nostrum:
Gustus libri tui perplacet. Penitius cognoscere de toto non licuit propter minutos et mihi ïllegïbïles charac-teres. De edendo, si nos audis, omnino profères consilium in tempus commodius. lam sectis omnia perstre-punt et Germani magna calamitate religionis experti sunt, errores expugnando fieri iUustriores, rationem vero
certissimam esse consulendi afflictis ecclesiis accuratissime depingendo Christum. Sed et argumentum ülud, quod extra analogiam fidei utcunque iractatur, foecundissimum erit rixarum. Deinde sunt autores splendidi, quos deiecit Dominus a pertinacia istiusmodi erroris 'affirmandi, quorum studia vereor.ne incendantur, aut certe ne prorsus fidem quam hactenus coluerunt despondeant. Maliern etiam auspicareris scrïbendi industriam
•in argumento plausibüiore. Deinde paucis de sua ipsius dyqafipaaCa interiectis haec addit: Putas sudor es istos non sane periisse, sed postera dies occasionem praebebit alio.habitu ittos ipsos venditandi. Tempus etiam
P R O L E G O M E N A . X X X V I I äocebit scripturarum omnium penitiorem intelligentiam. Summa gallicarum ecclesiariim afflicta conditio effla*
gitat ut ab omnibus contentionibus avocetis potius. Nam tali opera plurimos eosgue eximios assectatores cas-trorum Christi conturbabis. Et tarnen, mi Marciane, liberum per me fuerit, utrum velis, aut edendi aut diffe-rendi. Volui tarnen, quod mihi videretur, obiter indicare. Haec ille. Tides eum loqui de libro nondum edito, et quidem autoris qui nihil antea theologici argument! scripserit. Oui suadere conatur ut ab alio potius argumento literarum industriam auspicetur, quam a polemico illo, dubiorum et rixarum foecun-dissimo. Scripta est igitur epistola ilia ante editam Institutionem, viditque Capito Psychopannychiae exemplar manu scriptum, illud ipsum fortasse de quo Calvinus in literis ad Libertetum datis quasi de nuper conscripto necdum aliis exhibito loquitur. Caeterum constat Capitonem Anabaptistis non omni tempore aeque infensum fuisse ac plurimi illius aetatis theologi, ita ut minus mirandum videatur, eum pro sua parte nunc novum et vehementem impetum ab iisdem avertere studuisse.
I I I . Duabus illis primariis editionibus deficientibus tertia Argentoratensis nobis pro tempore princeps fit ad ouius fidem textum recudi curabimus. Sumptus illius fecit Wendelinus ille Bihelius qui etiam Institutionem! christianam saepius prelo suo subiecit et cui Calvinus sine dubio libelli typis iterum mandandi ipse fuit autor. Titulus est: