Joannis Calvini opera quae supersunt omnia

(1)

Book

Reference

Joannis Calvini opera quae supersunt omnia

CUNITZ, Edouard (Ed.), BAUM, Johann-Wilhelm (Ed.), REUSS, Eduard Wilhelm Eugen (Ed.)

CUNITZ, Edouard (Ed.), BAUM, Johann-Wilhelm (Ed.), REUSS, Eduard Wilhelm Eugen (Ed.).

Joannis Calvini opera quae supersunt omnia. Brunsvigae : C.A. Schwetschke, 1863, 59 tomes en 58 vol. : ill. ; 27 cm

Available at:

http://archive-ouverte.unige.ch/unige:650

Disclaimer: layout of this document may differ from the published version.

1 / 1

(2)

(3)

GE B i b l i o t h . pub. e t univ,

P l l l l l l l l l l l l l l

1061291949 A

(4)

(5)

C O R P U S

U E F O R M A T O E Ü I

YOLÜMEN LlH.

IOAJNfMS CALYM

OPERA QUAE STIPERSTJNT OMNIA.

EDIDERDNT

GUILIELIÜS BAUM EBDABDUS CUNITZ EDÜARDDS REUS5

THEOLOOI ABQENTORATBN8ES.

VOWMEN XXT,

BBÜHSVTGAE,

APTO C. A. SOHWHTSOSKB ET H M M

(M. BBUHH). /

rf/ lux}?

(6)

omtfit

(7)

IOAJNOTS CALYIN1

OPERA QUAE STJPERSUNT OMNIA.

AD PIDBM

EDITIONUM PRINCIPUM ET AUTHENTICARUM

EX PARTE ETIAM

CODICUM MANU SCRIPTORUM

ADDITIS PROLEGOMENIS LITERARIIS

ANNOTATIONIBUS CRITICIS, ANNALIBÜS CALVINIANIS INDICIBUSQUE NOVIS ET COPIOSISSIMIS

EDIDERUNT

GÜILIELMÜS BAUM EDÜARDÜS CUNITZ EDUARDÜS REÜSS

THEOLOGI ARGENTORATENSES.

Y0LÜMEN XXV.

BRUNSVIGAE,

APUD C. A. SOHWETSOHKE ET FILIUM

(M. BRUHN).

18 82.

(8)

(9)

IOANMS CALVINI

OPERA EXEGETICA ET HOMILETICA

AD FIDEM

EDITIONUM AUTHENTICAKUM

CUM PROLEGOMENES LITERARIIS

ANNOTATIONIBUS CRITICIS ET INDICIBUS

EDIDERUNT

EDÜARDÜS CÜNITZ EDUÀRDUS REÜSS PAULUS LOBSTEIN

THEOLOGI AKGENTORATENSES.

VOL. III.

(10)

1

(11)

CONTINENTÜR HOC VOLÜMINE:

COMMENTARIORUM IN QUINQUE LIBROS MOSIS. PARS III.: MOSIS RELIQUI LIBRI QUATÜOR IN FORMAM HARMONIAE DIGESTI A IOANNE CALVINO.

CUM E1USDEM COMMENTARIIS. PARS II. (CUM INDICE).

COMMENTARIUS IN LIBRÜM IOSUE.

SERMONS SUR LE DEUTERONOME. PREMIÈRE PARTIE (SUR LE CHAP. I.).

(12)

(13)

MOSIS RELiaUI LIBR1

QUATUOR IN FORMAM HARMONIAE

DIGESTI A

10ANNE CALYINO:

CUM EITJSDEM COMMENTAEIIS.

PARS It.

Galvini opera. Vol. XXV. 1

(14)

(15)

SAJNOTIONES A PROMISSIONIBUS ET MINIS. *)

EX LEVIT. XVIII.

5. Custodite statuta mea, et indicia mea, quae homo si faciat, vivet in ipsis.

EX DEÜT. XXVn.

11. Praecepitque Moses populo eo die, dicendo:

12. Hi stabunt ad benedicendum populo super montem Garieim, quando transieris Iordanem, Simon, et Levi, et Iuda, et Issachar, et Ioseph, et Beniamin: 13. Isti vero stabunt ad maledictionem in monte Ebal, Ruben,

Gad, et Aser, et Zébulon, et Nephthali. 14. Loquen- tur autem Levitae, ac dicent ad omnem virum Israel voce excelsa: 15. Maledictus viir ille qui fecerit sculp- tile, et conflatile, abominationem Iehovae, opus manuum artificis, et posuerit in abscondito: et respondebunt universus populus, ac dicent, Amen. 16. Maledictus qui vilipendent patrem suum, aut matrem suam: et dicet universus populus, Amen. 17. Maledictus qui transfert terminum proximi sui : et dicet universus po- pulus, Amen. 18. Maledictus qui aberrare facit cae- cum in via: et dicet universus populus, Amen.

19. MalecUctus qui pervertit iudicium peregrini, pupilli, et viduae : et dicet universus populus, Amen. 20. Ma- ledictus qui coierit cum uxore patris sui, quia discoo- peruit or am patris sui: et dicet universus populus,

Amen. 21. Maledictus qui coierit cum quovis ani- mali: et dicet universus populus, Amen. 22. Male- dictus qui coierit cum sorore sua, filia patris sui, vel filia matris suae: et dicet universus populus, Amen.

23. Maledictus qui coierit cum socru sua: et dicet uni- versus populus, Amen. 24. Maledictus qui perçusse- nt proximum suum abscondite: et dicet universus po- pulus , Amen. 25. Maledictus qui acceperit munus,

1) Les confirmations tendantes à ratifier la Loy tant par promesses que par menaces.

ut percutiat plaça animae sanguinem innocentem: et dicet universus populus, Amen. 26. Maledictus qui non stabilierit verba legis istius faciendo illa: et di- cet universus populus, Amen.

Iam ad clausulam legis exponendae ventum est, ubi tractandae sunt eius sanctiones, tam a promissionibus quam a minis sumptae. Quamvis enim iure suo praecise exigere possit Deus quod visum est: quae tarnen eius est erga homines indulgentia, eos ad libenter parendum allicere promissionibus voluit. Ergo quia naturaliter spe mercedis ducimur, ignavi ac lenti sumus, donec fructus appareat. Sponte itaque Deus, ad excutiendam pigritiem, promittit, si legi suae obediant homines, se remuneratorem fore.

Iam haec non vulgaris est liberalitas, quod oblata mercede pacisci mavult quam pro imperio simpliciter iubere. Tenenda est enim Christi sententia, ubi totam legem impleverimus, nihil nos promereri (Luc. 17. 10): quia Deus nostra omnia obsequia sibi vendicat. Ütcunque ergo supra vires conemur, studiaque omnia conferamus ad servandam legem:

Deus tarnen non ideo nobis obstringetur, nisi qua- temi8 ultro contraxit, seque voluntarium fecit debitorem. Et hoc etiam a vulgaribus theologis ani- madversum fuit, mercedem non ex operum digni- tate vel merito pendere, sed ex pacto. Quanquam, ut paulo post videbimus, ne tantillum quidem nos iuvaret eiusmodi promissio, si Deus singulis mercedem rependeret secundum opera: verum quia hic defectus adventitius est, refulget nihilominus in eo singularis Dei humanitas, quod proposita spe vitae aeternae, nos ad obsequium animare dignatus est.

Ideoque per Ezechielem (20, 21) Israelitis ingrati- tudinem exprobrat, quod praecepta sua bona con- tempserint, de quibus dictum erat: Qui fecerit haec vivet in ipsis. Nunc videmus ut promissionibus sancita fuerit legis autoritas. Verum quia non pi- gri modo, sed etiam refractarii sumus, ex opposite minas adiecit quae terrorem incuterent, tum ad sub-

1*

(16)

7 SANCTIONES A PROMISSIONIBUS ET MINIS. 8 igendam carnis contumaciam, turn ad corrigendam

in qua nimium torpemus, securitatem. De utrisque iam disserere expediet.

Levit. 18, 5. Çustodite statuta. Tametsi locus hic a Mose inseritur ubi Israelitas hortatur ad co- lendam in connubiis verecundiam, ne ad foedos incestus gentium prosiliant: quia tarnen insignis est, continetque generalem doctrinam, et inde a Paulo elicitur definitio iustitiae legis (Rom. 10, 5):

visus est hue optime quadrare: quia mercedis pro- missione legem sancit ao confirmât. Spes ergo vitae aeternae datur omnibus qui. legem servarint: nam inscite quidam de terrena et caduca vita interpre- tantur. Errandi causa fuit, quia metuebant ne eversa fidei iustitia, salus hoc modo collocaretur in mentis operum. Atqui non ideo homines iustificari operibus negat scriptura, quod lex mutila sit, vel non doceat perfectam iustitiam : sed quia nostro vitio et culpa promissio irrita redditur. Itaque Paulus (ut nuper attigi) dum fide quaerendam esse in Christi gratia iustitiam docet, hac ratione probat suam sententiam, quod nemo iustificatur nisi qui praestite- rit quod lex iubet (Gal. 3, 11). Alibi etiam ratio- cinatur a contrariis, ubi contendit legem cum fide non congruere quoad iustificandi causam: quia lex opera postulet ad salutem acquirendam, fides autem nos ad Christum dirigat, ut liberemur a maledictione legis. Stulte ergo multi quasi absurdum refu- giunt, si quis legem impleat, iustitiam consequi:

quando non a legis doctrina, sed ab hominum infirmitate provenit defectus: sicut ex alio Pauli testi- monio liquet (Rom. 8, 4). Yerum notandum est, non aliter sperandam esse salutem ex lege, nisi omni ex parte satisfactum fuerit eius praeceptis.

Neque enim offertur vita si quis hoc vel illud fecerit, sed voce plurali plena obedientia exigitur.

Nam quod de partiali iustitia garriunt theologi pa- pales, insulsum ac frivolum est, quia Deus omnia simul praecepta complectitur. Iam ubi reperietur qui se in solidum fuisse defunctum iactet? Quod si nemo a transgressione unquam immunis fuit, vel futurus est: quamvis nos Deus minime frustretur, quia tarnen pacto non stamus, infructuosa redditur promissio.

Deuter. 27, 11. Praecepitque Moses. Quo plus efficaciae haberent tarn promissiones quam minae ad permovendos omnium animos, non tantum solenni ritu eas voluit Deus promulgari: sed approbari, elara populi voce, et consensu quodammodo obsignari. Id fideliter a Iosue praestitum fuisse alibi refertur (Ios. 8, 33). Hoc in praesentia sufficiat, citatos ac productos fuisse omnes a Deo tanquam subscriptores, ut in posterum cessaret omnes tergi- versatio. Divisae autem fuerunt tribus Israel in duos ordines, ut aliae e regione aliarum starent, et ab uno latere resonarent benedictiones, ab altero autem

maledictiones quasi âvxCaïQOfov. Porro cur Deus poste- rds Simeon, Levi, Iuda, Issachar, Ioseph, et Benia- min, benedictionis praecones esse maluerit quam alios, nescire me fateor. Nam quod Hebraei eos qui pro- genia erant ex liberis matribus putant in splendi- diore gradu dignitatis locatos, infirmum est: quum tribus Ruben primogeniti filii, aliis qui ab ancillis originem ducebant coniuncta fuerit. Nisi forte di- camus posteros Ruben per ignominiam fuisse relatos in secundam classem: sed quia tarn maledictiones quam benedictiones totius populi nomine profere- bantur, in ea re non multum est momenti. Nam si ad testandum mutuum consensum facta fuit haeo partitio, perinde valuit ac si ultro citroque omnes partes concinerent maledictos esse legis transgressores, benedictos vero qui earn servabant. Ideoque cur in munere communi alios aliis Deus praetule- rit, non sum valde curiosus. Alibi Moses narrabit, tribus quae hie separantur simul fuisse coniunctas.

Probabilis forte coniectura esset, Deum quern non latebat ubi futura esset cuiusque tribus haereditas, in ea statione singulas locasse, quae futurae sorti responderet. Caeterum quo plus gravitatis haberet sanctio, Levitas Deus aliis verbis praeire voluit, ac si loqueretur ipse e coelo. Nam quum legi pro- mulgandae essent praefecti, sicuti fideliter ipsos recitare oportuit quod Deus ore suo dictaverat, ita maiore attentione et reverentia fuerunt auditi.

15. Maledictus. Hinc apparet dimidiam partem reticeri a Mose: quia benedictionum nulla fit mentio, quae tarnen priorem gradum tenebant. Forte oblique perstringere voluit spiritus populi malitiam, qua factum est ut liber non esset ad canenda benedictionum elogia. Nam quum deberent sibi promissam mercedem alacriter amplecti: hoc ho- nore ipsos priva vit sua impietas, nee aliud fuit residuum quam ut suas iniquitates iustae poenae subiicerent. Interea dubium non est, ex maledictionum forma quae hic legitur fuisse Ulis ostensum qualis servanda esset benedicendi ratio. Nam ubi contra transgressores iudicium suum pronunciat Deus, inde elicitur, veris eius cultoribus, si qui legem impleant, spem beatitudinis esse repositam.

Ad haec in catalogo maledictionum qui hie refertur, notanda est synecdoche: contra blasphemos, periuros, sabbathi violatores, maledicos et adulte- ros nulla edicitur seorsum peouliaris maledictio.

Apparet igitur quasdam criminum species, quae summa abominatione dignae erant, fuisse délectas, ut inde populus disceret transgressionem in quo- ounque legis capite non fore impunitam. Nam de sculptilibus loquondo, haud dubie Dei cultum ab omnibus corruptelis asserit. Atque ita extenditur haec maledictio ad quamlibet transgressionem prio- ns tabulae. Porro dum poenam minatur peccatis absconditis, ex eo colligere promptum est, quamvis

(17)

ISSIONIBUS ET MINIS. 10 9 SANCTIONES A PROM]

latuerint impii terrenos iudices, ac centies eorum manus effugerint, Deum tamen profanati sui cultus fore vindicem. Si quis idolum posuerit in abscondito, si quis occulte proximum suum perçussent, non trahetur ad poenam quae infligi non potest nisi causa cognita, et convicto scelere. Atqui ne im- punitas quempiam incitet ad peccandi audaciam, revocatur populus ad coeleste Dei tribunal, ut se in officio contineat, non tantum vindictae metu, sed propter conscientiam. Unde rursus patet, Deum non modo politicam tulisse legem quae externos tantum mores formaret, sed quae flagitaret veram sin- ceritatem cordis.

16. Maledictus qui vilipendent. Quae sequuntur ad secundam legis tabulam spectant. Ac primo quidem maledictos pronunciat qui impii fuerint erga parentes. Nam verbum bSp* (quod tarn spernere quam maledicere significat) bonori opponitur qui ex quinto praecepto patri et matri debetur. Deinde furta commémorât quae ut plurimum effugiunt hominum notitiam, sicuti etiam scortationes eas tantum attingit quae ob foeditatem sollicite teguntur.

Coire cum bruto animali, cum noverca sua, vel socru, vel sorore, prodigium detestabile est, ideoque diligentius occultari solet. Atqui admonet Deus nihil profuturas esse quas impii latebras captant, quin tandem, ubi tribunal suum conscenderit, pro- bra eorum emergant. Eadem ratione non omnes homicidas maledicit, sed tantum qui mercede conducti, sanguinem innoxium fuderint: quae ne- faria pactio vix deprehendi potest, ut legibus vin- dicetur.

26. Maledictus qui non stabilierit. Quanquam Dei consilium fait reas apud se citare omnium con- scientias, et, ne ab bumanis tantum iudiciis metue- rent, consulto arcanis sceleribus vindictam instare minatus est: quae tamen nunc attexitur clausula, idem iudicium extendit ad alia quaevis peccata.

Imo breviter pronunciat, quicunque non praesti- terint quam lex iustitiam flàgitat, esse maledictos.

Unde recte colligit Paulus (Gal. 3, 10), omnes qui sunt ex operibu8 legis, maledictioni esse obnoxios.

Prodeat enim vel perfectissimus in medium, quamlibet sedulo enixus fuerit ad legem servandam, reus tamen erit saltern in aliquo capite. Atqui tenenda est Iacobi sententia : Qui offenderit in uno, quamvis totam alioqui legem servaverit, fieri omnium reum:

quia idem qui occidere vetuit et scortari, simul vetuit furari (Iacobi 2, 10). Paulus quidem non refert ad verbum quod hic legitur: (sic enim citat Mosis testimonium : Maledictus qui non permanserit in omnibus quae scripta sunt) verum in sensu nulla varietas: quia hie in Universum damnantur omnes qui legem Dei non stabilierint, ut ad extremum usque implorent quidquid continet. Unde liquet, qnacunque in parte se prodat defectus, simul tra-

here maledictionem : cui subscribere iussi sunt Is- raelitae, ut omnes sine exceptione perditos se ag- noscerent, quum essent maledictione impliciti. Et hodie simili desperatione nos omnes ad unum per- celli neces8e est, ut Christi gratiam amplexi solva- mur ab hoc tristi reatu: quandoquidem factus est pro nobis maledictus, ut a maledictione legis nos redimeret.

EX DEUT. XI.

26. Vide, ego pono coram vobis hodie benedictio- nem et maledictionem. 27. Benedictionem, si obedie- ritis praeceptis Iehovae Dei vestri, quae ego praecipio vobis hodie: 28. Maledictionem vero, si non obedie- ritis praeceptis Iehovae Dei vestri, sed recesseritis e via quam ego praecipio vobis hodie, ut ambuletis post deos àlienos quos non novistis. 29. Quumque intro- duxerit te Iéhova Deus tuus in terram quam tu in- grederis ut possideas earn, tunc dabis benedictionem super montem Qarizim, et maledictionem super mon- tent Ebal. 30. Annon sunt trans Iordanem post viam ad occasum solis vergentem in terra Chananaei, qui habitat in planitie e regione Gilgal, iuxta cam- pestria Moreh? 31. Vos enim transituri estis Ior- danem , ut pergatis ad possidendam terram quam Iehova Deus vester dat vobis, et haereditabitis earn, et habitabitis in ea. 32. Custodite ergo ad faciendum omnia statuta, et indicia, quae ego pono ante faciem vestram hodie.

26. Vide, ego. Nunc utrumque simul complec- titur, beatos fore si studium suum applicent ad legem servandam: maledictos vero, si excusso eius iugo in suis cupiditatibus lasciviant. Quod autem dicit se proponere illis benedictionem et maledictionem, tantundem valet, ac si testatus esset, non simpliciter se docere quid rectum sit, sed pa- ratam esse mercedem si obediant: sin minus, poenam quo'que instare. Ita videmus, quam hactenus tradidit doctrinam, spe et metu obsignari: quia neque operam ludent parendo, nee impune earn re- pudiabunt. Caeterum ut promissiones certo amplecti et minas timere discant, repetit quod antea vidimus, Deum esse legis autorem, qui et fidelis remunerator est, et severus iudex: simul tamen ministerium suum commendat, quia sic oportuit ipsos ab uno Deo pendere, et acquiescere eius man- datis, ut se tamen eius propbetae subiicerent. Ea est enim hominum superbia, ut Dei audiendi causa, supra nubes volitare appetant, ipse autem in servis suis, quorum ore loquitur, vult audiri. Ad hanc ergo modestiam rursus eos assuefacit Moses, ubi se , praecipere refert quae Deus mandavit, ac si se vo- caret spiritus sancti organum.

(18)

11 SANCTIONES A PROMISSIONIBUS E T MINIS. 12 29. Quumque introduxerit. Similem locum nu-

per exposui, qui etsi ordine posterior legitur apud Mosen, quia tarnen rem olarius explicat, non dubi- tavi [perspicuitatis causa] eum anteponere. Dixi autem consilium Dei fuisse, dum Israeli tas constituit iudicii sui praecones, eos sanctius obstringere ad servandam legem. Si tantum per Levitas sententiam ipse tulisset, moveri quidem ipsos serio, et re^erenter auscultare decebat tarn benedictiones quam maledictiones. Verum ubi singuli ore suo testantur quod Dei mandato dictabant Levitae, hie consensus interpositus, quasi rati habitio, ad excitanduin Studium et attentionem efficacior fuit.

Oaeterum haec contestatio fuit opportunior postquam ingressi sunt terram Ohanaan, quam si per- acta fuisset in planitie Moab: terrae enim conspec- tus ad confirmationem valuit, ac si in rem praesen- tem adducti cum Deo paciscerentur. Sunt autem duo isti montes ita inter se oppositi, ut facile stare potuerint duae populi classes ad benedicendum et maledicendum, quo Dei promissiones et minas con- sentienter approbareut.

30. Annon sunt trans. Quanquam interrogandi usus familiaris est Hebraeis, hoc tarnen loco vehe- mentius affirmât Moses quam si enunciative tantum dixisset, montes istos in terra Chanaan sitos esse.

Vult enim eos animare ad fiduciam adoundae hae- reditatis promissae, sicuti continuo post sequitur:

Tu transibis Iordanem. Etsi enim iam in Amorrhaeis vincendis, et occupanda terra Basan mirificam Dei virtutem experti erant: quae tarnen fuit illorum incredulitas, necesse fuit subinde metus et terrores illis excutere, ut dubitatione omni valere iussa, fortiter se ad pergendum accingerent. Tandem ex tanto Dei beneficio materiam hortandi sumit. Ipsa enim terrae fruitio eos magis acuere debuit ad Deum colendum, quia eius facti erant haeredes, legis servandae causa.

E X L E Y I T . X X V I .

3. Si in äecretis meis ambulaverUis, et praecepta mea servaveritis, et feceritis ea, 4. Dabo pluvias vestras tempore suo, dabitque terra fructum suum, et arbores agrorum dabunt fructum suum. 5. Appre- hendetque vobis tritura vindemiam, et vindemia appre- liendet sementem : comedetisque panem vestrum ad satu- ritatem, et habitabitis confidenter in terra vestra.

6. Dabo namque pacem in terra, et dormietis, neque erit exterrens: auferamque bestias malas e terra, et gladius non transibit per terram vestram. 7. Et persequemini inimicos vestros, cadentque coram vobis gladio. 8. Persequentur quinque ex vobis centum, ,et centum ex vobis decern millia persequentur: et cor-

ruent inimici vestri coram vobis gladio. 9. Vertam enim me ad vos, et crescere faciam vos, atque multi- plicabo vos, stabiliamque pactum meum vobiscum.

10. Et comedetis vetus inveteratum, et vetus propter novum educetis. 11. Et ponam tabernaculum in medio vestri, neque abominabitur vos anima mea. 12. Am- bulabo autem in medio vestri, eroque vobis in Deum, et vos eritis mihi in populum. 13. Ego lehova Deus vester qui eduxi vos de terra Aegypti, ne essetis illis servi: et confregi lor a iugi vestri et incedere feci vos erecta facie.

R E P E T I T I O . E X DEUT. X X V D X 1. Et erit, si audiendo audieris vocem Iehovae Dei tui, ut custodias ad faciendum omnia praecepta eius quae ego praecipio tibi hodie: tunc constituet te lehova Deus tuus superiorem omnibus gentibus terrae.

2. Et venient super te omnes benedictiones istae appre- hendentque te, si modo obedieris voci Iehovae Dei tui.

3. Benedictus eris in urbe ipsa, et benedictus eris in agro. 4. Benedictus fructus ventris tui, et fructus terrae tuae, et fructus iumenti tui, foetus bourn tuorum et greges avium tuarum. 5. Benedictum canistrum tuum, et conspersio tua. 6. Benedictus eris in tuo ingressu, et benedictus eris in egressu tuo. 7. Dabit lehova hostes tuos qui insurrexerint in te, percussos coram te, per viam unam egredientur ad te, et per Septem vias fugient coram te. 8. Mandabit lehova tecum benedictionem in horreis tuis, et in omni ad quod miseris manum tuam: et benedicet tibi in terra quam lehova Deus tuus dat tibi. 9. Statuet te lehova sibi in populum sanctum, quemadmodum iuravit tibi, quum custodieris praecepta Iehovae Dei tui, et ambu- laveris in viis eius. 10. Tunc intelligent omnes populi quod nomen Iehovae invocatum sit super te, et time- bunt sibi a te. 11. Et abundare faciet te lehova in bonum fructu ventris tui, et fructu iumenti tui, et fructu terrae tuae, super terram quam iuravit lehova patribus tuis se daturum tibi. 12. Aperiet lehova tibi thesaurum suum optimum, caelum, ut det pluviam terrae tuae in tempore suo, et benedicat omni operi manus tuae, et mutuabis gentibus multis, tu vero non accipies mutuum. 13. Ponetque te lehova in caput, et non in caudam, erisque duntaxat sur sum, et non deorsum: quando obedieris praeceptis Iehovae Dei tui, quae ego praecipio tibi hodie ut custodias et facias:

14. Neque recesseris ab omnibus verbis quae ego prae- cipio vobis hodie, ad dextram aut ad sinistram, eundo post deos alienos ut colatis eos.

Levit. 26, 3. Si in decretis meis. Nunc trac- tandi sunt nobis duo insignes loci, in quibus ex professo disserit, quam mercedem sperare debeant

(19)

13 SANCTIONES A P R O M I S S I O N I B U S E T MINIS. ' 14 Dei cultores ex observatione legis, et quales poenae

transgressores maneant. Antehac quidem admonui, quidquid nobis promittit Dens, si in praeceptis eius ambulemus, fore irritum si opera nostra summo iure examinet. Hinc fit ut legalibus pactis renun- ciandum sit, si quid cupimus gratiae apud Deum consequi. Verum quia fidelium opera, utcunque vitiosa sint, intercedente venia nihilominus placent Deo: jnde etiam pendet promissionum effectus, dum conditio, quae in lege praecisa est, tempera- tur. Ergo dummodo aspirent et conentur, eorum studio, quamvis imperfecto, perinde rependitur merces ac si in solidum officio defuncti essent.

Nam quia fide sepeliuntur eorum vitia, quod gra- tuite largitur Deus, mercedis nomine commend at.

Ergo ambulare in praeceptis Dei, non praecise tantundem hie valet ac praestare quidquid lex im- perat: verum sub hoc verbo includitur Dei indulgentia, qua filios suos tolerat, eorumque vitiis ig- noscit. Ideoque apud fidèles fructu non caret promissio, dum ex animo student se Deo consecrare, quamvis a perfectione adhuc longe absint: secundum prophetae doctrinam: Parcam illis, quemadmodum pater filio parcit dum servit ei (Malac. 3,17) : ac si diceret, eorum obsequium non quia mereatur sibi fore gratum, sed quia illud paterno favore pro- sequetur. Unde apparet quam stulta imaginatione superbiant qui Deum quasi ex pacto sibi facere volunt debitorem. Quod autem remuneratio cuius nunc fit mentio, fere restringitur ad terrenam et caducam vitam, pars est legalis paedagogiae. Sicuti enim veteri populo sub umbra et imagine proposita fuit spiritualis Dei gratia, ita eadem ratio tarn in poenis quam in praemiis valuit. Reconciliatio cum Deo sanguine pecudum repraesentata fuit, variae fuerunt expiationum formae: sed tantum externae et visi- biles, quia nondum in Christo apparuerat Veritas.

Eadem igitur de causa, quia nondum tarn luculenta et familiaris vitae aeternae et ultimae resurrectionis patribus obtigerat cognitio, ut nunc in evangelio refulget, Deus externis documentis ut plurimum ostendit se vel propitium esse vel offensum populo suo. Quia hodie non palam, ut olim, scelera Deus ulciscitur: colligunt fanatici homines eum prope mutasse naturam. Imo hoc praetextu Manichaei finxerunt deum Israelis diversum a nostro. Hie autem error ex crassa et turpi inscitia nascitur:

quia dum modum agendi non discernunt, Deum ipsum impie discerpere non dubitant. Terra hodie non dehiscit ut rebelles absorbeat: non fulminât e coelo Deus sicuti adversus Sodomam: non accendit ignem in urbibus sceleratis, sicuti olim in castris Israelitarum : non ebulliunt immissi serpentes qui lethales morsus infligant: denique non versantur quotidie ante oculos tarn manifesta poenarum exem- pla, quae Deum formidabilem ostendant: nempe

quia longe clarius in auribus nostris detonat vox evangelii, quasi tubae clangor, qua citamur ad coeleste Christi tribunal. Ergo ad illam sententiam contremiscere discamus, quae a regno Dei extermi- nât omnes sceleratos. Sic ex opposite non apparet Deus, ut olim, suorum remunerator in terrenis benedictionibus: nempe quia mortui sumus, et vita nostra abscondita est cum Christo in Deo: quia nos configurari capiti nostro oportet, et per multas afflictiones ingredi in regnum coelorum. Itaque quo pluribu8 miseras premimur, eo alacrius attollere sursum capita nostra convenit, donee in societatem suae gloriae nos Christus colligat, et in cursu voca- tions nostrae pergere, propter spem quae nobis re- posita est in coelo: denique abnegata impietate, et mundanis desideriis, sobrie et iuste et pie vivendo exspectare beatam spem, et apparitionem gloriae magni Dei, et servatoris nostri Iesu Christi. Yerum quidem esse fateor quod docet Paulus (1. Tim. 4, 8), pietatem hodie quoque habere promissiones tam praesentis quam futurae vitae. E t certe fidèles beatitudinem qua ad satietatem usque in coelo fruentur, iam in terra dégustant. Deus quoque in hunc finem sua adversus impios iudicia exercet, quae nos extremi iudicii admoneant. Sed perspicuum interea est discrimen illud quod attigi, quia ut vitam coelestem patefecit nobis Deus in evangelio, ita nos illuc recta vocat. Patres autem per gradus deduxit. Hac ratione alibi docet Paulus fidèles in hoc mundo affligi in ostensionem iusti iudicii Dei, ut digni habeantur regno eius, pro quo patiuntur, si quidem iustum est apud Deum rétri- buera, etc. (2. Thess. 1, 5). In summa, ne magis mire- mur bonis solum temporalibus Israelitas allici et poenis terreri, quam terram Chanaan aeternae haeredi- tatis fuisse illis symbolum, in qua tamen se inquili- nos esse confessi sunt (Genes. 47, 9. Psal. 39, 13) : unde apostolus scite colligit, quaesiisse meliorem patriam (Hebr. 11, 16). Atque ita refellitur eorum delirium qui caduca felicitate patres fuisse contentos volunt, ac si Deus illos in caupona saginaret. Manet tamen ilia quam notavi distinctio, quod Deus in benefieiis et poenis temporalibus tunc magis inno- tuit pater et iudex, quam post evangelii Promul- gationen].

4. Dabo pluvias. Poterat verbo uno promittere largam annonae copiam, sed quo illustrior sit eius gratia, recensetur quae ad victum suppeditandum adhibet instrumenta. Panem nobis suggerere posset, sicuti olim man e coelo pluere fecit: verum ut assidue nobis occurrant paternae eius sollicitudinis signa, po8tquam semen factum est, terra e coelo pluviam desiderat: et ita ordinatae sunt temporum vices, ut singuli dies memoriam beneficentiae Dei réno- vent. Hac ratione pluviae fit mentio, aut frugum provontuum : continua quoque series triturae, vin-

(20)

15 SANCTIONES A PROMISSIONIBUS ET MINIS. 16 demiarum, et aementis, uberrimam tritici et vini

copiam significat. Nam si exigua sit messis, non multum erit negotii in quo se occupent agricolae:

si tenues sint vindemiae, hinc quoque triste otium.

Ubi autem pronunciat Deus, a messe usque ad sationem fore illis continuam materiam in qua se exerceant, annum fertilem sperare iubet: sicuti mox 8equitur: Oomedes panem tuum ad saturita- tem usque. Verum quia sine pace nulla iucunda est prosperitas, tranquillos fore dicit, et ab omni per- turbatione immunes. Idque diligenter notandum est, adeo sine condimento tranquilli status insipida esse Dei bénéficia, ut inquietudine nihil sit miserais.

Summa est, veris Dei cultoribus non modo repo- sita esse apud ipsum alimenta, sed placidam et suavem eorum fruitionem, quia in manu eius est et arbitrio noxas omnes procul abigere. Videntur tarnen haec non satis inter se congruere, neminem fore qui ipsos exterreat, et superiores fore suis hostibus, ut decern sufficiant ad fugandos centum.

Quorsum enim robur militare ad hostes pellendos, si nulli sint molesti? Verum si disjunctive accipere liceat posterius membrum, nulla erit absurditas:

nempe, si contingat bellum ipsis inferri, féliciter pugnäturos. Quanquam magis expedita est huius nodi1) solutio, quod illis paulo post necesse erat

«um ingenti hostium multitudine confligere, ut terram acquirerent. Quod autem singulare hoc tran- quillae et securae vitae bonum prophetae accommo- dant ad regnum Christi, hinc colligitur, promissiones quae ex legis natura nullum haberent effectuai fidelibus tarnen esse utiles: quia ubi eos Deus sibi re-

«onciliavit, liberaliter etiam largitur quae meriti non sunt: et tarnen simul remuneratur qualecunque eorum obsequium.

9. Vertam enim me ad vos. Vertere se dicitur Deus ad populum cuius fovendi et servandi curam suscipit : sicuti rursum, ubi deserit qui se ab eo alie- narunt, dicitur ab illis esse aversus. Hinc doctrina trita apud prophetas, Converthnini ad me, et ego convertar ad vos : qua Deus admonet, se non frustra esse pollicitum quod hie legimus. Oculi ergo Dei super iustos, ut pactum suum erga eos stabiliat, pro ipsorum salute excubando. Verum hinc simul docemur, ubi a Deo discedimus, irritum nostra culpa fieri eius foedus : quod Israelitis exprobrat Ieremias.

Itaque ut firmum et efficax maneat Dei foedus, non tantum cordibus nostris legem insculpi necesse est, sed alteram quoque gratiam accedere, ut iniqui- tatum non recordetur. Ubi dicit: Gomedetis vetus inveteratum, rursus abundantiam commendat: quia ut novis frugibus inhiare cogit inopia, sic magnum opulentiae signum est, vetustum triticum horreo, efc vinum ex cella promere. Largitatis autem con-

1) Princeps: huiusmodi.

tinuatio notatur in fine versus, ubi dicit non fore locum novis frugibus, nisi penuaria sua vacuent, quia fieri posset ut post annum sterilem, exinanitis omnibus apotbecis, nulla nova annona in locum ve- teris succederet.

11. Et ponam taoermculum. Alludit quidem ad sanctuarium visibile ubi colebatur: docet tarnen, re ipsa perspicuum fore, non frustra se elegisse apud ipsos domicilium: quia virtutem suam claris documentis ad eos iuvandos exseret. Denique significat, sanctuarium non fore inane praesentiae suae symbolum, quia respondebit Veritas: quod magis confir- mât proximo versu, ubi dicit, se ambulaturum inter ipsos. Nondum enim pervenerant in stationem quietam: ideoque opus habebant ipso duce, ut iter prosperum facerent. Etsi autem disertis verbis non exprimit secundum spiritum beatos fore : dubium tarnen non est, ubi se illis fore in Deum promittit, quin supra mundum eos attollat. Continet enim, Christo interprète, haec loquutio : Ero vobis in Deum, spem aeternae immortalitatis : quia is qui fons vitae est, non est mortuorum Deus. Itaque vera et solida féli- citas quae delineata fuit sub figuris, nunc promittitur.

Hac ratione David, licet magnifiée terrenas Dei benedictiones praedicet, clausula tarnen annexa demonstrat se in illis non subsistere: Misericordia Dei (inquit) subsequetur me omnibus diebus vitae meae, ut nabitem in sanctuario Dei, in longitudi- nem dierum (Ps. 23, 6). Et alibi postquam beatos esse dixit quibus Deus omnia abunde largitur, mox quasi explicandi gratia, addit : Beatus populus cuius Iehova Deus est (Ps. 144, 15). Tandem in memo- nam revocat se fuisse eorum liberatorem, ut ex superiori tempore certo statuant continuum fore gratiae eius cursum, modo pergant ipsi in voca- tionis suae stadio.

Deuteron 28,1. Si audiendo audieris. Aliis ver- bis idem docet quod antea: sed tarn ipsa sermonis varietas quam repetitio ad confirmationem valet.

Primo dicit Deum ita liberaliter cum ipsis acturum ut prae cunctis populis excellant. Hic enim est verborum sensus prae toto reliquo mundo insignes fore singularibus Dei beneficiis. Postea benedictiones quae nunquam ab ipsis recèdent, si perstite- rint in cultu Dei, commémorât. Ubi notandum est, commonefieri, non solum quot modis beneficus sit Deus erga suos cultores, sed quot neoessitatibus sint obnoxii quae assidua et innumera eius auxilia fla- gitant. Nam si benedicimur in agro et urbe, pedem movere non possumus sicuti nee stare nisi eius bé- néficie». Eodem spectat totus catalogus, in singula momenta nobis instare rerum omnium inopiam, nisi subinde missis e coelo remediis Deus succurrat:

nee aliunde quam ab unico illo fonte fiuere quidquid est bonorum.

9. Statuet te Iehova. Refertur quidem hoo ad

(21)

17 SANCT10NES A PROMISSIONIBUS E T MINIS. 18 terrena bénéficia, quasi diceret Moses, ex illis per-

spicuum fore Dei amorem erga electum populum:

altius tarnen conscendit ut Israelitae per gradus deducti, solum Deum amplexari disoant: in eo acquiescere, secundum foedus quod Deus cum Abra- ham pepigerat: Ego merces tua magna valde. Ne- que enim in hune modo finem segregati sunt Abra- hae filii, et electi in populum sanctum, ut bene saturi, ventreque referto, nihil nisi terrenum spi- rarent: sed ut certo persuasi essent, se tarn in morte quam in vita beatos esse. Etsi autem gra- tuita fuit populi adoptio: quia tarnen ad mundi- tiem vocati erant, non abs re promittit Deus sta- bile fore quod promiserat, si legem servando, per- stent ipsi Israelitae in foedere: quasi diceret, sanc- tificationem eorum firmam et perpetuam fore, si ambulent in praeceptis legis. Quod addit, palam fore omnibus populis inyocari super ipsos Dei nomen, tantundem valet atque ipsos esse sub Dei tu- tela et patrocinio, atque ita eius protectione semper fore incolumes et tutos.

12. Aperiet Iehova. Iterum repetit, multiformem Dei beneficentiam lucere in vita hominum: quia non tantum panem suppeditat quo vescantur, sed deprompta e coelo plu via terrain irrigat: atque ita tanquam ex copioso penu vel thesauro quidquid opus e s t . ad victum profert. Discamus ergo sursum et deorsum, tarn in coelorum temperie, vivi- fico calore solis, pluvia, aliisque adminiculis, quam in terrae foecunditate, considerare multiplicem opu- lentiam quam Deus e thesauris suis producit. E t quum se labori manuum benedicturum pronunciat, hinc quoque discamus, nihil industria et maximis laboribus nos posse consequi, nisi quatenus prosperum successum Deus inspirât, omnesque nostros conatus absque arcana eius benedictione meram et irritam esse fatigationem. Nam quod Paulus ad spiritualem culturam ecclesiae transfert, ab ipsa natura sumptum est, Qui plantat et qui rigat nihil est, sed Deus qui dat incrementum (1. Cor. 3, 6).

Non vult quidem Deus nos iacere inertes, ideoque exigit laborem manuum, sed laboris fructum vult sibi acceptum referri. Postquam autem de lege tota loquutuB est ac vetuit deflectere ad dexteram vel sinistram, praecipuum caput perstringit, ne deficiant post deos alieno8. Quare summa hue redit, ut pro- sequatur Deus quam erga nos coepit gratiam, de- bere nos vicissim eius imperio prorsus esse addic- tos. Id quidem verbo a nobis flagitat, sed ut prae- stemus spiritus sui virtute efficit: non quidem ut in solidum satisfaciamus officio, sed ut ad metam eni- tamur: quum autem longe a perfectione absimus, indulgentia sua sufficit quod nobis deest. Hie tarnen movetur difficilis quaestio, si ex peculiari Dei benedictione qua suos cultores dignatur, fluit omnia prosperitas, un de multis eius contemptoribus so-

Calvmi opera. Vol. XXV.

boles, laetum otium, frugum abundantia, vitae amoe- rtitas, et delitiae, honores et potentia? Respondeo, felicem quern servis suis assignat vitae statum, non obstare quominus suam largitatem promiscue diffun- dat in totum humanum genus. Vere in Psalmo (36, 7) vocatur hominum et brutorum animalium servator: vere alibi (Ps, 145, 9) dicitur, super omnes creaturas extendi eius misericordiam : vere Christus immensam eius bonitatem commendat, quod solem suum oriri facit super bonos et malos (Matt. 5, 45).

Sed exclamatio prophetae peraeque vera est : Quam magna multitudo bonitatis tuae o Deus, quae recon- dita est timentibus te (Ps. 3 1 , 20)! Nam quum omnes sine exceptione omnibus vitae subsidiis fruantur, refulget communiter etiam erga impios eius bonitas, quae hie luotatur cum hominum malitia, ut quos creavit, fovere et tueri non desinat, quan- tumvis indignos. Quod ergo impiis benefacit, pro- prium creatoris est. Adhaec ut suspensas teneat fidelium mentes, ultimi iudicii exspectatione, confuse nunc multa misceri patitur, et suum iudicium quasi noctis caligine, vel sub nebulis saltern occultât, quanquam ita suam erga reprobos patientiam tem- pérât, ut in hac quam dixi confusione signa quaedam irae et favoris appareant. Itaque licet mundi gubernatio nondum ad perfectam normam sit com- posita: Deus tarnen in ea se tarn scelerum ultorem quam iustitiae remuneratorem ostendit, et in tene- bris emicant scintillae: fidelesque, licet ad satietatem usque non fruantur benedictione sibi promissa, earn tarnen, quatenus expedit, dégustant. Ad impios vero, quamvis diffluant omni bonorum copia, ne gutta quidem bonitatis Dei pervenit: quia nisi in Dei beneficiis animo concipitur paternus eius fa- vor, ipsa benedictio evanescit. Imo quo magis se ingurgitant, exitialem saginam contrahunt: et Deus consulte ipsos attollit, ut e sublimi gravius praeci- pitet. Denique pascuntur, ut est apud prophetam, in diem mactationis. Tenendum igitur est, benedictiones quas Deus hic servis suis promittit, spiri- tuali sale ab ipso condiri, ne insipidae sint : reprobos vero qui sensu destituuntur gratiae Dei, omni quoque eius benedictione privari. Superest tarnen adhuc scrupulus, quia haec de qua agitur félicitas, non semper, neque aequali modo obtingit Dei servis: imo sub lege quoque multis molestiis et ae- rumnis duriter fuerunt exercitati. Respondeo, quum nemo unquam vel sanctissimus, integer fuerit legis observator, nemo etiam ab omni transgressionepurus, non mirum esse si aliqua tantum ex parte potiti sunt benedictionibus promissis: quia plenitudinis non erant capaces. Quod si quando asperius con- tingit eos castigari quam impios, in eo quoque nihil absurdi: quia Deus iudicium a domo sua incho- are solet. Caeterum in hac quoque mistura cerni- tur quod propheta docet, iustos nunquam derelin-

2

(22)

19 SANCTIONES A PROMISSIONIBUS BT MINIS. 20 qui, esse tanquam oleas virides et fructuosas in

atriis domini (Ps. 52, 10); impios vero, quamvis ad tempus emineant tanquam cedri Libani, momento tarnen evelli radicitus, ut ne vestigium quidem appareat (Ps. 37, 35).

EX DEÜT. VII.

9. Scias quod Iehova Deus tuus, est Deus fide- Ms, custodiens pactum et misericordiam diligentibus se, et custodientïbus praecepta sua, usque ad mille generationes : 10. Et rependens odio habenti ipsum, in faciem eins, ut perdat eum: neque tardabit, odio Jiaienti ipsum, in faciem eius rependet ei. 11. Cus- todias ergo praecepta, et statuta, et iudicia quae ego praecipio tibi hodie, ut ea facias. 12. Et erit, prop- terea quod audieritis iudicia ista, et custodieritis, fe- ceritisque ea: custodiet Iehova Deus tuus tibi pactum, et misericordiam de quo iuravit patribus tuis. 13.

Diliget quoque te, et benedicet tibi, multiplicabitque te:

benedicet namque fructui ventris tui, et fructui terrae iuae, frumento tuo, et musto tuo, et oleo tuo, foetui bourn tuorum, etgregibus ovium tuarum, in terra quam iuravit patribus tuis se daturum tibi. 14. Benedictus eris prae

cunctis populis : noneritinteinfoecundus, neque infoe- cunda, neque in iumentis tuis. 15. Auferetque a te Iehova omnem morbum, et omnes aegritudines Aegypti pessimas quas nosti: non ponet illas in te, sed ponet eas in omnibus qui te oderint.

9. Scias quod Iehova. Potest etiam legi verbum non minus commode in futuro tempore. Quod si placeat, notatur experimental (quam vocant) cognitio: ,ac si diceret, Deum re ipsa palam facturum quam fidus sit remunerator suis cultoribus.

Si autem magis arrideat diversa lectio, hortatur eos Moses utDeum statuant iudicem hominum in coelo sedere, ut tarn vindictae metu terreantur, quam alliciantur spe mercedis. Caeterum sententia haec annexa fuit secundo praecepto, et illic exposita, nam quatenus sub decern verbis comprehensa erat, fas non fuit inde earn avellere. Nunc vero seorsum ad sanciendam totam legem repetita in hunc locum apte inseritur. Non pigebit tarnen quae illic fusius explicui, breviter attingere. Primum gradum obtinet promissio: quia Deus humaniter invitare mavult suos quam terrore cogère ad obsequium.

Pacto autem subiicitur misericordia, ut sciamus, mercedem quam sperare debent fidèles, " non pon- dère ex operum meritis, quandoquidem indigent Dei misericordia. Quanquam potest ita resolvi ora- tio, Custodiens pactum misericordiae, vel Pactum in misericordia fundatum, vel: Misericordiam fquam pepigit. Quod autem prius a fidelibus requiritur,

ut Deum diligant, quam ut custodiant eius praecepta, nine docemur, fontem et causam obedientiae, amorem esse quo Deum ut patrem amplectimur.

Quomodo autem in mille generationes, satius est ex secundo praecepto petere: quia non potest ea reB paucis verbis perstringi.

10. Et rependens odio. Hie nulla fit mentio vin- dictae in très et quatuor aetates. Caeterum qui exponunt Deum impiis bénéficia conferre dum in hoc mundo sunt superstites, ut tandem ultimo in- teritu eos perdat, nimis violenter torquent verba.

Nee probabile est quod afferunt alii, Deum in facie sua vel in ira rependere impiis mercedem odii. Fa- ciem ergo eorum interpretor quorum contumaciae Deus se opponit, dum prosternit arrogantiam. Al- ludit enim ad eorum superbiam ac audaciam : quia non dubitant Deum ultro lacessere, ac si ad con- fligendum animo vel potentia destitueretur. Pro- nunciat ergo, nihil eos protervia ilia et frontis du- ritie proficere, quin oris improbitatem et frontis im- pudentiam deiiciat. Significat autem eos certo sen- suros quod spernunt iudicium, ac si ante oculos illud reprae8entaret. Addit praeterea non acturum se cum impiis qua solet cum filiis suis dementia.

Nam hos ita castigat, ut semper in salutem utilis sit moderatio, illis vèro poenam exitialem denunciat : quia etsi videtur eundem erga utrosque communiter tenere mod um, dum temporales poenas infligit, quod tamen fidelibus cedit in medicinam, reprobis prae- ludium est aeterni interitus. Porro quod dicit se vindictam sumpturum absque mora, videtur non congruere cum aliis scripturae locis, ubi pronunciat se tardum esse ad iram, dementem, et longae patien- tiae. Deinde videtur quoque experientia refelli : quia non statim prosilit ad exigendas poenas, sed lente progreditur, ut morae tarditatem gravitate com- pensée Atqui tenendum est quod dicitur in Psalmo (90, 4), mille annos quasi diem unum esse in oculis eius. ltaque ubi eum cunctari putamus, pro sua infinita sapientia, festinat quantum opus est. Dis- simulât quidem ad tempus, ut hoc modo ad resi- pi8cendum homines invitet: sed negat moram se facturum: et pronunciat se instar turbinis repente venturum, ut iudicia sua acceleret, ne in sua secu- ritate torpeant impii. Discamus ergo, quietis et ae- quis animis exspectare opportunum vindictae tempus.

12. Et erit, propterea. Videtur Deus ita ex com- pacta agere, ut nullam spem gratiae faciat nisi mu- tuo respondeant. Et certe haeclegalis est loquendi forma ubi interponitur conditio, Deum suis bene- facturum, si ita suis obsequiis promeriti fuerint. Sed tenendum est quod alibi vidimus, postquam Dens ita pepigit, ne irrita sit promissio, ipsum descendere ad gratuitam veniae promissionem, qua indignos sibi réconciliât. Ita prima pactio nonnisi ad dam-

(23)

21 SANCTIONES A PROMISSIONIBUS ET MINIS. 22 nandos homines valet. Ubi autem gratis illis offer-

tur salus, simul grata sunt Deo eorum opera.

Verum quia mercedis causa est extra ipsos homines eorumque opera, cessât omnia meriti ratio:

fidelibus tarnen prodest, si ambulaverint in Dei praeceptis, mercedem promitti: quia pro inaestima- bili sua liberalitate perinde cum illis agit ac si aliquid afferrent mutuum. Tandem quaedam favoris Dei testimonia commémorât, ut sunt foecundi- tas, et frugum abundantia. Quod in fine additur de morbis Aegypti, dubium est pustulasne intelligat quae procreatae sunt ex sparsa favilla, vel pedicu- los tarn hominibu8 quam iumentis infestos, an vero ad morbos hoc extendat qui longe ante populi discessum grassati fuerant. Hoc secundum amplec- tor: quia vicesimo octavo capite Deuteronomii, ubi ulcéra Aegypti nominavit, continuo post subiicit morbos ani, scabiem et pruriginem. Verisimile ergo est, varus morbis obnoxios fuisse Aegyptios, a quibus Moses affirmât immunem fore populum singulari privilegio, si modo legi Dei paruerit.

EX DEUT. XII.

28. Cuslodi, et audi omnia verba ista quae ego praecipio tibi, ut bene sit tibi et filiis tuis post te usque m saeculum, quum feceris quod bonum est et rectum in oculis Iehovae Bei tui.

Hie etiam mercede sibi obsequia populi conciliât Deus: non quod spes mercedis quidquam ad mo- vendos homines per se valeat, sed quo magis teneat omnes convictos iustae damnationis. Quid enim iuvabit responsare, non esse idoneos ad praestandum quod Deus exigit, quando appareat eos sua culpa esse miseros? Caeterum (ut ante dictum fuit) fidelibus per indulgentiam prodest, ubi legem servave- rint, promitti obedientiae mercedem: quia illis in- numeri defectus non imputantur. Fixa tarnen manet haec doctrina, si legi servandae se addicant homines: Deum, quamvis nihil debeat, fidum tarnen remuneratorem fore.

EX LEV1T. XXVI.

14. Si autem non audieritis me, neque feceretis omnia praecepta ista. 15. Et, si décréta mea spre- veritis, et indicia mea abominata fuerit anima vestra, ita ut non faciatis omnia praecepta mea, et irritum faciatis pactum meum: 16. Etiam ego faciam hoc vobis: constituam super vos terror em, tabem, et febrem, consumentia oculos, et dolore afßcentia animam, sere-

Usque frustra semen vestrum: nam comedent illud inimici vestri. 17. Dabo praeterea iram meam in vos, et trademini coram inimicis vestris, dominabun- turque vobis qui odio habent vos: fugietisque, nee erit persequens vos. 18. Quod si usque ad haec non

audieritis me, addam cor ripere vos septulo propter peccata vestra. 19. Conteramque superbiam fortitu- dinis vestrae, ac dabo coelum vestrum sicut ferrum, et terram vestram sicut aes. 20. Et consumetur frustra fortitudo vestra, neque dabit terra vestra fructum suum, et arbores regionis non dabunt fructum suum. 21. Si autem ambulaveritis mecum fortuito, et nolueritis audire me, addam super vos plagam septuplo secundum peccata vestra. 22. Immittamque in vos bestiam agri,

et orbabit vos, et succidet iumentum vestrum ac dimi- nué vos, et desolabuntur viße vestrae. 23. Quod si per haec non recipiatis doctrinam meam, sed ambula-

veritis mecum fortuito: 24. Ambulabo etiam ego vobiseum fortuito, et percutiam vos quoque septuplo propter peccata vestra: 25. Atque inducam super vos gladium ultorem ultionis foederis: ubi congregati eritis ad urbes vestras tunc mittam pestiUntiam in medium vestri, ac trademini in manum inimici. 26. Dum confregero vobis baculum panis, coquent decern mulie- res panem vestrum in clibano uno, reddentque panem vesbrum in pondère: comedetis autem, et non satwrabi- mini. 27. Quod si in hoc non audieritis me, sed ambulaveritis mecum fortuito: 28. Incedam vobiseum in ira fortuito, et corripiam vos etiam ego septulo propter peccata vestra. 29. Comedetisque carnem filio- rum vestrorum, et carnem filiarum vestrarum come- detis. 30. Atque dissipabo excelsa vestra, et succidam imagines vestras: ponamque cadavera vestra super cadavera idolorum vestrorum, et abominabitur vos anima mea. 31. Daboque urbes vestras in desolatio- nem, ac desolabo sanctuaria vestra, neque odorabor odorem quietis vestrae. 32. Desolabo, inquam, ego terram, ita ut obstupescant super earn inimici vestri qui habitabunt in ea. 33. Vos autem dispergam in gentes, et evaginabo post vos gladium: eritque terra vestra desolatu, et urbs vestrae erunt destructae.

34. Tunc perficiet *) terra Sabbatha sua cunctis diebus quibus desolata fuerit: vos autem eritis in terra ini- micorum vestrorum: tunc, inquam, requiescet terra, et perficiet Sabbatha sua. 35. Omnibus diébus quibus

desolata fuerit, requiescet: quia non requievit in Sab- bathis vestris, dum habitaretis in ea. 36. Qui autem remanserint ex vobis, inducam teneritudinem in cor eorum in terris inimicorum suorum, et persequetur eos sonus folii impulsi, et fugient fuga gladii, cadentque nemine persequente. 37. Impingent autem alter m alterum tanquam a facie gladii, nullo persequente:

neque erit vobis resistentia coram inimicis vestris.

1) In margine: Vel, oblectabitur. Gallice in textu:

prendra plaisir, in margine: accomplira.

2*

(24)

23 SANCTIONES A PROMIS8IONIBUS BT MINIS. 24 38. Et peribitis inter gentes, et dbsumet vos terra

inimicorum vestrorum. 39. Et qui remanserint ex vobis, dissolventur propter iniquitatem suam in terris inimicorum vestrorum, atque etiam propter iniquitates patrum suorum, cum eis dissolventur. 40. Donee confiteantur iniquitatem suam, et iniquitatem patrum suorum, iuxta praevaricationem suam qua praevaricati sunt in me: et etiam quod ambulaverint mecum for- tuite: 41. Quod etiam ego ambulaverim cum Ulis fortuito, et induxerim eos in terram inimicorum suo- rum: tuncque humilietur cor eorum incircumcisum, ac propitient pro iniquitate sua. 42. Tunc recordabor pacti mei cum Iacob, et etiam pacti mei cum Isaac,

et insuper pacti mei cum Abraham recordabor, terrae quoque memor ero. 43. Terra interim deseretur ab eis, etperficiet Sabbatha sua quae desolata est propter illos, et ipsi exsolvent mulctam suam, eo quod, inquam, iudicia mea spreverint, et decrata mea abominata sit anima eorum. 44. Et tarnen etiam hoc modo quum ipsi fuerint in terra inimicorum suorum, non repro- bavi eos, neque abominatus sum eos, ut consumerem eos, irritum faciendo pactum meum cum eis : ego enim Iehova Deus eorum. 45. Sed recordabor propter eos pacti priorum, ego qui eduxi eos e terra Aegypti in oculis gentium, ut essem Ulis in Deum: ego Iehova.

14. Si autem non. Hactenus in promissionibus blanda invitatio proposita fuit, ut populo legis observatio amabilis, et iucunda redderetur: quandoquidem ante visum fuit, tunc demum probari Deo nostrum obsequium ubi libenter paremus. Sed quo- niam stimulis opus habet carnis pigrities, minae quoque adduntur ad terrorem, quae saltern extor- queant quod sponte praestandum erat. Videtur quidem hoc modo posse colligi, minis ad legis obedien- tiam, quae voluntaria esse debet, absurde trahi:

nam qui metu cogitur, Deum nunquam diliget:

quod tarnen praecipuum est caput legis. Verum quod ante docui, aliqua ex parte ad solvendum hunc nodum valebit, legem scilicet mortiferam esse trans- gressoribus, quia damnatione quam sibi per vanas blanditias remitti ouperent, eos constringit. Quan- quam in alium quoque finem prosunt minae filiis Dei, turn ut praeparentur ad Deum ex animo ti- mendum ante quam sint regeniti, tum ut post re- generationem quotidie subigantur vitiosi eorum affectus. Quamvis enim sincere cupiant se totos Deo addicere, tarnen cum reliquiis carnis suae assidue illis certandum est. Itaque licet minae ad reprobos terrendos proprie spectent, fidelibus tarnen communes sunt ad stimulandam eorum segnitiem, quatenus nondum prorsus sunt regeniti, sed oneran- tur adhuc peccati reliquiis.

15. Et si décréta mea. Videtur hoc nonnisi ad impios et sceleratos apostatas dirigi: qui a Dei cultu et pietate ex professo deficiunt. Nam si quis

infirmitate lapsus, leviter et inconsiderate delinquat, non dicetur sprevisse Dei legem, et irritum fecisse eius foedus. Et certe probabile est, Deum consulto de crassa defectione loquutum esse, quae orroris praetextu extenuari nequeat. Interea tarnen tenendum est transgressores, quicunque, sive in totum, sive in parte legem violaverint, maledictioni esse obnoxios. Sed tempestive monere voluit Deus populum, quorsum tandem prosiliant qui sumunt peccandi licentiam : deinde ex quo fonte prodeant omnes transgressiones. Etsi enim quisquis peccando a via recedit, non protinus legem répudiât, vel abo- minatur: singula tarnen peccata contemptum legis coarguunt, ac tendunt ad dissipandum Dei foedus.

Recte ergo pronunciat foedifragos esse, et snperbos contemptores, nisi praeceptis obediant. Primo autem minatur .se consumpturum illos timoré, tabe, et aliis morbis: deinde externas calamitates adîungit, penuriam annonae, violentos hostium inoursus, et rerum direptionem: de quibus statim fusius disserere conveniet, inter exponendum Deuteronomii locum.

18. Quod si usque ad haec. Poenarum gradus quarum hie fit mentio, ostendunt eas ita temperari Dei dementia, ut leviter tantum castiget quorum nondum expertus est vel socordiam vel duritiem : verum ubi accedit pertinacia, simul atrocitatem poenarum crescere. Et merito, quia bellum aperfum cum Deo gerunt qui admoniti resipiscere non cu- rant. Itaque quo magis sibi moderatur, eo nos attentiores esse decet ad eius correctiones, ut sufficiant vel modici ictus, quos pro sua lenitate susti- net ac tolerat. Paulus dicit hypocritas coacervare sibi thesaurum maioris vindictae, si ex eius pati- entia torpendi occasionem sumunt (Rom. 2, 5). Atqui minus sunt excusabiles qui ne ferulis quidem admoniti resipiscunt. Quare nos sollicitet ilia Davidis ad- monitions. 32, 9), ne simu8 similes equis et mulis, qui non intelligunt, quorum maxilla chamo et fraeno constringitur : quia multi dolores impendent reprobis.

In summa, simulac manum suam extendere coepe- rit Deus ad nos peroutiendos, unum remedium eius placandi est, docilitas. Melior quidem esset pru- dentia antevertere, et sponte ad ipsum redire, quamvis a poenis supersedeas sed ubi percussi nihil proficimus, signum est obstinatae malitiae. Minatur ergo, nisi ferulis verberati resipiscant, baculo ad eos percutiendos se usurum. Quum dicit: Puniam vos septuplo gravius, numerum non définit: sed pro communi scripturae more septenarium ponit, amplificandi causa. Proximo versu iustam esse causam docet cur asperior futurus sit: quia nisi violento modo nequeant domari. Etsi enim nomen

\1i& non semper accipitur in malam partem, hoc tarnen loco significat eos esse immorigeros, quia viribus suis ad superbiendum inflantur. Nam sicuti

(25)

25 SANCTIONES A PROMISSIONIBÜS E T MINIS. 26 alibi dicit Moses (Deut. 32, 15): Satur Israel contra

Deum calcitravit, non secus ac equi nimia sagina ferociunt. Superbiam ergo fortitudinis eorum vocat

contumaciam, in qua magis ac magis obdurescebant, quantisper illis parcebat Deus: prosperitas enim securitatem parit, qua stolidi homines Dei flagellis robur suum opponunt.

21. Si autem ambulaveritis. Vocem ilp varie exponunt interprètes. Chaldaeus sumit pro duriter, ac si propositum illis esset confligere adversus Deum. Hieronymus reddidit: E x adverso mihi: sed quum nomen hoc casum fortuitum vel contingen- tiam significet, visus est hic sensus longe melius congruere. Ambulare ergo fortuito cum Deo, tantundem valet ac clausis oculis praeterire eius iudicia: imo se obstupefacere, ne humilientur sub forti eius manu qui miserias suas fortunae adscribunt:

nam hinc indomabilis pervicacia, dum temere contin- gere fingit peccator quaecunquae patitur. Ideo severa obiurgatione invehitur Ieremias (Thren. 3, 38) contra Iudaeos, quod putarent bona et mala non prodire ex Dei ordinatione et decreto. Nam inde concipitur belluina rabies, ut miseri homines toto impetu ad se perdendos irruant. Optime itaque convenu, si non observent homines Dei iudicia, imo perrumpant, u t truculentae bestiae, fortuitum quoque eius occur- sum fore, ubi a dextra et sinistra, sursum et deorsum, confuso modo saeviet: quod gallice dicimus:

Aller a tors et a travers. Hoc ergo tandem sua stupida obstinatione consequitur peccator, ut mul- tiplicibus poenis attonitus, nullum malorum exitum videat. Interea dubium non est quin ferream populi ob8tinationem perstringat Moses: sicuti pronunciat David (Ps. 18, 26), cum mansuetis Deum fore mansuetum, cum perversis autem quasi retor- tum fore. Tantum fontem obstinationis demonstrat, quod sua socordia ad Dei contemptum se inebriet peccator, dum sensum irae eius quantum potest, a se avertit. DiscamuB itaque a vagis speculationibus sensus nostros colligere ad considerandam Dei manum in omnibus quas infligit poenis: quia inde nascetur culpae agnitio, quae ad resipiscentiam adducat. Alioqui continget quod videtur sumpsisse Isaias ex hoc loco, ut se nunquam avertat furor Dei : sed quum putabimus nos esse defunctos, manus adhuc sit extenta (Isa. 9, 16).

25. Immittam in vos. Dubium non est quin hostiles gentium omnium gladios intelligat, quibus misère afflicti fuerunt Israelitae. Verum quicunque illis molesti et infesti fuerint, iustos vindiotae suae exsequutores fore docet: sicuti passim apud prophetas (Isa. 10, 5 et 18, 2 ; 7, 17 et alibi) affirmât se hostium populi esse ducem, ac sibi militare tam Assyrios quam Ohaldaeos. Assyrium suam securim, et alibi baculum furoris sui vocat, quem agitât manu sua: Nebuchadnezer vero, stipendiarium suum

militem. Aegyptios dicit se evocaturum sibilo:

Chaldaeos se excitaturum clangore tubae. Sed quia haec satis trita est doctrina, pluribus testimo- niis opus non est. ' Summa est, bella omnia Dei imperio excitari, armari ad eius mandatum milites, et fortes esse eius virtute. Unde sequitur, praesto esse innumeras copias, quarum manu, quoties visum fuerit, vindictam suam exsequatur. Porro quum subinde vexati fuerint Israelitae, et crudeliter etiam oppressi a suis hostibus, assiduis illis cladibus pa- tefacta fuit Dei Veritas: sicuti ex tan ta eius sever

ritate colligere licet quam perversi fuerint populi mores.

26. Dum confregero vobis baculum panis. His verbis significat Deus, quamvis eos terrae sterilitate non puniat, se tarnen ad eos fame conficiendos aliis modis instructum esse. Videbimus quidem postea, terram offenso Deo viscera sua quodammodo clau- dere, ne alimenta producat: coelum quoque obdu- rescere, ne earn foecundet rore, et pluvia: omnia denique coeli intempéries, terraeque ariditas Signum est maledictionis Dei: verum nunc longius progreditur: quamvis inedia non laborent, fore tarnen fa- melicos, ubi vim alendi pani abstulerit. Haec autem maledictio, quam alibi vidimus doctrinam confirmât:

Non vivere hominem pane, sed mandato Dei, non secus ac si ex eius ore flueret facultas pani indita.

Nec certe sensus nostros res inanimis vegetaret, nisi arcana Dei ordinatione. Aptissima autem simi- litudine utitur, baculum nominans fulturam panis, qua recreantur vires hominum: quemadmodum videmus senes ac debiles scipionibus innixos incedere, qui alioqui vacillarent ac conciderent. Verum Deus in arbitrio suo esse dicit frangere baculum, ut panis nihil aliud quam ventrem oneret, vires autem non reficiat. Haue figuram mutuatus est Ezechiel a Mose, quam inculcat pluribus locis (Ezech. 4, 16 et 5, 17 et 14, 13). Quanquam illic duos poenarum modos recenset, sicut et alter propheta (Aggaei 1, 6) : Seminastis multum, intulistis parum: comedistis, et non estis saturati: bibistis, et non estis inebriati: operuistis vos, et non estis calefacti: et qui mercedem collegit, ac si misisset in sacculum pertusum. Item : Exspectastis amplius, et ecce di- minutum est: intulistis in domum, et exsufflavi.

Penuriam enim annonae unum Dei flagellum esse docet: alteram vero, quod nullus sit copiae usus.

Ooncinit et Micheas (6, 14): postquam enim dixit:

Comedes, et non satiaberis: adiungit, Seminabis, et non metes, calcabis oleum, et non ungeris oleo, calcabis mustum, nec vinum bibes. Verum Moses quo magis appareat maledictio, dicit fore panis abundantiam: deinde in ipso pinsendo et coquendo nullum fore dolum : quia decern mulieres simul venient ad clibanum unum, quae ultro citroque observent an fideliter reddatur pondus. [Intelligit

(26)

27 SANOTIONES A PROMK ergo in eorum manu fore copiam] : ubi autem referti fuerint, nullam fore sacietatem.

29. Comedetisque carnem. Hoc asperius flagel- lum magisque formidabile est: quo tarnen scimus percussos fuisse non semel Israelitas. Incredibilis quidem esset haec immanitas: sed hinc colligimus quam horribile sit ineidere in manus Dei: ubi homines scelera sceleribus addendo, iram eius provo-

<jare non desinunt. Hoc prodigium inter alia com- mémorât Ieremias (Thren. 4, 10), manus mulierum misericordium coxisBe suos filios, et parasse in cibum.

Ideoque non abs re déplorât, nusquam alibi id esse factum, ut mulieres vorarent fructum educationis suae. Postrema autem obsidio Ierosolymae (quae in summo cumulo scelerum quasi ultimus actus fuit vindictae Dei) in eas angustias miseros qui tunc vivebant redegit, ut promiscue nefandis illis epulis vescerentur. Quod deinde se cadavera eorum idolis permixturum denunoiat, in ipsa forma poenae impietatem eorum manifestam fore docet. Mire enim sibi in superstitionibus placent apostatae, donee palam appareat Deus cultus sui vindex. Idola autem cum mortuorum ossibus proiici in unam congeriem, perinde fuit ac si digito monstraret Deus se fictitios eorum cultus abominari. lam vero quum ultimum illis asylum esset in sacrificiis, negat quidquam in illis fore momenti ad placationem:

sub voce enim odoris pacifici complectitur omnes expiationis ritus, quorum fiducia magis erant obstinati. Fostea tarn exsilium quam terrae vastitatem minatur: quibus plagis palam fiebat prorsus esse abdicatos, ut paulo post iterum vide- bitur.

34. Perßciet terrae sabbatha. Quo sanctior esset observatio sabbathi, terram Deus quodammodo sociam quoque hominibus addidit. Quum enim septimo quoque anno feriaretur a satione, messe, et omni cultura, hoc exemplo homines melius incitare voluit, ut apud eos vigerot sabbathi religio. Nunc acerbe Israelitas perstringit Deus, quod non modo sabbathum ipsi violent, sed ne terrae quidem per- mittant iniuncta sibi quiete defungi. Neque enim unius anni cessatio fecit, quominus assidue gemeret terra sub indignis laboribus, quamdiu alebat sceleratos incolas. Dicit ergo terram assidua inquietudine fuisse turbatam: atque ita caruisse legitimis sabbathis, quum humeris suis gestaret, non sine gravi molestia, impios Dei contemptores. Oaete- rum, quia per synecdochen aliquando sub sabbatho notatur totus Dei cultus (1er. 17, 21. Ezec. 20, 12), obliqua exprobratione populum acriter pungit: quod non tantum eius impietate iure suo fraudetur, sed non aliter rite coli possit in terra saneta quam si omnes inde expellat: ac si diceret sibi hoc unum restare ad eultum nominis sui asserendum, ubi terra purgata fuerit suis incolis, et in vastitatem redaeta:

3SIONIBÜS ET MINIS. 28 quia extorta haec cessatio, in locum voluntarii sab-

bathi succedet.

39. Et qui remanserint. Alia ultio, quod ta- met8i maneant ad tempus superstites, paulatim ta- bescent. Atque hoc quidem tarn ad oaptivos quam ad eos qui residui fuerint in terra referri potest.

Antehac minatus est illis interitum, vel a fame, vel a gladio: nunc vero ne glorientur se fuisse elapsos, qui non fuerint subita morte abrepti, eos quoque lente perituros esse denunciat: modumque simul exprimit, quia trepidatione implebit eorum corda, ut nomine persequente fugiant: sicuti etiam apud Solomonem legitur: Et paveant ad sonitum folii cadentis. Quibus verbis significat impios, quam vis ab externis molestiis liberi sint, nihilo tarnen melius habere: quia intus caecis tormentis lacerantur.

Quamvis enim ad furorem usque prosiliat eorum audacia, fieri tarnen non potest quin mala conscientia eos subinde exeruoiet. Reddit eos interdum stupi- dos Dei oblivio, imo sensum omnem exuere affec- tant: sed ubi Deus ita obbrutescere passus est, mox illis veternum excutit, adeoque praeeipitat, ut sint ipsi sui carnifices. Docet autem hie locus, quo ro- bustiores sunt impii ad Dei contemptum, eo magis debilitari, ut ab umbra sua metuant: haec autem conditio longe miserior quam statim absumi.

40. Donec confiteantur. Quanquam de poenis valde saevis et atroeibus concionatus est Moses, docet tarnen etiam in illo formidabili rigore Deum fore placabilem: si modo resipiscat populus, quamlibet diuturnis sceleribus spem veniae sibi abstulerit. Neque enim quoslibet peccatores alloquitur:

sed qui sua pervicacia, belluinoque impetu magis ac magis accenderint Dei vindietam: eos tarnen bene sperare iubet, si ex animo conversi fuerint.

Teneamus ergo, Dei misericordiam perditis hominibus offerri, et qui in profunda desperationis abysso sua culpa deinem sunt, ac si ad inferos usque pe- netraret. Unde etiam sequitur, poenis omnibus quasi stimulis pigros ac tardos urgeri ad poeniten- tiam: piagas vero duriores ad frangendam eorum duritiem tendere. Simul tarnen notandum est, singulari privilegio hanc gratiam Dei ecclesiae fieri:

sicuti paulo post diserte Moses causam assignat, quod Deus memor futurus sit foederis sui. Unde liquet, Deum gratuitae suae adoptionis respectu, propitium fore indignis quos elegit. Ex quo rursum conficitur, modo ne claudamus nobis ipsis spei ianuam, quamvis innumeras mortes meriti simus, Deum tarnen ad nos sibi reconciliandos ultro semper oecurrere, tantum foedus a quo nostra culpa exci- dimus, quasi naufragii tabulam quae nos in portum salvos déférât amplectamur. Probe vero expendere convenit quos hic commémorât Moses resipiscentiae fruetus. Primo loco ponitur confessio: non qualis exigitur sub papatu, ut se miseri homines in aurem

Joannis Calvini opera quae supersunt omnia

Book

Reference