ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ ÁÀ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ 25 ÀÑÓÓËÒ, ÕÀÐÈÓËÒ

(1)

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ ÁÀ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ 25 ÀÑÓÓËÒ, ÕÀÐÈÓËÒ

Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà

HEALTH & HUMAN RIGHTS PUBLICATION SERIES ISSUE No.1, JULY 2002

(2)

Òàëàðõàë:

ªðãºí õ¿ðýýíèé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëæ “Ýð¿¿ë ìýíä áà õ¿íèé ýðõèéí òóõàé 25 àñóóëò, õàðèóëò”

öóâðàë íèéòëýëèéã Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà (ÄÝÌÁ)-ûí Ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Õåëåíà Íèãðåí-Êðþã áè÷èæ, Íîðâåãèéí Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãòýéãýýð íèéòëýí ãàðãàæ áàéãàà þì. Ýíäðþ Êàññåëñ, Ýíäðþ Êëàïõýì, Ñîôèà Ãðóñêèí áîëîí Äàíèåëü Òàðàíòîëà íàð íèéòëýëèéã áè÷èõýä áîäèò óäèðäàìæààð õàíãàñàí.

Íèéòëýëä øààðäàãäàõ ñóäàëãààã õèéí, äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí Æýííè Êîîêò òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºí Ðîáåðò Áèéãëõîë, Æèàí Ëóêà Áóð÷è, Íèê Äðàãåð, Íàòàëè Äðþ, Àëèñîí Ëàêèí, Äåáðà Ëèïñîí, Êðåéã Ìîõèáåð, Áèëë Ïèãîò, ÆåíåâèâÏèíåò, Íèêîëü Âàëåíòèí, Õàâèåð Âåëàñêåç, Ñèìîí Âîêåð, Äàí Óèêëåð, Êàòàðèí Áðîóí, Àíýò Ïèòåðñ, Äîðèí Äà ðå-âàí äåð Âàëü áîëîí Äýðèë Ñîììà íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

WHO Library Cataloguing-in-Publication Data

Ýð¿¿ë ìýíä áà õ¿íèé ýðõèéí òóõàé àñóóëò, õàðèóëò öóâðàë íèéòëýë¿¿ä

1. Õ¿íèé ýðõ, 2. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä, 3. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, 4. Îëîí óëñûí õóóëü, 5. Óäèðäàìæóóä, I. Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, II. Öóâðàëóóä

ISBN 92 4 154569 0 (NHM Classification: WA 30) ISSN 1684-1700

Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, 2002 îí

All rights reserved. Publications of the World Health Organization can be obtained from Marketing and Dissemination, World Health Organization, 20 Avenue Appia, 1211 Geneva 27, Switzerland (tel: + 41 22 791 2476; fax: + 41 22 791 4857; email: bookorders@who.int).

Requests for permission to reproduce or translate WHO publications – whether for sale or for non-commercial distribution – should be addressed to Publications, at the above address (fax:

41 22 791 4806; email: permissions@who.int).

Ýíý íèéòëýëèéí ìàòåðèàëä õýðýãëýñýí íýð, çààâàð íü ÿìàðâàà íýãýí óëñ îðíû ýðõ ç¿éí áàéäàë, íóòàã äýâñãýð, õîò áîëîí ãàçàð íóòàã, ò¿¿íèé çàñàã çàõèðãàà, ýñâýë óëñ îðíû õèë õÿçãààðûí òàëààðõè Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí áàéð ñóóðèéã ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð èëýðõèéëýýã¿é áîëíî. Ãàçðûí çóðàã äýýðõè öýãýí çóðààñ íü óëñ îðíû áàãöàà õèë õÿçãààðûã èëýðõèéëñýí.

Ýíý íèéòëýëä äóðäñàí òîäîðõîé íýãýí êîìïàíè ýñâýë ¿éëäâýðëýã÷èéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ÄÝÌÁ-ààñ äýìæèæ ýñâýë ñàíàë áîëãîæ áàéíà õýìýýí îéëãîæ áîëîõã¿é.

Ýíý íèéòëýëä îðñîí ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâèéã ÄÝÌÁ áàòëàõã¿é áºãººä óã ìýäýýëëèéã õýðýãëýñíýýñ ãàð÷ áîëçîøã¿é õîõèðîëûã ÄÝÌÁ õ¿ëýýõã¿é áîëîõûã àíõààðíà óó.

(3)

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ ÁÀ Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ 25 ÀÑÓÓËÒ, ÕÀÐÈÓËÒ

Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà

(4)

“Ýð¿¿ë ìýíäèéã õ¿ñýæ áóé åðººë áóñ òýìöýæ îëîõ õ¿íèé ýðõ áîëãîõ íü ìèíèé ýðìýëçýë”

Êîôè Àííàí, Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

(5)

ªìíºõ ¿ã

Õ¿í á¿ðèéí ¿íäñýí ýðõ áîëîõ ýð¿¿ë ìýíäèéí äýýä çýðãèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ òóõàé ç¿éëèéã ÄÝÌÁ-ûí Ä¿ðýìä òàâèí æèëèéí ºìíº òóñãàñàí. Ýíý ýðõèéã õ¿í á¿ðò ÿëàíãóÿà ÿäóó áîëîí ýìçýã á¿ëãèéíõýíä ýäë¿¿ëýõèéí òºëºº ÄÝÌÁ ºäºð òóòàì òýìöýí àæèëëàæ áàéíà.

Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé õýëýëö¿¿ëãýýñ áèä ¿éë àæèëëàãààíûõàà öàð õ¿ðýýã òîãòîîäîã òºäèéã¿é, ä¿ãíýëò øèíæèëãýý áîëîí àâàõ àðãà õýìæýýãýý òîäîðõîéëäîã. Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ õýðýãñëýë¿¿ä íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõè õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõýä ºðãºí áîëîìæ îëãîäîã.

Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëä õàíäàõ àíõààðàë äýëõèé äàÿàð ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà. ÄÝÌÁ íü ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëûí òóõàé îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ àæèëä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà. Áèä ìºí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí áóñàä àãåíòëàãóóä, îëîí óëñûí íèéãýìëýã, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäààñ èõ ç¿éë ñóðàëöàæ áàéíà.

Èéìýýñ ýð¿¿ë ìýíä áà õ¿íèé ýðõèéí òóõàé öóâðàë íèéòëýëèéã ÄÝÌÁ-ààñ ýðõëýí ãàðãàæ ýõëýýä áàéãàà þì. Ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íèé ýðõ õîîðîíäûí ÿëãààòàé òàë, õàðèëöàà õîëáîîã õàðóóëñàí ¿íäñýí 25 àñóóëò, õàðèóëòûã àíõíû íèéòëýëýýðýý ãàðãàõààð ñîíãîæ àâñàí áèëýý.

Àñóóëò, õàðèóëòûí ýíý öóâðàë íü ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íèé ýðõèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîíû àñóóäëûã ñîíèðõîæ áàéãàà ºðãºí îëîíä ìýäýýëýë îëãîæ ÷àäíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

Ãðî Õàðëåì Áðóíäòëàíä Æåíåâ õîò

2002 îíû 7 äóãààð ñàð

(6)

Ãàð÷èã

Òîâ÷ëîëóóä...7

Íýãä¿ãýýð õýñýã: Ýð¿¿ë ìýíä áà õ¿íèé ýðõèéí õýì õýìæýý, ñòàíäàðò ...8

À1. Õ¿íèé ýðõ ãýæ þó âý?...8

À2. Õ¿íèé ýðõ îëîí óëñûí õóóëüä õýðõýí òóñãàãäñàí áàéäàã âý? ...8

À3. Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿íèé ýðõ õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîòîé âý?...9

À4. “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ” ãýæ þó âý? ...11

À5. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõààñ ÷ºëººòýé áàéõ çàð÷èì ýð¿¿ë ìýíäòýé ÿìàð õîëáîîòîé áàéäàã âý?...13

À6. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé ÿìàð õýðýãñëýë¿¿ä íü Çàñãèéí ãàçðóóäûã ¿¿ðýãòýé áîëãîõ âý?...14

À7. Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ îëîí óëñûí ÿìàð õÿíàëòûí ìåõàíèçìóóä áàéäàã âý? ...15

À8. ßäóó áóóðàé îðíóóä õºãæèëòýé îðíóóäûí õ¿íèé ýðõèéí ñòàíäàðòàä ÿàæ õ¿ðýõ âý?....16

À9. Õ¿íèé ýðõèéí õóóëèéí äàãóó õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿¿ðýã áàéãàà þó?...16

À10. Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõè íèéãìèéí áóñàä îðîëöîã÷èä ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý? ...17

Õî¸ðäóãààð õýñýã: Õ¿íèé ýðõèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëòàé õîëáîæ ¿çýõ íü ...17

À11. Ýðõ ñóóðüò ýð¿¿ë ìýíäèéí õàíäëàãà ãýæ þó âý? ...17

À12. Õ¿íèé ýðõ íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ÿìàð òóñòàé âý?...20

À13. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõàä òîäîðõîé õ¿íèé ýðõ õÿçãààðëàãäàõ øààðäëàãàòàé áîë õýðõýõ âý?...20

À14. Íîòîëãîîíä òóëãóóðëàñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýëä õ¿íèé ýðõèéí ÿìàð óÿëäàà õîëáîî áàéäàã âý?...21

À15. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõýä õ¿íèé ýðõ õýðõýí ¿éë÷ëýõ âý?...23

À16. Ýð¿¿ë ìýíäèéí õóóëü òîãòîîìæ áîëîí õ¿íèé ýðõèéí õóóëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðàë ÿìàð áàéõ âý?...23

À17. Óëñ îðíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí íºõöºë áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýýíä õ¿íèé ýðõ õýðõýí õàìààðàõ âý?...24

Ãóðàâäóãààð õýñýã. Ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íèé ýðõèéí óõàãäàõóóíû ºðãºí öàð õ¿ðýý ...24

À18. ¨ñ ç¿é õ¿íèé ýðõòýé õýðõýí õîëáîãäîõ âý? ...24

À19. Õ¿íèé ýðõèéí çàð÷èì ýðõ òýãø áàéäàëòàé õýðõýí õîëáîîòîé âý? ...25

À20. Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿íèé ýðõèéí çàð÷ìóóä íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä õýðõýí íºëººëºõ âý? ...25

À21. Õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ áîëîí õàìãààëàõàä äàÿàðøèë õýðõýí íºëººëºõ âý? ...26

À22. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí õóóëü íü îëîí óëñûí õóäàëäààíû õóóëüä õýðõýí íºëºº ¿ç¿¿ëýõ âý?...27

À23. Ýðõ ñóóðüò õºãæëèéí õàíäëàãà ãýæ þó âý?...28

À24. Õ¿íèé ýðõèéí õóóëü, ä¿ðâýãñäèéí õóóëü áîëîí õ¿ì¿¿íëýãèéí õóóëü íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí õàíãàìæòàé õýðõýí óÿëäàõ âý?...29

À25. Õ¿íèé ýðõ óëñ îðíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí àæèëòàé õýðõýí õîëáîãäîõ âý?...31

Íýãä¿ãýýð õàâñðàëò: Ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿ä...32

Õî¸ðäóãààð õàâñðàëò: Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö...33

(7)

Òîâ÷ëîëóóä

ACC – Administrative Committee on

Coordination Çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàõèðãààíû Õîðîî

CAT – Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (1984)

Ýð¿¿ ø¿¿ëò áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð õàðüöàæ, õ¿íèé íýð òºðèéã ãóòààí

äîðîìæëîõûí ýñðýã Êîíâåíö

CCA – Common Country Assessment Óëñ îðíû áàéäàëä ºãºõ æèøèã ¿íýëãýý CCPOQ – Consultative Committee on Programme

and Operational Questions Õºòºëáºð áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àñóóäàë ýðõýëñýí Çºâëºëäºõ Õîðîî

CDF – Comprehensive Development Framework Õºãæëèéí Öîãö Àñóóäàë CEDAW – Convention on the Elimination of All

Forms of Discrimination Against Women (1979) Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ Êîíâåíö

CERD – International Convention on the

Elimination of All Forms of Racial Discrimination (1963)

Àðüñíû ºíãººð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé îëîí óëñûí Êîíâåíö

CRC – Convention on the Rights of the Child

(1989) Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíö

ECOSOS – Economic and Social Council Íèéãýì, Ýäèéí Çàñãèéí Õîðîî IACHR – Inter-American Commission on Human

Rights Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Àìåðèê òèâèéí óëñ

õîîðîíäûí Õîðîî ICCPR – International Covenant on Civil and

Political Rights (1966) and its two Protocols (1966 and 1989)

Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò (1966) áà 2 ïðîòîêîë (1966, 1989)

ICESCR – International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (1966)

Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò

ILO – International Labour Organization Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà IMF – International Monetary Fund Îëîí Óëñûí Âàëþòûí Ñàí

NGO – Non-Governmental Organization Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà OHCHR – United Nations Office of the High

Commissioner for Human Rights Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí äýýä êîìèññ

PAHO – Pan-American Health Organization Á¿õ Àìåðèêèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà PRSP – Poverty Reduction Strategy Paper ßäóóðëûã áóóðóóëàõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã UN – United Nations Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà

TRIPS – Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights

Îþóíû ºì÷èéí ýðõèéí õóäàëäààòàé õîëáîîòîé áàéãóóëëàãà

UDHR – Universal Declaration of Human Rights (1948)

Õ¿íèé ýðõèéí á¿õ íèéòèéí Òóíõàãëàë UNDP – United Nations Development

Programme Í¯Á-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð

UNDAF – United Nations Development

Assistance Framework Í¯Á-ûí Õºãæëèéí òóñëàìæèéí õ¿ðýý

UNGASS – United Nations General Assembly

Special Session Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí Òóñãàé ×óóëãàí

UNICEF – United Nations Children’s Fund Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí Ñàí WANAHR – World Alliance for Nutrition and

Human Rights Õîîë òýæýýë, õ¿íèé ýðõèéí Äýëõèéí õîëáîî

WHO – World Health Organization Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà WTO – World Trade Organization Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà

(8)

Íýãä¿ãýýð õýñýã: Ýð¿¿ë ìýíä áà õ¿íèé ýðõèéí õýì õýìæýý, ñòàíäàðò

À1. Õ¿íèé ýðõ ãýæ þó âý?

Õ¿íèé ýðõ íü:¹

- Îëîí óëñûí ñòàíäàðòóóäààð áàòàëãààæñàí;

- Õóóëèàð õàìãààëàãäñàí;

- Õ¿íèé íýð õ¿íäèéã äýýäëýñýí;

- Õóâü õ¿í áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã äýýäýëñýí;

- Òºð çàñàã áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íîãäóóëäàã;

- ¯ã¿éñãýí íÿöààæ ¿ë áîëîõ;

- Õàðèëöàí õàìààðàë áîëîí õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéäàã;

- Á¿õ íèéòèéã õàìàðäàã ç¿éë þì.²

Õ¿íèé ýðõ íü õóâü õ¿í, á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ¿íäñýí ýðõ ÷ºëºº áîëîí íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìãààëäàã õ¿íèé ýðõèéí òóõàé õóóëèàð áàòàëãààæñàí áàéäàã.³ Õ¿íèé ýðõ íü èðãýíèé, ñî¸ëûí, ýäèéí çàñãèéí, óëñ òºðèéí áîëîí íèéãìèéí ýðõ ãýõ

¿íäñýí ýðõ¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Õóâü õ¿í áîëîí òºð õîîðîíäûí õàðèëöààíû àñóóäëûã åðºíõèéä íü çîõèöóóëäàã. Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ Çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðýã íü õ¿íèé ýðõèéã õ¿íäýòãýõ, õàìãààëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ãýñýí çàð÷ìóóäààñ á¿ðäýíý.⁴

“Õ¿íèé ýðõ áîë á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí, ñàëøã¿é, õàðèëöàí õàìààðàëòàé áîëîîä õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéäàã. Îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýã õ¿íèé ýðõèéã äýëõèé äàÿàð øóäàðãà, ýðõ òýãø çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð äýýäëýí õàìãààëæ, îíöãîé à÷ õîëáîãäîë ºãºõ øààðäëàãàòàé.

¯íäýñòíèé, á¿ñ íóòãèéí áîëîîä ò¿¿õ ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýãèéí îíöëîã øèíæ¿¿äèéã õàðãàëçàí

¿çýõ øààðäëàãàòàé õýäèé ÷ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã áîëîí ñî¸ëûí òîãòîëöîîíîîñ ¿ë õàìààðàí äýëõèéí á¿õ óëñ îðíóóä õ¿íèé ýðõ áîëîí ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã äýìæèí õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé.”

Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð õóðàëäñàí Äýëõèéí áàãà õóðëààð áàòàëñàí Âåíèéí òóíõàãëàë áà

¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð.⁵

À2. Õ¿íèé ýðõ îëîí óëñûí õóóëüä õýðõýí òóñãàãäñàí áàéäàã âý?

Äýëõèéí II äàéíû äàðàà îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýã Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé á¿õ íèéòèéí Òóíõàãëàëûã áàòàëñàí (1948 îí). Ãýâ÷ òóñ Òóíõàãëàëûí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé çààëòóóäûã óëñ îðíóóä çààâàë ìºðäºí äàãàõ õóóëü áîëãîí áàòëàõ çààã äýýð Õ¿éòýí äàéíû íºëººíä õýò àâòàí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëòûã õî¸ð òóñäàà çýðýãëýëä õóâààñàí þì. ªðíºäèéí áëîê íü èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéã ÷óõàë÷èëæ ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñî¸ëûí ýðõèéã õî¸ðäóãààðò òàâüñàí. Õàðèí Äîðíûí áëîê ýñðýãýýð íü õ¿íñ, ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí òóõàé ýðõèéã ÷óõàë÷èëæ èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéã õî¸ðäóãààðò àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Òèéìýýñ

1 2000 îíû 3-ð ñàðä Æåíåâ õîòíîî áîëñîí Õºòºëáºð áîëîí Çîõèîí Áàéãóóëàëòûí Àñóóäàë õàðèóöñàí Çºâëºëäºõ Õîðîîíû 16-ð õóðàëäààíààð áàòàëñàí Ñóóðèí Òºëººëºã÷ íàðò çîðèóëñàí ìýäýýëýë, çààâàð÷èëãà

2 Õààíà ÷ õýíèéã ÷ õàìàðäàã ãýñýí ¿ã

3 Õ¿íèé ýðõ: Õ¿íèé ýðõèéí äýýä êîìèññ áîëîí United Nations Staff College Project õàìòðàí Í¯Á-ûí àæèëòíóóäàä çîðèóëàí ãàðãàñàí ãàðûí àâëàãà. 1999 îí, õ.3.

4 Õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã äîòîð äýìæèõ áà ñóðòàë÷èëàõ ¿¿ðã¿¿ä áàãòàíà.

5 Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð õóðàëäñàí Äýëõèéí áàãà õóðàë äýýð áàòàëñàí Âåíèéí òóíõàãëàë, ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, Âåíà õîò, 1993 îíû 6-ð ñàðûí 14-ººñ 25. 5-ð ïàðàãðàô, (Í¯Á-ûí Åðºíõèé ×óóëãàíû áàðèìò áè÷èã À/CONF.

137/23).

(9)

“Ýäèéí çàñàã, íèéãýì áà ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò”, “Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò” ãýñýí õî¸ð òóñäàà ãýðýý õýëýëöýýð 1966 îíä áàéãóóëàãäñàí.

Òýð ¿åýñ õîéø îëîí òîîíû ãýðýý õýëýëöýýð, òóíõàãëàë áîëîí áóñàä ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áàòëàãäñàí áºãººä òóñ ýðõ ç¿éí õýðýãñëýë¿¿ä íü õ¿íèé ýðõèéã õóóëèéí õ¿ðýýíä áàòàëãààæóóëñàí þì.

• Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý õýëýëöýýðèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí Çàñãèéí ãàçàð ýäãýýð ãýðýý õýëýëöýýðèéã äàãàí ìºðäºõ ¿¿ðýãòýé,

• Òóíõàãëàëûã çààâàë ìºðäºõèéã øààðääàãã¿é, ãýõäýý äîòîð íü òóñãàãäñàí îëîí õýâ õýìæýýí¿¿ä áîëîí ñòàíäàðòóóä íü åðäèéí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éä çàéëøã¿é ìºðäºãäºõ çàð÷ìóóäûã èëýðõèéëñýí áàéäàã,

• Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí ÷óóëãàíû ¿ð ä¿íä òóíõàãëàë áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð ãýõ ìýò çààâàë äàãàí ìºðäºõ øààðäëàãàã¿é íèéòýýðýý çºâøèëöñºí áîäëîãûí

÷àíàðòàé áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã íýãòãýí ãàðäàã.

“ßìàð íýãýí àðä ò¿ìýí õ¿íèé ýðõèéí íèéòëýã øèíæ ÷àíàðûí òàëààð ýãä¿éöýæ ýñâýë õ¿íèé ýðõ ãýäýã íü Áàðóóíààñ òóëãàí øààðäàæ íýâòð¿¿ëæ áàéãàà ç¿éë ãýæ ø¿¿ìæèëæ áàéãààã¿é. Õàðèí èéì òºðëèéí ø¿¿ìæëýë, ýãä¿éöëèéã òóõàéí àðä ò¿ìíèé òýðã¿¿ëýã÷äèéí ç¿ãýýñ ãàðäàã þì.”

Êîôè Àííàí, Í¯Á-èéí Åðºíõèé Íàðèéí Áè÷ãèéí äàðãà.

À3. Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿íèé ýðõ õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîòîé âý?

Ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿íèé ýðõ íü õîîðîíäîî öîãö õîëáîîòîé:

• Õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èõ, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëä õàíäàõ àíõààðàë ñóëðàõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä íîöòîé ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã àâ÷èð÷ áîëçîøã¿é;⁶

• Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî áîëîí õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí ýñâýë õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãààñ øàëòãààëæ òóñ áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿ä íü õ¿íèé ýðõèéã äýìæèõ ýñâýë çºð÷èæ áîëçîøã¿é;

• Õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ àëõàìóóäûã àâñàíààð ºâ÷ëºõ òîõèîëäëûã áàãàñãàæ áîëíî.

Ýðõ òóñ á¿ðèéí õýì õýìæýý íü õ¿íèé ýðõèéí õýðýãñëýë¿¿äýä á¿ðýí òîäîðõîéëîãäñîí áàéäàã.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ áîëîí ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõààñ ÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéí íîðìàòèâ àãóóëëàãóóäûã 4, 5-ð àñóóëòàíä òóñ òóñ òàéëáàðëàñàí. Õ¿íèé ýðõèéí õýðýãñëýë¿¿äýä õýðýãëýäýã õýì õýìæýýã òîäîðõîéëäîã çàðèì ÷óõàë õýëëýã¿¿äèéã äîîð äóðäñàí áîëíî:

• Ýð¿¿ ø¿¿ëò: “Õ¿íä ýð¿¿ ø¿¿ëò õýðýãëýõ, õýðöãèéãýýð õàíäàõ áîëîí áóñàä òºðëèéí õýðöãèé øèéòãýë õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî. ßëàíãóÿà òóõàéí õ¿íýýñ ñàéí äóðààð îðîëöîõ ýñýõ òàëààð çºâøººðºë àâàëã¿éãýýð õ¿í äýýð àíàãààõ óõààíû áîëîí øèíæëýõ óõààíû òóðøèëò õèéõèéã õîðèãëîíî.”⁷

• Õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë: “Ýð¿¿ë ìýíäýýð õîõèðîîõ, õýðöãèé õàéõðàìæã¿é õàíäàõ, õ¿¿õäèéí õ¿÷èéã ñîðîõ, áýëãèéí õàðüöààíä óðóó òàòàõ çýðýã áèå ìàõáîäü áîëîí ñýòãýë

6 Mann J, Gostin L, Gruskin S, Brennan T, Lazzarini Z, Fineberg HV, “Ýð¿¿ë ìýíä áà õ¿íèé ýðõ”, : An International Journal.

1994

7 Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 7-ð ç¿éëä õ¿íä ýð¿¿ ø¿¿ëò õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí áàéäàã.

(10)

ñàíààíû õ¿÷èðõèéëëèéí á¿õ õýëáýðýýñ õ¿¿õäèéã õàìãààëàõàä øààðäàãäàõ õóóëü ýðõ ç¿é, çàñàã çàõèðãààíû, íèéãýì, áîëîâñðîëûí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâíà.”⁸

• Óëàìæëàëò ñºðºã òóðøëàãóóä: “Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õîõèðîë ó÷ðóóëäàã óëàìæëàëò ñºðºã òóðøëàãóóäûã óñòãàõ òàëààð ¿ð ä¿íòýé øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâíà.”⁹

• Îðîëöîî: “… èäýâõòýé, ÷ºëººòýé, áîäèòîé îðîëöîõ ýðõòýé.”¹⁰

• Ìýäýýëýë: “Á¿õ òºðëèéí ìýäýýëýë, ¿çýë ñàíààã ýðæ õàéõ, îëæ àâàõ, äàìæóóëàõ ýðõ

÷ºëºº.”¹¹

• Õ¿ì¿¿ñèéí àìãàëàí òàéâàí áàéäàë: “Õ¿íèé õóâèéí õýðýãò ñàíàìñàðã¿éãýýð áîëîí õóóëü áóñààð îðîëöîõûã õîðèãëîíî …”¹²

• Øèíæëýõ óõààíû äýâøèë: Õ¿í á¿ð øèíæëýõ óõààíû äýâøëèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ, õýðýãëýõ ýðõòýé.¹³

• Ñóð÷ áîëîâñðîõ: Ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ.¹⁴ Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä áîëîí õ¿íñ, õ¿¿õäèéã õºõººð õîîëëîõûí äàâóó òàëóóä, ýð¿¿ë àõóé áîëîí îð÷íû àðèóí öýâðèéã ñàõèõ áîëîîä îñëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãóóäûí òóõàé ñóóðü ìýäëýã áîëîâñðîë ýçýìøèõ ýðõ.¹⁵

• Õ¿íñ áà òýæýýë: “Õ¿í á¿ð õ¿íñýýð á¿ðýí õàíãàãäàõ, ºëñãºëºíãººñ àíãèä áàéõ ¿íäñýí ýðõ áîë …”¹⁶

• Àìüæèðãààíû ò¿âøèí: Õ¿í á¿ð õ¿íñ, õóâöàñ, îðîí áàéð, ýìíýëãèéí òóñëàìæ áîëîí áóñàä íèéãìèéí õàëàìæ ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàãäàõ çýðýã àìæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ýðõ.¹⁷

• Íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ ýðõ: Íèéãìèéí õàëàìæèéí òîãòîëöîîíä òýð äîòðîî íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ ýðõ.¹⁸

ßëàíãóÿà ñýòãýöèéí ýìãýãòýé õ¿ì¿¿ñ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿éëäýëä ºðòºõ ÿâäàë îëîíòîé òîõèîëääîã. Òýä ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõýä õ¿íäðýë ó÷èðõààñ ãàäíà ñýòãýöèéí ýìãýãòýé áàéíà ãýäýã íü õºäºëìºð ýðõëýõ, îðîí ñóóöòàé áàéõ, áîëîâñðîë ýçýìøèõ ýðõ çýðýã àõóéí àñóóäëóóä äýýð ñºðãººð íºëººëäºã.

Ñýòãýöèéí ýìãýãòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìãààëàõ Í¯Á-ûí òîãòîîëä õ¿íèéã ñýòãýöèéí ýìãýãèéí

¿íäñýí äýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûã õîðèãëîñîí áàéäàã.¹⁹

8 Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéí 19-ð ç¿éë. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã àðèëãàõ òóõàé Òóíõàãëàë, 1993 îí.

9 Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéí 24-ð ç¿éë. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã àðèëãàõ òóõàé Òóíõàãëàë ìºí Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã àðèëãàõ õîðîîíîîñ ãàðãàñàí 24-ð çºâëºìæ, 1999 îí.

10 Õºãæèí äýâøèõ ýðõèéí òóõàé Òóíõàãëàëûí 2-ð ç¿éë, 1986 îí. Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 25-ð ç¿éë, Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 15-ð ç¿éë ãýõ ìýò.

11 Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 19-ð ç¿éë

12 Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 17-ð ç¿éë

13 Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 15-ð ç¿éë

15 Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéí 24-ð ç¿éë.

17 Õ¿íèé ýðõèéí á¿õ íèéòèéí Òóíõàãëàëûí 25-ð ç¿éë, Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 11-ð ç¿éë

19 1992 îíû 2 ñàðûí 18-íû Í¯Á-ûí Åðºíõèé ÷óóëãàíû øèéäâýð (A/RES/46)

(11)

À4. “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ” ãýæ þó âý?

“Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ ãýäýã íü çààâàë ýð¿¿ë ýíõ áàéõ ýðõòýé ýñâýë òîäîðõîé ýäèéí çàñãèéí íººö áîëîëöîîã¿é Çàñãèéí ãàçðóóä çààâàë ¿íýòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí ¿ã áèø þì. Õàðèí Çàñãèéí ãàçðóóä áîãèíî õóãàöààíä á¿õ èðãýä õàìðàãäàõ õ¿ðòýýìæòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýòýé áîëîõîä ÷èãëýãäñýí áîäëîãî, àæëûí õºòºëáºðòýé áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã þì. Èéì ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýòýé áîëíî ãýäýã íü õ¿íèé ýðõèéí íèéãýìëýã áîëîí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ºìíº òàâèãäàæ áóé òîì ñîðèëò áèëýý.” Ìýðè Ðîáèíñîí, Í¯Á-ûí Õ¿íèé ýðõèéí Äýýä êîìèññûí äàðãà.

Äýýä çýðãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ýäëýõ ýðõèéã (öààøèä ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ ãýõ) àíõ ÄÝÌÁ-ûí ¯íäñýí Õóóëüä (1946 îí)²⁰ òóñãàæ, ñ¿¿ëä 1978 îíû Àëìà Àòàãèéí Òóíõàãëàë áîëîí 1998 îíû Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ×óóëãàíààð²¹ áàòàëñàí Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí Òóíõàãëàëààð òóñ òóñ áàòàëãààæóóëñàí áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ íü îëîí óëñûí áîëîîä á¿ñèéí õýìæýýíèé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îëîí òîîíû áàðèìò áè÷ã¿¿äýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí þì²².

Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé õóóëüä òóñãàãäñàí äýýä çýðãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ýäëýõ ýðõ íü íèéãìèéí çîõèöóóëàëò áîëîõ õýì õýìæýý, õ¿íèé ýðõèéí áàéãóóëëàãóóä, çîõèñòîé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ çýðãýýð óã ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãà þì. “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ”-èéí õàìãèéí îíîâ÷òîé àëáàí ¸ñíû òîäîðõîéëîëòûã Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 12 äóãààð ç¿éëä çààñàí áºãººä 2002 îíû 5 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 145 óëñ îðîí óã òîäîðõîéëîëòûã ñî¸ðõîí áàòëààä áàéíà. Òóñ Ïàêòûí õýðýãæèëòèéã õÿíàäàã Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí àñóóäàë õàðèóöñàí õîðîî “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ”-èéí Åðºíõèé Çºâëºìæèéã²³ 2000 îíû 5 äóãààð ñàðä áàòàëñàí. Åðºíõèé Çºâëºìæ¿¿ä íü õ¿íèé ýðõèéí øèíæ ÷àíàð áà àãóóëãà ìºí ãèø¿¿í îðíóóäûí ýðõ ¿¿ðãèéí òàëààð íýìýëò òàéëáàð ºãºõ çîðèëãîòîé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ íü áóñàä õ¿íèé ýðõòýé íÿãò õîëáîîòîé áºãººä òýäãýýðèéí õýðýãæèëòòýé õàðèëöàí õàìààðàëòàé ãýäãèéã Åðºíõèé Çºâëºìæ¿¿äýä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã. Ýäãýýð áóñàä ýðõ¿¿ä íü õ¿íñ, îðîí áàéð, àæèëëàõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ, îðîëöîõ, øèíæëýõ óõààíû äýâøëèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ, õýðýãëýõ, àìüä ÿâàõ ýðõ, õ¿í á¿ð àäèë òýãø ýðõòýéãýýð õóóëèàð õàìãààëóóëàõ, ýð¿¿ ø¿¿ëò, õýðöãèé, õ¿íèé ¸ñíîîñ ãàäóóð ýñõ¿ë íýð òºðèéí äîðîìæëîë, øèéòãýëýýñ ýðõ ÷ºëººòýé áàéõ, òàéâàí áàéõ, ìýäýýëýë àâàõ, ÷ºëººòýé ýâëýëäýí íýãäýõ, áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí ÷ºëººòýé çîð÷èõ áàãòàíà.

Ò¿¿í÷ëýí Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí õîðîî ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéí òîäîðõîéëîëòûã çºâõºí öàã òóõàéä íü çîõèñòîé ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý àâàõ ýðõýýð õÿçãààðëàõã¿éãýýð óëàì ºðãºæ¿¿ëñýí. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ äîòîð ýð¿¿ë ýíõ ÿâàõ íºõöºë¿¿ä áîëîõ àþóëã¿é çººâðèéí óñ, àðèóí öýâðèéí øààðäëàãà õàíãàñàí îð÷èí, ÷àíàðòàé õ¿íñíèé õàíãàìæ, ýð¿¿ë ìýíäýä õîðã¿é àæëûí áàéð áà îð÷èí òîéðîí ìºí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä áà ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé áîëîâñðîë, ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ çýðãèéã áàãòààñàí.

20 ¯íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿ä, Æåíåâ, ÄÝÌÁ, 2001

21 WHA51.7

22 Õ¿íèé ýðõèéí á¿õ íèéòèéí Òóíõàãëàëûí 25-ð ç¿éë (1)

23 14-ð Åðºíõèé íýìýëò òàéëáàð

(12)

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã ¿íýëýõ äºðâºí øàëãóóðûã Åðºíõèé Çºâëºìæèä çààñàí áàéäàã:²⁴

(1) Õ¿ðýëöýõ¿éö áàéõ. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí áàéãóóëëàãà,

¿éë÷èëãýý áîëîí õºòºëáºð¿¿ä õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýíä áàéõ.²⁵

(2) Õ¿ðòýýìæòýé áàéõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý õ¿í á¿ðò ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëã¿é õ¿ðòýýìæòýé áàéõ. Õ¿ðòýýìæ íü õîîðîíäîî õîëáîîòîé äºðâºí õýìæ¿¿ðòýé:

• ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ;²⁶

• áîäèò áàéõ;²⁷

• ýäèéí çàñãèéí áîëîëöîîòîé áàéõ (¿íèéí õóâüä áîëîìæòîé áàéõ);²⁸

• ìýäýýëýëòýé áàéõ.²⁹

(3) Õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áàéõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ,

¿éë÷èëãýý àíàãààõûí ¸ñ ç¿éä íèéöñýí, ¸ñ çàíøèëûí îíöëîãèéã õàðãàëçñàí òºäèéã¿é íàñ, õ¿éñèéí ÿëãàâàðòàé øààðäëàãàä íèéöñýí áàéõ ¸ñòîé. Ìºí ºâ÷òºíèé íóóöûã õàäãàëæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.

(4) ×àíàðòàé áàéõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, òîíîã òºõººðºìæ áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí

¿éë÷èëãýý íü øèíæëýõ óõààíû áîëîí àíàãààõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé, ÷àíàðòàé áàéõ

¸ñòîé.³⁰

Óëñ ã¿ðí¿¿ä ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã òºðºë á¿ðèéí ò¿âøèíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäãèéã äîîðõè çóðàã õàðóóëæ áàéíà:

25 ÄÝÌÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð

26 Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿í á¿ðò ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëã¿é íýýëòòýé áàéíà

27 Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýýìæòýé áàéíà

28 Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿í á¿ðò áîëîìæèéí ¿íý ¿íýëãýýòýé áàéíà

29 Ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëààðõè ìýäýý, ìýäýýëëèéã õàéõ, õ¿ëýýæ àâàõ, ò¿ãýýõ ýðõ

30 ×àäâàðëàã ýìíýëãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí, áàòàëãààòàé, ÷àíàðòàé ýì, ýìíýëãèéí õýðýãñýë ã.ì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ

Ýð¿¿ë ýíõ áàéõ

íºõöºë¿¿ä Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ

(13)

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã çºâøººðñºí áàéäàë

83 109 142

193

Нийт улс гүрнүүд Эдийн засаг, нийгэм, соёлын

эрхийн тухай Пактад нэгдсэн

улс гүрнүүд

Эрүүл мэндийн эрхийн талаар бүсийн хэмжээнд

хийгдсэн гэрээ, хэлэлцээрт нэгдсэн улс

гүрнүүд

Эрүүл мэндийн эрхийг Үндсэн

Хуулиндаа тусгасан улс

гүрнүүд

Ýõ ñóðâàëæ: Eleanor D.Kinney, The International Human Rights to Health: What Does This Mean for Our Nation and World? Indiana Law Review, Vol.34, page 1465, 2001.

À5. ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàõààñ ÷ºëººòýé áàéõ çàð÷èì ýð¿¿ë ìýíäòýé ÿìàð õîëáîîòîé áàéäàã âý?

Íèéãìèéí ýìçýã áîëîí íèéãìýýñ òóñãààðëàãäñàí á¿ëã¿¿ä ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëóóäòàé òóëãàðàõ íü èë¿¿òýé áàéäàã. Èë áîëîí äàëäààð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ íü ñóóðü õ¿íèé ýðõèéí çàð÷ìóóäûã çºð÷èæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë äîðîéòîõûí ¿íäýñ áîëäîã. Áîäèò áàéäàë äýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çýãäýë íü îíîâ÷òîé áóñ áîëîâñðóóëñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºð ìºí ýð¿¿ë ìýíäèéí õÿçãààðëàãäìàë ¿éë÷èëãýýãýýð èëýð÷ áîëíî.

ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò íü îëîí ÿíçààð èëýð÷ øóóä áîëîí øóóä áóñ çàìààð ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëæ áîëíî. Æèøýý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé Òóíõàãëàëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë íü óëàìæëàë áîëîí òîãòñîí ýð, ýìèéí òýãø áóñ õàðèëöààòàé õîëáîîòîé ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã.³¹

ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã õîðèãëîíî ãýäýã íü ÿëãààòàé áàéõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é ãýñýí

¿ã áèø þì. Õàðèí àäèëõàí òîõèîëäîëä ÿëãàâàðòàé õàíäàõ íü áîäèòîé øàëòãààíä ¿íäýñëýí íèéãýìä áàéãàà òýíöâýðã¿é áàéäëûã àðèëãàõàä ÷èãëýñýí áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã þì.

Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí õóâüä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çýãäëèéã àðèëãàõ ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí áºãººä “ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ áîëîí ýð¿¿ë ýíõ ÿâàõàä øààðäëàãàòàé íºõöºë, áàðàà, ¿éë÷èëãýý àâàõàä ÿñ ¿íäýñ, àðüñ ºíãº, õ¿éñ, õýë ñî¸ë, øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîë, íèéãìèéí ãàðàë ¿¿ñýë, ýä õºðºíãº, áèåèéí áîëîí ñýòãýöèéí ýìãýã, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë (ÕÄÕÂ/ÄÎÕ), áýëãèéí ñîíèðõîë áîëîîä íèéãýì óëñ òºðä ýçëýõ áàéð ñóóðüä ¿íäýñëýí

31 Declaration on the Elimination of Violence Against Women, 85^th plenary meeting

(14)

ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ çàìààð õ¿í á¿ð ýäëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã õîõèðîîõ”-ûã õîðèãëîäîã áàéíà.³²

Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñàíàìñàðã¿éãýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çýãäýë èõýýð äàðàìò áîëäîã, Æèøýý íü á¿õ óëñ îðíû õ¿ì¿¿ñ íýã, ò¿ãýýìýë õýëèéã îéëãîíî ãýæ “òºñººëºí” òåëåâèçýýð öàöàõ ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã íýã õýë äýýð ÿâóóëàõ; ýñâýë òîäîðõîé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò õàìààðàëòàé ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã ñóäàëãààíä òóñãàõàà “ìàðòàõ” (Õºõíèé õàâäàð) ; ýñâýë õàð òóãàëãà õ¿íèé áèåä õîðòîé ãýæ àíõààðóóëàõäàà õàð òóãàëãàíû õýìæýýã áàãàñãàõ äýýð çàðèì á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîìæ, ÷àäàâõèéã “áîäîëöîîã¿é” áàéäàã ãýõ ìýò. ¯íýõýýð èéìýýðõ¿¿

ñàíàìñàðã¿éãýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çýãäýë íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäýä îëîíòîé áºãººä á¿õèé ë áîäëîãî õºòºëáºðèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòòàé ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéãàà þì.” Æîíàòàí Ìàíí³³

À6. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé ÿìàð õýðýãñëýë¿¿ä íü Çàñãèéí ãàçðóóäûã ¿¿ðýãòýé áîëãîõ âý?

Õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí ãýðýýíä íýãäýõ, ýñ íýãäýõýý Çàñãèéí ãàçðóóä øèéäíý. Õýðýâ ãýðýýíä íýãäýõýýð øèéäñýí áîë ãýðýýíä çààñàí íºõöºë¿¿äèéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ

¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõè îëîí óëñûí ¿íäñýí ãýðýý áîëîõ 1966 îíû Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò ìºí 1966 îíû Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò íü 1948 îíä áàòëàãäñàí Õ¿íèé ýðõèéí á¿õ íèéòèéí Òóíõàãëàëä çààãäñàí õ¿íèé ýðõèéí àãóóëãûã óëàì á¿ð äýëãýð¿¿ëæ òóñ ãýðýýí¿¿äýä íýãäñýí ãèø¿¿í îðíóóäûí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñîí. Ýíý áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí áàãöûã ãîëäóó “Õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí õóóëü” ãýæ íýðëýäýã þì.

Äýýðõè ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿ä äýýð ñóóðèëàí ¿íäýñíèé öººíõ³⁴ áîëîí ýìýãòýé÷¿¿ä³⁵, õ¿¿õä¿¿ä³⁶ ãýñýí õ¿í àìûí òîäîðõîé á¿ëýã, êàòåãîðèä àíõààðñàí ýñâýë ýð¿¿ ø¿¿ëò³⁷ ìýòèéí òîäîðõîé àñóóäëààð õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí áóñàä ãýðýýí¿¿ä õèéãäýæ áàéíà. Ýð¿¿ë ìýíäýä õàìààðàëòàé õ¿íèé ýðõèéí íîðìàòèâ õ¿ðýýíä õ¿íèé ýðõèéí çààëòóóäûã á¿õýëä íü àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.

Õ¿íèé ýðõèéí äýëõèéí áàãà õóðàë (Âåíà õîò, 1993). Õ¿í àì, õºãæëèéí îëîí óëñûí áàãà õóðàë (Êàèð õîò, 1994), Íèéãìèéí õºãæëèéí àñóóäëààðõè Äýëõèéí õóðàë (Êîïåíõàãåí, 1995), Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààð õóðàëäñàí äýëõèéí äºðºâä¿ãýýð áàãà õóðàë (Áýýæèí, 1995) çýðýã Í¯Á-ýýñ çîõèîí áàéãóóëñàí äýëõèéí õýìæýýíèé õóðëààñ ãàðãàñàí Òóíõàãëàë, ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð¿¿äýä õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ýðõ ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä Çàñãèéí ãàçðóóäûí áàðèìòëàõ áîäëîãûí òàëààðõè çààâàð÷èëãà áàãòñàí áàéäàã.

Äýëõèéí á¿õ îðíóóä íààä çàõ íü íýã ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé, ò¿¿íèé äîòðîî ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ, ýð¿¿ë ýíõ ÿâàõ íºõöºë¿¿äèéã õàìàðñàí îëîí óëñûí ãýðýýíä íýãäýæ îðñîí áàéäàã.

33 The Hastings Center Report, Volume 27, No. 3

34 International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, 1963

35 Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé êîíâåíö, 1979

36 Õ¿¿õäèéí ýðõèéí Êîíâåíö, 1989

37 Convention Against Torture and other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, 1984

(15)

À7. Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ îëîí óëñûí ÿìàð õÿíàëòûí ìåõàíèçìóóä áàéäàã âý?

Ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà ãýõ áèå äààñàí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õîðîî íü Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí èâýýë äîîð áàéãóóëàãäàæ àæèëëàäàã áºãººä õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéí ãýðýýí¿¿äèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàäàã þì. Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäñýí çóðãààí ãýðýýíèé õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâèõ òóñ òóñäàà áàéãóóëëàãóóä áàéäàã áºãººä òîãòìîë óóëçàæ îðîëöîã÷ óëñóóäûí òàéëàíã òîéìëîí ¿çýæ, Çàñãèéí ãàçðóóäòàé àæëûí óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëæ, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð õ¿ëýýæ áóé ¿¿ðãèéã õýðõýí áèåë¿¿ëýõ òàëààð ¿ð ä¿íòýé õýëýëö¿¿ëýã õèéäýã. Èë òîä áàéäëûí çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýí óëñ îðíóóä ÿâöûí òàéëàíãàà ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãàä õ¿ðãýõ ¸ñòîé áºãººä òóõàé óëñ îðíû õ¿í àì ºðãºíººð òàíèëöàõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Èíãýñíýýð Çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãóóäûã íèéòèéí õÿíàëòàä áàéëãàõûã äýìæèõ çîðèëãîîð õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð

¿íäýñíèé õýëýëö¿¿ëýã õèéõ, èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã áèå áîëãîõ çýðýã ÷óõàë

“êàòàëèòèê” ¿¿ðãèéã óã èëòãýë¿¿ä ã¿éöýòãýíý. ×óóëãàíû òºãñãºëä õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà íü ä¿ãíýëò õèéæ, òóõàéí Çàñãèéí ãàçàð ººðèéí îðíû õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýý õýðõýí äýýøë¿¿ëýõ çºâëºìæ¿¿äèéã ãàðãàäàã. ÄÝÌÁ ãýõ ìýò òºðºëæñºí áàéãóóëëàãà íü ìºí îðîëöîã÷ îðîí áîëîí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí ñàíàë ñîëèëöîõ àðãà õýìæýýã äýìæèõèéí òóëä õîëáîãäîõ ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëýë ºã÷ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã þì.

Í¯Á-ûí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëóóäàä õÿíàëò òàâèõ áóñàä ìåõàíèçìä Õ¿íèé Ýðõèéí Êîìèññ, Õ¿íèé ýðõèéã äýìæèõ, õàìãààëàõ ñàëáàð êîìèññ áàãòäàã. Òóñ áàéãóóëëàãóóä íü õ¿íèé ýðõèéí òîäîðõîé àñóóäëààð (æèøýýëáýë ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, õ¿¿õäèéí õóäàëäàà, óëàìæëàëò ñºðºã òóðøëàãóóä áîëîí ýð¿¿ ø¿¿ëò) õÿíàëò òàâèõ, èëòãýõ òóñãàé èëòãýã÷, áèå äààñàí ìýðãýæèëòýí, àæëûí õýñýã òºäèéã¿é òóñãàé îðîí õàðèóöàõ õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëäîã áàéíà. Í¯Á-ûí õ¿íèé ýðõèéí òîãòîëöîîã óäèðäàõ çîðèëãîòîéãîîð Õ¿íèé ýðõèéí Äýýä Êîìèññàðûí àëáàí òóøààë íü 1994 îíä áàòëàãäñàí.

Äýýä Êîìèññàðûí á¿ðýí ýðõ äîòîð Í¯Á-ûí õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé á¿õ òàëûí àñóóäàë îðäîã þì. ¯¿íä: õÿíàëò òàâèõ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õàìãààëàõ áîëîí çîõèöóóëàõ àæèë.

Á¿ñ íóòãèéí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí áàéãóóëëàãóóäûã çîõèöóóëàõ ìåõàíèçìóóä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áàéäàã. Àôðèêèéí á¿ñ íóòãèéí õ¿íèé ýðõèéí õýðýãñëýë áîë Àôðèêèéí ýâ íýãäëèéí áàéãóóëëàãà äàõü Õ¿íèé áà óëñ ò¿ìíèé ýðõèéí òóõàé Àôðèêèéí Ä¿ðýì þì.

Àìåðèêèéí á¿ñ íóòãèéí õ¿íèé ýðõèéí ìåõàíèçì íü Àìåðèê òèâèéí óëñóóäûí áàéãóóëëàãàä áàéäàã áºãººä Õ¿íèé ýðõèéí Àìåðèêèéí Êîíâåíöèä ¿íäýñëýãäñýí áàéäàã. Åâðîïûí õ¿íèé ýðõèéí ãîë õýðýãñëýë¿¿ä áîë Õ¿íèé ýðõ áîëîí ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ Åâðîïûí Êîíâåíö áîëîí Åâðîïûí íèéãìèéí ä¿ðýì³⁸. 15 ãèø¿¿í îðíîîñ á¿ðäýõ Åâðîïûí Õîëáîî íü õ¿íèé ýðõèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ä¿ðýì æóðàìòàé áºãººä íýãäñýí ãàäààä áîäëîãîäîî õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ àñóóäëûã îðóóëñàí. ¯¿íýýñ ãàäíà 55 ãèø¿¿í îðîíòîé Åâðîïûí àþóëã¿é áàéäàë áà õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà íü òóñäàà ìåõàíèçì, õýëýëöýýðòýé áàéäàã. Àçè, Íîìõîí Äàëàéí á¿ñ íóòãèéí Çàñãèéí ãàçðóóä îäîîãèéí áàéäëààð á¿ñ íóòãèéí õ¿íèé ýðõèéí ìåõàíèçìóóäûã áàéãóóëàõ òàëààð ýð÷èìòýé çºâëºëäºæ áàéíà.

Ñýòãýöèéí ýìãýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí àñóóäëààð Á¿õ Àìåðèêèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà/Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà áîëîí Õ¿íèé ýðõèéí Àìåðèêèéí õàìòûí Êîìèññ õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà íü òóñãàé àãåíòëàãóóä îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áîëîõ íýãýí æèøýý áèëýý. Îëîí óëñûí õýì õýìæýýíèé ¿¿äíýýñ ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òàéëáàð, òåõíèê ñàíàëûã Á¿õ Àìåðèêèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà/Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà Õ¿íèé ýðõèéí Àìåðèêèéí Êîíâåíö áîëîí Õ¿íèé ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð áàòàëñàí Òóíõàãëàëä îðóóëñàí. Óã òåõíèê òóñëàëöààíä ¿íäýñëýí Õ¿íèé ýðõèéí Àìåðèêèéí õàìòûí Êîìèññààñ Ñýòãýöèéí

38 http://conventions.coe.int/treaty/en/cadrelistetraites.htm

(16)

ýìãýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé çºâëºìæ¿¿äèéã ãàðãàñàí (2001 îíû 2-ð ñàðûí 28).³⁹

À8. ßäóó áóóðàé îðíóóä õºãæèëòýé îðíóóäûí õ¿íèé ýðõèéí ñòàíäàðòàä ÿàæ õ¿ðýõ âý?

Õ¿íèé ýðõèéã èæ á¿ðíýýð õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìóóä íü ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí, áîäèò, òîäîðõîé áºãººä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ Çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðã¿¿äýä íèéöñýí áàéõ øààðäëàãàòàé⁴⁰. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëæ õóóëü ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áàòëàõ, õóóëü ç¿éí õýðýãñëýë¿¿ä, ñàíõ¿¿, çàõèðãàà, áîëîâñðîë áîëîí íèéãìèéí ñàëáàðóóäàä òîõèðñîí àðãà õýìæýý àâíà. Õàðèí äýýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä çààâàë íýã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ¿ã áèø þì.

Õ¿íèé ýðõèéã äýâøèëòòýé õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì⁴¹ áîë çîðèëãîäîî àëü áîëîõ ò¿ðãýí, ¿ð ä¿íòýé õ¿ðýõ ¿¿ðãèéã íîãäóóëäàã. Òèéìýýñ áóóðàé áîëîí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîëöîî ººð áàéäàã õýäèé ÷ õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ¿éë àæèëëàãààíä òîãòìîë àõèö ãàðãàõ øààðäëàãà äýëõèéí á¿õ óëñ îðîíä èæèë òàâèãääàã. ßìàð íýãýí óëñ îðîí õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ àæëàà çîðèóäààð óäààøèðóóëñàí íºõöºëä òóõàéí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýíä òóñãàñàí íèéòëýã ýðõ áîëîí áîëîìæòîé á¿õ íººö áîëîëöîîãîî àøèãëàñàí ãýõ íîòîëãîîã íü àíõààðàëòàé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. Èéì íºõöºëä òóõàéí óëñ îðîí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéõ ýñâýë áèåë¿¿ëýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéõûã õîîðîíä íü ÿëãàõ íü ÷óõàë. Òèéìýýñ òàéëàãíàõ ÿâöàä äàðààãèéí òàéëàíãèéí õóãàöààíä õ¿ðýõ áîäèò çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëîõ

¿¿äíýýñ òóõàéí óëñ îðîí êîìèññòàé õàìòðàí ¿íäýñíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëäîã.

À9. Õ¿íèé ýðõèéí õóóëèéí äàãóó õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààð îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿¿ðýã áàéãàà þó?

Äýëõèéí õàìãèéí ÿäóó õ¿í àì õàðüöàíãóé èõ ºðòºæ áóé õóìõàà, ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áîëîí ñ¿ðüåý ºâ÷èí íü õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýäèéí çàñàãò õ¿íä äàðàìò áîëäîã. Õ¿íèé ýðõèéí çàãâàð íü òóõàéí óëñûí õóóëèéí õàðüÿàëàëä îðäîã áîëîâ÷ îëîí óëñûí òóñëàìæ áîëîí õàìòûí àæèëëàãàà òýð äóíä íü îðäîã ãýäãèéã õýëýõ õýðýãòýé áàéõ àà.

Í¯Á-ûí Ä¿ðìèéí 55, 56 äóãààð çààëòóóäàä õ¿íèé ýðõèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº äýëõèéí á¿õ îðíóóä îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìòðàí àæèëëàõ ¿¿ðýãòýé ãýæ çààñàí.

¯¿íòýé àäèë Õºãæèõ ýðõèéí òóõàé Òóíõàãëàë⁴² íü óëñ ã¿ðíèé ýðõ òýãø áàéäàë, õàðèëöàí õàìààðàë áîëîí õàðèëöàí àøèãòàé àæèëëàõ çàð÷ìóóä⁴³ äýýð òóëãóóðëàñàí îëîí óëñûí òóñëàìæ, õàìòûí àæèëëàãàà, õºòºëáºð¿¿äýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë ºãñºí áàéäàã.

¯¿íýýñ ãàäíà Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí äàãóó òóñ Ïàêòûí îðîëöîã÷ ãèø¿¿í îðíóóä íü “õ¿íèé ýðõèéã áîãèíî õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ººðñäèéí áîëîí îëîí óëñûí òóñëàìæ, õàìòûí àæèëëàãààãààð íººöèéã äýýä õýìæýýãýýð íü àøèãëàí ýäèéí çàñãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.”⁴⁴

Èéìýýñ “îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý”-íèé õóâüä, æèøýýëáýë õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð äàõü õýðýãöýýã õàðãàëçàí ¿çäýã. Ýíý óòãààðàà òºðºëæñºí

39 Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Àìåðèê òèâèéí óëñ õîîðîíäûí Õîðîîíû æèëèéí òàéëàí (2001)

40 Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò, 3-ð íýìýëò òàéëáàð

41 Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 2 (1) ç¿éë

42 Åðºíõèé ÷óóëãàíû øèéäâýð 41/128, 1986 îíû 12 ñàðûí 4

43 Õºãæèõ ýðõèéí òóõàé Òóíõàãëàëûí 3-ð ç¿éë

(17)

àãåíòëàãóóäûí ¿¿ðýã íü îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí òóõàé ãýðýýí¿¿äýä òóñãàãäñàí áàéäàã.

Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò íü “õ¿íèé ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãóóäàä … òåõíèêèéí òóñëàëöààãààð õàíãàõ, á¿ñ íóòãèéí óóëçàëòóóä çîõèîí áàéãóóëàõ, òóõàéí Çàñãèéí ãàçðóóäûã îðîëöóóëàí çºâëºãººí áîëîí ñóäàëãààíû çîðèëãîîð òåõíèêèéí óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã îðíî” ãýæ îíöëîí òýìäýãëýñýí⁴⁵.

À10. Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõè íèéãìèéí áóñàä îðîëöîã÷èä ÿìàð ¿¿ðýãòýé âý?

Çàñãèéí ãàçðóóä ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà áèåë¿¿ëýõýä áóñàä òºðèéí áóñ îðîëöîã÷èä (ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí êîìïàíèóä ã.ì.)-ä òóëãóóðëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð íèéãìèéí ýìçýã á¿ëã¿¿äýä õ¿ðòýýìæòýé ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ íèéãìèéí õàëàìæèéí ñ¿ëæýý áîëîí áóñàä ìåõàíèçìóóäûí á¿ðýëäýí òîãòñîí ýñýõèéã òºðèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîî áàòàëãààæóóëàí õÿíàõ õýðýãòýé.

Òºð õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé ãýäýã íü áóñàä òºðèéí áóñ îðîëöîã÷èä ¿éë àæèëëàãààãàà õ¿íèé ýðõèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó ÿâóóëæ áàéãààã Çàñãèéí ãàçàð áàòàëãààæóóëàí õÿíàíà ãýñýí ¿ã. Çàñãèéí ãàçàð õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷èã áàòëàõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîí áóñàä àðãà õýìæýý àâñàíààð ãóðàâäàã÷ îðîëöîã÷èä ¿éë àæèëëàãààãàà õ¿íèé ýðõèéí ñòàíäàðòóóäûí äàãóó ÿâóóëàõ íºõöºëèéã õàíãàíà. Æèøýý íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõ, ìýäýýëýë àâàõ ýðõ áîëîí áóñàä ýðõ ç¿éí çààëòóóäûã çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ òàìõèíû ¿éëäâýðëýëèéã Çàñãèéí ãàçàð õÿíàí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé.

Õóâèéí õýâøèë áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä⁴⁶ õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí õýâ õýìæýý, ñòàíäàðòàä íèéöñýí äîòîîäûí ä¿ðýì æóðàìòàé áîëæ áàéíà. Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëä ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºãñºíèé ¿ðýýð áèçíåññèéí áàéãóóëëàãóóä õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëûã ºäºð òóòìûí

¿éë àæèëëàãààíäàà ýðõýìëýäýã áîëæ áàéíà⁴⁷.

Õî¸ðäóãààð õýñýã: Õ¿íèé ýðõèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëòàé õîëáîæ ¿çýõ íü

À11. Ýðõ ñóóðüò ýð¿¿ë ìýíäèéí õàíäëàãà ãýæ þó âý?

Ýðõ ñóóðüò õàíäëàãà ãýæ äîîðõè ¿éë ÿâöóóäûã õýëíý:

• Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí ¿íäýñ áîëãîí õ¿íèé ýðõèéã àøèãëàõ⁴⁸,

• Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿ä ìºí õóóëèóä õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëººã ¿íýëýõ áîëîí øèéäâýðëýõ,

• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí á¿õèé ë ñàëáàðò ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿äèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ õÿíàõ áîëîí ¿íýëãýý ºãºõºä õ¿íèé ýðõèéã ñàëøã¿é íýãýí õýìæèãäýõ¿¿í áîëãîõ.

46 Ãàìøèãòàé ãàçàð õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãûí òóõàé ä¿ðýìä ÒÁÁ-óóä áîëîí áóñàä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõäýý ìºðäºõ ñòàíäàðòóóäûã òóñãàñàí

47 http://www.unglobalcompact.org

48 3-ð àñóóëòûã ¿çíý ¿¿

(18)

Äýýðõè ¿éë ÿâöàä õýðýãëýõ áîäèò ýëåìåíò¿¿ä:

√ Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã õàìãààëàõ.

√ Íèéãýìä õàìãèéí ýìçýã ãýñýí á¿ëã¿¿äýä àíõààðàë òàâèõ⁴⁹. ªºðººð õýëáýë ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, õºòºëáºð, ñòðàòåãè íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð õ¿¿õýä (ýðýãòýé, ýìýãòýé), ºñâºð ¿åèéíõýí, ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí ýðýãòýé÷¿¿ä; óóãóóë áîëîí îâãèéí óëñóóä, ¿íäýñòýí, øàøèíû áîëîí õýë ñî¸ëûí öººíõ; äîòîîääîî øèëæèí ä¿ðâýñýí ýòãýýä; ä¿ðâýã÷ áîëîí öàãàà÷ëàã÷; ºíäºð íàñòàíãóóä; òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñ; ÿë ýäýëæ áóé ýòãýýä; ýäèéí çàñãèéí áîëîëöîîã¿é áîëîí áóñàä ýìçýã á¿ëãèéí ýðõèéã çºð÷èæ áàéãààã òàíüæ èëð¿¿ëýí àðãà õýìæýý àâàõ.

√ Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîã íèéòýä, ÿëàíãóÿà õ¿í àìûí ýìçýã á¿ëýã áîëîí ýðõ íü õÿçãààðëàãäìàë õ¿ì¿¿ñò õ¿ðòýýìæòýé áîëãîæ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûã õóóëèàð õîðèãëîæ, óñòãàõ.

√ Àñóóäàëä õ¿éñèéí ÿëãààòàé áàéäëûí ¿¿äíýýñ õàíäàæ, áèîëîãèéí áîëîîä íèéãýì ñî¸ëûí õ¿÷èí ç¿éëñ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä ÷óõàë

¿¿ðýãòýéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ. Áîäëîãî, õºòºëáºð¿¿ä íü ýíý àñóóäëóóäûã õàðãàëçñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

√ ßëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòààñ àíãèä áàéõ, òýãø ýðõ ýäëýõ íºõöºëèéã õàíãàõ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðèéí áîëîâñðóóëàëò, õýðýãæèëò íü ñàíààòàéãààð ýñâýë ñàíàìñàðã¿éãýýð õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èõã¿é áàéõ.

√ Íóóãäìàë ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëëèéã íàðèéâ÷ëàõ.

√ Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, õºòºëáºð áîëîâñðóóëàëòûí áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ ÿâöàä óã

¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýã÷äèéí îðîëöîîã ÷ºëººòýé, ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîí ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ.

√ Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ, ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé ìýäýýëýë, ñàíàëûã õàéõ, õ¿ëýýí àâàõ áîëîí äàìæóóëàõ ýðõèéã äýýäëýí õàìãààëàõ. Ãýâ÷ ìýäýýëýë àâàõ ýðõ íü õ¿íèé õóâèéí íóóöûí ýðõèéã çºð÷èæ áîëîõã¿é. Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí ìýäýýëëèéã íóóö áàéëãàíà ãýñýí ¿ã þì.

49 Convention concerning Indigenous and Tribal Peoples in Independent Countries (No.169, 1989) and the International Convention of the Protection of the Rights of All Migrant and Members of their Families (1990)

Õ¿íèé ýðõýä òóëãóóðëàñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí õàíäëàãàä õ¿í àìûí òóõàéí á¿ëãèéí îíöëîã øèíæ¿¿äèéã õàðãàëçàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Æèøýý íü õ¿¿õýäòýé õîëáîîòîé á¿õ àñóóäàëä Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé Êîíâåíöèéí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã óäèðäëàãà áîëãîíî. ¯¿íä:

• Õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõîë íýí òýðã¿¿íä áàéíà;

• Õ¿¿õäèéí ¿çýë áîäîëä íýí òýðã¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë ºãíº.