• Aucun résultat trouvé

CONGREGATION SUR L'ELECTION ETERNELLE DE DIE CL 155L

Sequuntiir libelli duo non eodem quidem, ut videtur, tempore editi, verum eadem occasione nati et idem tractantes argumentum, locum scilicet de aeternaDei praedestinatione et electione, vexatissimum illum et a Calvino acerrime vindicatum, sed in quo asserendo multi Helvetiae theologi, adeoque ipsi alioquin arctiore vinculo iuncti, timidius eum sequuti sunt cautiusque ei assentiebantur. Hinc maxime effectum esse videtur ut ipse Noster eo maiore studio placita sua defenderet, eoque vehementius in aliter sentientes inveheretur. Habuerunt tarnen duo isti libelli diversissima fata. Alter enim, de quo capite sequente dicemus, celebrioribus autoris scriptis accensendus est, et magnam autoritatem praesertim apud Genevenses nactus postea in numerum symbolicorum ecclesiae reformatae librorum a quibusdam est relatus. Alter vero, quem tibi iam proponimus, mox oblivione sepultus, vix in unico exemplari superstes ad nostram pervenit aetatem, quippe quem etiam Beza non dignatus sit in corpus suum Trac-tatuum calvinianorum inserere.

Utrique edendo ansam praebuit Hieronymus quidam Bolsecus, olim carmelita parisiensis, nunc vero Vegiaci, in vico tune Bernensis ditionis, nunc Sabaudicae, et Genevae proximo medicam artem exercens, et initio a nonnullis ex ministrorum numéro in familiaritatem receptus. Qui mox et publice et privatim dubia sua de electionis dogmate, qualiter a Calvino tradebatur, libère professus, et subinde ab hoc eiusque collegis confutatus, usque tarnen molestas suas obiectiones instaurabat. Prima vice, si temporum rationem habueris, nomen eius in acta publica relatum invenies in Commentariis ministerii genevensis ( E e g i s t r e de l a v é n é r a b l e C o m p a g n i e ) Yol. 1 pag. 97 ubi ad d. 15. Maii 1551 haee

Calvini opera. Vol. VIII. C

X V I I I TRACTATUS T H E O L O G I C I MINORES.

leguntur: Ledit iour fut appelle en la congregation des frères Me. Hierosme Bolsec médecin lequel tcnoit quelques propoz esgarez touchant le liberal arbitre et la predestination et luy fut remonstré vivement par les passages de VEscriture. Ledit Hierosme se monstra fort obstiné iusques à ce qu'on luy leut le passage

d'Ezechiel. Eadom pluribus refcrunt Beza et Colladonus iu Vita Calvini, ira tarnen et invidia euin pro-sequontes, ut facile tibi persuaseris ipsos virum multo magis nigrum fecisse quam fortasse re vera tum fuerit. Audit an, inquit Colladonus, vint en ceste ville un certain nommé Ierosme Bolsec, un peu aupara-vant Carme de Paris, et puis soudain devenu de théologien médecin ou plustost triacleur: Lequel pour se faire valoir, pensant estre arrivé en son Cloistre et non en une Eglise de Lieu de laquelle il n'avoit iamais rien sceu que par ouir dire, commença à tenir par ci par là et aussi en pleine Congregation mauvais propos touchant la doctrine de la Providence et Predestination éternelle de Lieu. Contre lequel Calvin d'entrée pro-céda en telle sorte que c'estoit seulement pour le ramener au droict chemin sans luy donner matière de s'aigrir.

Car il se contenta de luy respondre tellement en public que le peuple qui estoit là assemblé ne s'en retournast point abbruvé d'aucun erreur. Et c'estoit plustost pour redresser ce que Vautre avoit mal dit que pour s'at-tacher à la personne d'iceluy: comme aussi il se contenta de rabatre les coups sans le marquer. Davantage il fut appelé en conference particulière avec ledit Calvin et ses compagnons Ministres de l'Eglise là où on luy

remonstra assez longuement et par divers passages de VEscriture comment il s'abusoit. Cela fut environ le 15. iour de May. Mais il se monstra fort obstiné neantmoins, combien qu'il ne respondist rien pertinemment et que luy-niesme confessast qu'il ne savoit que répliquer à un passage d'Ezechiel qu'on luy mit en avant.

Verum hic prologus tantum fuit tragoediae. Mos erat ministris genevensibus singulis Veneris diebus in templo con venire et certos scripturae locos per vices publice exponere, eosque deinde inter se coram populo elucidare. Taies sermones c o n g r e g a t i o n e s vocabant, nomine ab ipso coetu repetito.

Ita accidit ut die 16. Octobris eiusdem anni locus Ev. Ioanniscap. 8 v. 47: Qui ex Leo est verba Lei audit caett. considerandus proponeretur ab Ioanne a S. Andrea Calvini collega. Adfuit et Bolsecus. Qui

sive ambitione monastica percitus (verbis hic utiinur Bezae, non ut ea simpliciter nostra faciamus, verum ut lectores perspiciant quo animo eum tune audierint ministri), sive ab illis factiosis iampridem quae-rentibus per quem Calvinum lacesserent incitatus, palam ausus est aeternae praedestinationis decretum evertere, adiectis etiam in veram doctrinam contumeliis: idque eo audacius, quod forte Calvinum suo loco non sedentem abesse crederet. E t aberat quidem ille initio, sed eo sermonem ingresso superveniens pone alios nonnullos sese continebat. Finita monachi oratione Calvinus repente apparens, quamvis plane nihil antea taie mèditatus, tum certe si unquam alias qui vir esset ostendit. Siquidem ilium tot verbi divini testimoniis, tot Augustini praesertim locis, tot denique tamque gravibus argumentis confutavit, perculit, obruit, ut omnes praeter ipsummet perfrietae frontis monachum ipsius vehementer puderet.

Aderat in ipso audientium coetu assessorum praetoris unus quorum in urbe ius prehensionis est. Is ilium dimisso coetu tanquam seditiosum in custodiam tradit. Quid plura? Causa multis disputationibus agi-tata, Senatus Bolsccum ut seditiosum et mere Pelagianum d. 23. Decembris publice damnatum urbe ex-pulit, fustuariam poenam minatus si in ditione genevensi esset deprehensus. Haec Beza in Vita Calvini.

Nos de famosa ista Bolseci causa plura hoc loco non addemus, quum intégra acta, in quibus non pauca sunt Calvino autori vindicanda, ex archivis genevensibus deprompta edere constituerimus, velut opusculi in titulo memorati appendicem.

Quibus praemissis ad ea transimus quae proxime ad praesens argumentum pertinent, nempe ad libelli illius histöriam cuius titulum supra descripsimus. Quum fere per bimestre spatium Bolseci causa Genevensium animos in diversa abeuntium suspensos tenuerit et non pauci miseri captivi res amplecteren-tur, inter quos Iacobus Falesius (alias laques de Bourgogne) vir nobilis et hue usque Calvino

coniunetis-P R O L E G O M E N A . X I X simus, hic e re fore duxit si et plebi et magistratui doctrinam suam de loco illo controverso denuo copiose et dilucide proponeret. Atque hoc quidem fecit scripto singulari mense Ianuario proximo sequen-tis anni senatui oblato de quo infra dicemus: illud vero congregatione, quam vocabant, die Veneris 18. Decembris habita, paucis diebus ante latam iudicum sententiam. De hac congregatione primum afferre lubet quae leguntur in ipsis ecclesiasticorum actoruni commentariis ( R e g i s t r e d e l a V é n é r a b l e C o m p a g n i e ) Vol.I. fol. 181: Le vendredi 11. iour de décembre fut advisé par les ministres que d'autant que la cène approchoit ce seroit bon de remédier à ce trouble qui avoit esté faict par Me. Hierosme afin que s'il y en avoit qui fussent infectez de son erreur qu'on y pourveust et que le sacrement ne fust point pollué par eux. Pour ce faire fut résolu que le vendredi suyvant seroit proposé en la congregation de ceste matière et que M. Calvin la desduiroit, puis que chacun des ministres en son ordre adiousteroit en brief ce que nbstre Seigneur luy auroit donné pour la confirmation de la doctrine. Le vendredi suyvant qui estoit le 18. dudit mois fut ainsi faict, et tous les ministres, tant ceulx de la ville comme des champs, l'un après l'autre declaire-rent leur sentence touchant ceste matière. Eadem fere Colladonus habet in Tita Calvini (éd. Franklin pag.

88): Cependant entre autres moyens qu'on suivit de reunir tout en un sainct accord de la Foy, pource que lors la Cène de Décembre approchoit, il fui advisé par la compagnie des Ministres, que le vendredi 18. iour dudit mois Calvin traitteroit tout le discours de ce poind de la Predestination en la Congregation publique et qu'après luy tous les autres Ministres, tant de la ville que des champs, diroyent ce que Dieu leur avoit donné pour protester de leur consentement exprès en cest article. Ce qui fut fait. Et mesmes outre les Mi-nistres y eut encore quelques gens de bien et de savoir qui déclarèrent avec grande edification ce qu'ils en croyoyent. L'acte de la dite Congregation a esté imprimé depuis là où la chose se peut voir.

Impressa quidem haec Acta fuisse Vir egregius dicit, annum yero non indicat. Nos anno 1562 antiquiorem editionem neque vidimus neque usquam laudatam reperimus. Sed hanc quoque diu frustra quaesivimus. Exstitisse tantum comperimus ex apographo quod evulgavit Oaesar Malan, V. D. M. apud Genevenses, a. 1835, quum sacra saecularia ecclesiae genevensis reformatae colebrarentur, faustissimam occasionem se nactum esse ratus, ut ipse innuit, qua dogma calvinianum labentibus annis ex hominum memoria paene sublatum, imo a multis impugnatum, popularibus denuo commendaret. Ille vêtus aliquod exemplar a. 1562 impressum, quod possidebat, typothetae denuo recudendum, et sic probabiliter destruen-dum tradidit. Quod eo magis dolendestruen-dum est, quod alterum Grenevae reperiri non potuit, quamvis dili-gentissime nostris rebus prospecturi et ipsius editoris filius, C. Malan iunior, et Vir Clar. Stephanus Chastel, theologiae professor et olim bibliothecae publicae praefectus, taie aliquod detegere studuerint.

Quibus nihilominus pro suis curis in nostrum commodum impensis publice débitas grates agimus. I n Malaniano autem apographo quominus subsisteremus, plura nos retinebant, maxime quod sermonem gal-licum referebat a stilo calviniano quam alienissimum, scilicet ab editore ita mutatum ut hodierni lectores minus docti nullis vel linguae vel scriptionis antiquioris proprietatibus impediti detinerentur. E x hae tali perplexitate, quae eousque nos morabatur ut aliquamdiu prelum otiari iubere ipsi cogeremur, tandem nos expedivit Vir optimus I. Hornerus Turicensis, cuius et doctrina et in officiis praestandis liberalitas plurimis iam documentis nobis comperta est. Qui ex ditissima bibliotheca civica, cuius cura ei deman-data est, unicum quod superesse videtur exemplar eiusdem editionis anni 1562 depromsit nobisque, nes-cio quo casu antea neglectum et praetermissum, protinus tradidit. Quo inspecto seduloque cum apographo anni 1835 collato, sane erat quod nobis gratularemur de industria in illo antiquiori exemplari reperiundo collocata. Talem nimirum inter utrumque discrepantiam intercedere cognovimus ut authentico textu de-stitua non nisi mutilum et deformem tibi offerre potuissemus. In praefatione non pauca omnino expunota

C*

X X TRACTATUS T Ï Ï E O L O G I C I MINORES.

fuisse iuvenimus, in cacteris partibus per singulos fere versus omnia ad leges serrnonis nostro saeculo usitati iininutata.

Praemittitur prooemium ad lectores, ex quo, nisi omnia nos fallunt, efncere licebit nos hic ro vera editionem principem habere et anno 15G2 Congrcgationem istam primum typis mandatant fuisse. De bus enim mense Decembri a. 1551 gestis postquam cgit autor ita ut dixeris prisca admodum ipsum re-ferre, hacc addit: Si ce bien ne vous a esté plustost offert, ne laissez pas pourtant de le recevoir, car ceste doctrine tant bonne et tant pleine de consolation est auiourd'liug pour le moins autant nécessairequeiamais pource qu'auiourd'huy elle n'a non-plus faute d'ennemis qu'elle n'avoii alors. Quod in titulo legitur:

Nouvellement mise en lumière, non hoc sibi vult quod nobis nova editio audit, sed recens facta. Quae omnia si recte perpenderis, nullius pondoris esse tibi persuadebis ea quae P. Henry (Vita C. I I I . 58) de actibus a. 1552 impressis dicit, quippe qui non ipsum librum viderit, verum solummodo oxeerpta quae-dam Geneva ipsi missa. Titulus illins editionis hic est:

C O N G R E G A T I O N | FAITE EN L'EGLISE DE | Gcneue par M. lean | Caluiu | En laquelle la matière de l'élection éternelle | de Dieu fut sommairement et clairement par luy | déduite, et ratifiée d'vn commun accord par ses | frères Ministres: repoussant l'erreur d'vn se- | meur de fausse doctrine, qui efl'rontéement a- | uoit desgorgé son venin. | Nouvellement mise en lumière. | (Emblema typography | A GENEVE, | P a r Vincent Bres. | Auec prial-lege. | 1562.

Emblema pro forma libelli satis magnum occupât spatium, nernpc dimidiam fere pagellae partem.

Repraesentat mulierem dextra palmae ramum tenentem, cuius capiti manus o nubibus porrecta coronam imponit: a fronte earn leo, aper et serpens adoriuntur, a tergo duae aliae bestiae formao satis dubiaê, lupum dicas et ursum si placet, eius vestem dentibus et unguibus dilacerant. Appellatur misera illa:

PATIENCE YICTOKIEYSE, quod satis commode additur, quia aliter ne Oedipus quidem divinari potuissot.

Adagiuin utrinque adscribitur hoc: Qui vaincra, n'aura point de nuisance | par la mort seconde. APOCA. 2.

Forma octonaria minima. Quaterniones octo (A—H). Titulum scquuntur folia quatuor non nu-merata cum praefatione editoris anonymi. Congregatio ipsa quae dicitur pertinet a pag. 1 ad 113, ita ut Calvini oratio ultra dimidiam partem occupet. A pag. G3 sequuntur caeterorum ministrorum declara-t i o n s numéro declara-tredecim. Pag. 114 ad 118 edideclara-tor in fugam vacui nonnulla Augusdeclara-tini efdeclara-tadeclara-ta adiccideclara-t. Edi-tionem recentiorem Genev. 1614 quam passim laudant Viri docti ipsi non vidimus, neque unquam ex-stitisse certo affirmarimus.

Qui post Calvinum verba fecerunt in hac congregatione verbi divini apud Genevenses ministri, omnes fere tam in thesauro epistolico calviniano quam in actis Senatus frequentius laudantur; itaque suo loco plura de singulis congerendi et occasio nobis offeretur et officium incumbet. Hoc loco sufficiet eorum nomina simpliciter recensere et quidem eo ordine quo ininisterium suum in republica genevensi auspicati sunt, quatenus hoc ex libello: Genève ecclésiastique ou livre des spectdbles pasteurs et professeurs etc. a. 1861 a Viro doctissimo et omnibus numeris a nobis colendo Andrea Archinard V. D. M. edito colligi potest. Unus Iacobus Bernard iam ante Calvinum Gonevao munerc ecclosiastico functus erat; in-sequuti sunt inde ab anno 1542 Ludovicus Treppereau et Philippus Osias vulgo de Ecclesia dictus;

1543 Abelus Pouppin; 1544 omnium celeborrimus et Cal vino coniunetissimus Nicolaus des Gallars Sieur de Saules, latine Gallasius dictus, tractatuum calvinianorum primus editor; 1545 Franciscus Bourgoing, qui etiam D'Agnyon vocatur, et Matthaous Malesian, quem Archinardus Malcsier appcllat; nos neutrum nomen alibi legimus. Anno 1546 successit Ioannes do Sainct-André; 1549 Raimundus Chauvet, Michael Cop et Ioannes Fabri. Duodecimo loco ponimus Ioannem Perery cuius neque in libro modo laudato neque in uootris schedis ullam mentionem factam ruemininius. Portasse is idem est qui in aliis

docu-PROLEGOMENA. X X I mentis Perrier, Pyrier, Tel Poirier dicitur, verum hunc quoque in Catalogo supra laudato frustra

quae-sivirnus. Accessit Claudius Baduellus tum temporis in Gynmasio sive Collcgio professor, postea demum concionator. E x pastoribus anno 1551 Poppinus, Gallasius, Chauvetus, Copus et Faber in ipsa urbe, caëteri ut videtur varus in vicis sacra administrabant. Cave tarnen mireris tredecim tan tum nomina in libello nostro occurrere, praeter Calvinum, quum rnulto plures ministri in Genovensium ditione turn mu-nere ecclésiastico fungerontur, ut facile vel ex Archinardi nomenclatore didiceris. Non enim omnes in unaquaque congregatione verba facore solebant et exhibetur hie simplex narratio rerum die 13. Decembris gestarum.

Appendicis loco liuic libello subiicimus ipsa A c t a p u b l i c a ad Hieronymi Bolseci causam per-tinentia, ex Archivis civitatis Genevensis maxime desumpta. Asservantur ibi peculiari comprehensa fas-ciculo in quo praeter libelluni G 9 folia colligata complcxum schedae solutae et singulares ultra viginti repei-iuntur. Nonnulla ex his selecta iam olim Hottingerus in suae hist. eccl. T. V I I I . publici iuris fe-cit, non tarnen ex ipsa Geneva petita, verum quae in archivis Turicensibus authenticc descripta habebat.

PJura etiam dederunt Alph. Turretinus in libro qui inscribitur Nubes testium, et Ruchat in eel. opere suo ed. Vuillomin. Tom. V. Recentius quoque F . Trechsel in Appendice libri de Antitrinitariis, et P. Henry in Vita Calvini App. T. III. Multo autem locupletius et diligentius rem tractavit libro singu-lari a. 1865 Genevae edito Henricus Fazy, tum temporis archivis genevensibus praefectus: Procès de Je-rome Bolsec publié d'après les documents originaux; forma quaternaria maxima pagg. 74. Quern non nisi paucissimis in locis veterem scripturam minus bene legisse aut descripsisse deprehendimus, documenta vero omnia et singula, in suis archivis asservata, vix una aut altera scheda excepta, Actis inseruisse et additis annotationibus, imo etiam perpétua rerum enarratione lectoribus déclarasse cognovimus, ita qui-dem ut ex ipsis summi senatus protocollis quae ad historiam causae pertinehant fideliter exscriberet.

Erant tarnen quae et nos, vel post tales Viri doctissimi curas, alioquiu omni laude dignas, per-moverunt, ut eadem Acta iterum intégra ederemus. Poteramus quidem ilia documenta quae ipsi Cal-vino autori tribuenda sunt, cum aliis quibusdam omnino non negligendis, Thesauro epistolico reservare, Bezae exemplum sequentes apud quern nonnûlla ita édita leguntur. Verum quum in ista operis nostri parte ad ordinem temporum singula stricte exigere constituerimus, facile videbamus fore ut varus vario-rum Uteris causae alienae hinc inde intericctis, huius ipsius progressus lectovario-rum oculis et menti minus lucide sese offerret. Deinde haec ipsa causa Bolseci, a primo statim initio ad fin em usque, tarn manifeste, tarn evidenter, tarn confesse calviniana res est, ut merito tota inter Nostri opera refcrri posse, imo de-bere videretur. His ita deliberatis primum Fazyi textum sedulo cum authenticis exemplaribus contuli-mus, lectiones variantes ex aliis ab ipso neglectis depromptas adscripsicontuli-mus, nonnulla alio ordine dispo-suimus, pauciora ab editore omissa suo loco inseruimus, quae Bernae Turici et Neocomi tarn in bibiio-thecis quam in archivis exstant scripta hue pertinentia inspeximus, excerpsimus, addidimus, maxime vero ex Commentariis ministerii genevensis ab ipso A. Archinard ohm Venerabilis Coetus secretario nobiscum communieatis plura alibi non occurrentia hausimus, ita ut plenius et accuratius iam, quam unquam antea ex editione hac nostra memorabilis ilia et tristissima causa cognosci possit.

X X I I TRACTATUS T H E O L O G I O I MINORES.