TASDAWIT AKLI MU END U L AO N TUBIRET AGEZDU N TUTLAYT D YIDLES AMAZI AGEZDU N TUTLAYT D YIDLES N TMAZI T
AKATAY N TAGGARA N TURAGT L.M.D
DEG TUTLAYT D YIDLES N TMAZI T
A
A
S
S
E
E
N
N
T
T
E
E
L
L
Tamedyazt n tegrawla
di kra n temna in n Tizi Uzzu:
“Tizi ennif, Dra lmizan,Tigzirt,Azeffun”
tasle t n wammud.
S lmendad: S ur: Mass: LAOUFI Amar
DAHMOUCHE Kahina TAZARAT Thilali TERMECHE Tassadit 2013,2014
-Tanmirt war tilas i wid-a -d yefkan afus d ameqran almi d taggara n
tezrawt-nte :
-I yimawlan-nte yer an ac al iwakken ad d-yas wass-a.
-Tanemirt i mass “ La ufi” i yellan i lmendad-nte deg uxeddim-a.
-Tanmirt tameqrant i mass “Taxerrubt Sliman” i -d yefkan afus n
lem awna deg umahil-a.
-I yergazen n yesetma “ li” d “Farid” i d a -d yefkan allalen nessemres
deg uxeddim-nte .
-Tanmirt i gma zizen “Sufyan” i yi fen afus n lem awna almi i d-yiwe
wass-a.
-I yemsul a i nega d a balu n yisefra i ef nga tazrawt-nte .
-I yiselmaden n ugezdu tamazi t yal yiwen s yisem-is.
-I yinelmaden n uswir wis kra n turagt d wid i a -d i awnen xer um s
wawal.
Tazwart ……….12
1)Uguren i d-nemmuger………13
2)Asisen n kra n temna in(Tizi wezzu,Dra lmizan,Tizi ennif akked effun)………..………...15
3)Awal ef yimsiwal………....….16
Ixef Amenzu :I/Tamedyazt taqbaylit tamensayt I -1/Tabadut n tmedyazt taqbaylit tamensayt……….19
I-2-/Talliyin n tmedyazt tamensayt……… ...20
2-a :Tallit n l erc d teqbilt :uqbel 1830………...20
2-b :Tallit n umnekcum a umi :1830 armi 1871………20
2-c :Tallit taberkant :1871 almi 1940………20
2-d :Tallit n twa anit (tagra lant) :1940 almi 1954……….……...20
2-e :Tallit n tegrawla……….……20
2-f :Tallit n timmunent……….…...20
I-2/Tiwsatin n tmedyazt taqbaylit tamensayt. 2-1-Tamedyazt n lfu ………....20 2-1-a:Urar………...20 2-1-b :Tibu in………....21 2-1-c:Azenzi n l enni………....…....21 2-2 :Tamedyazt n tyemmat : 2-2-a :Azuzen………...21 2-2-b :Aserqes………21 2-3-:Acewwiq………22
2-5 :Tamedyazt tadeyyanit……….23
2-6 :Tamedyazt n tegrawla……….23
I-3-tame ut taqbaylit akked d tmedyazt………24
Ixef wis : II/Tabadut n tmedyazt n tegrawla II-1 :Tabadut n tmedyazt n tegrawla er kra n yinagmayen……..26
1-a :Nacib (Y)………..…..27
1-b :Chemmakh (S)………....27
1-c :Ben Brahim (M)………..27
1-d :Djellaoui (M)………..27
1-e :Mehfoufi (M)………..28
1-f :Lesheb (R)………...28
II-2 :Isental n tmedyazt n tegrawla………....29
2-a :Seg wammud s umata……….29
2-a-1 :Acekke n yimjuhad………29
2-a-2 :Tigujjelt………...30
2-a-3 :Igumiyyen d lba el a umi………31
2-a-4 :I n lgirra……….33
2-a-5 :Ime asen (ccuhada)……… .34
2-a-6 :Timunnent……… .36
II-3 :Isental n tmedyazt n tegrawla di temna t n Tizi ennif…….37
3-1 :Asisen n temna t n Tizi ennif………..37 3-2 :Aserwes n yisental n tmedyazt n tegrawla ger temna in n Tizi Uzzu (Tigzirt ,Tizi ennif,A effun,Dra lmizan)
2-b :Tigujjelt………...38
2-c :Igumiyyen d lba el a umi………39
2-d :Nndama ef lexde n tmurt……….40
2-f :I n lgirra……….41
2-g :Ime asen………42
2-h :Ta eqranit n tlawin……….42
2-i :Timunnent………43
Ixef wis k ad :III/Tasle t n wammud n yisefra III/1 :Tasle t si tama n tal a………....45
A :Lebni n usefru………...45
A-1 :Akat n ufyir……….45
A-2-Tun iqt………..45
A-3 :Tame rut……….45
A-3-1 :Tame rut tu liqt………..45
A-3-2 :Tame rut tamexlu t……….45
A-4 :Taseddart……….45
A-5 :Tugniwin n u anib………...…45
A-5-1 :Takanit ……….46
A-5-2 :Aserwes………46
A-5-3 :Azamul……….46
A-5-4 :Allus……….….46
A-6-2 :Asefru alemmas………...47
A-6-3 :Asefru awezlan………47
III-2 :Tasle t si tama n tutlayt………48
III-3 :Tasle t n kra n yisefra n temna in-agi………..48
3-1 :Si tama n tal a……….48
3-2 :Si tama n tutlayt………..48
III-4 :Aserwes ger uku n temna in-agi……….48
Taggrayt ……...………56 Ummu n yidlisen……….58 Amawal………...62 Ammud n yisefra………64 Taflwit n yimsiwal………..102 Tike iwin……….….104.
Tazwart :
Idles amazi s umata,yegra-d deg u ric n timawit si zik,tasuta tetta a-tt-id i taye
Azal n tsekla taqbaylit meqqe ,d tsarist ne d tamedyazt,ttawin-t-d akk ef tudert d yidles akked umezruy-nsen.
Tasekla tamensayt taqbaylit tekka-d deg ubrid n timawit i d-yel an si tsuta
er taye armi i d-tewwe er tizi n wass-a . tasekla-agi teb a ef sin n yi ricen,
tasrit d tmedyazt .Tasekla-agi tedda-d deg ubrid n timawit,maca te ef am iq-is di tmetti taqbaylit,ur tru ara akk deg ubrid n tatut.Di tesrit , ad d- naf a as n
le naf yemgarraden :tumgist,taq t,tamacahut,timse raq,inzan akk d
lem un.Ddeqs deg-sen i a -d-yeww en er tizi n wass-a.Ma yella d tamedyazt tamensayt taqbeylit,si tama-s ugar n yisental i ef d-tewwi seg-sen ad
naf :tamedyazt n tyemmat ,tamedyazt n lfuru ,tamedyazt n lwaqt n
uxeddim,tamedyazt n um ezber,tamedyazt tadeyyanit,deg-s di en tamedyazt n tegrawla i ef d-newwi awal deg tezrawt-nte .Taneggarut-a yettawi-tt-id u ref azayri,lad a aqbayli ef wayen yexdem deg-s umnekcum a umi akk d lba el di tmurt-nne d wamek i yettidir ugdud ddaw n le kem amesba li d twa iwin d uxessar i yettru un ifadden.Amsehres as ulama yerra fell-asen azaglu ,maca ur
ye i ara afrayen d i ulfan n ugdud seg wayen i un ad yeqqim deg
ulawen-nsen ,imi i ulfan-agi u alen d allal swayes i ttmagaren a daw ;allal-agi d tamedyazt i d-ttawin.
Amedyaz as yella di yiwet n taddart,maca ye a d acu i yellan di tmurt s umata,imi ula d imedyazen n Tizi wezzu,am nutni am imedyazen-nni en i d-yewwin ef enf-agi n tmedyazt.
Tamedyazt n tegrawla ur llint ara fell-as a as n tezrawin,kra kan n
yinagmayen i yuran fell-as am Mulud M emri,Mu emmed ellawi,Mhenna
Ma fufi,Mal a Ben Brahim, atg.Ula d im en i yecfan i enf-a n
tmedyazt,a as seg-sen i yew en le fu Rebbi,ma d wiyya ttun-ten imi a as n wakud i i eddan ef temharsa.
Tasekla-agi nne i yellan d timawit,yessefk fell-ane ad tt-id-negmer imi tuklal ad tili d ayen yettwarun ad tt-nettaf deg yidlisen ad tt-id-afen wid i d-iteddun uqbel ad ifat l al ne ad tru deg ubrid n tatut imi wid i ten-id-yettawin ur d-grin ara s wa as.
Nkenti iswi-nte seg tezrawt-agi,ad d-nawi ne ad negmer enf-agi n
tmedyazt wa d nesse biber ef wayen I d-yeqqimen deg-s skud mazal kra n wid I asen-d-yecfan,deg-s ad ne re ad negg aserwes n tmedyazt-agi ger kra n
temna in n Tizi Uzzu.
Tazrawt-nte ,tebna ef wammud n yisefra i d-negmer di tudrin-agi
yemgaraden n Tizi Uzzu.Ammud-a yes a azal n 50 n yisefra,negmer-iten-id s ubrid n tsastant,nura-ten ilmend n ususru-nsent.
Ma d ayen yerzan lebni n uxeddim-a,neb a-t ef k ad (3) n yi ricen.Ixef amezwaru yettmeslay-d ef tewsatin timensayi n tmedyazt taqbaylit.
Ixef wis sin yettmeslay-d ef wamek i d-sbadun kra n yinagmayen
tamedyazt-agi n tegrawla akked yisental n tmedyazt n tegrawla seg wammud i d-negmer.
Ma d ixef aneggaru,deg-s ad negg tasle t i kra n yisefra seg wammud i yemgarraden tamna t.
Tamukrist :
Tazrawt-agi i nexdem,ad tili d agmar n kra n yisefra i d-ttawin yimdanen di tallit-nni n tegrawla di kra n temna in n Tizi Uzzu,d tesle t n usentel-agi n
tmedyazt n uzbu di temna in-agi,d a iwakken ad nessiwe leqdic-nte er
taggara,yewwi-d fell-ante ad nexdem tamukrist i umahil-nte ,fell-as ad yebnu leqdic.
Ihi,d acu i neb a ad d-nini s tmedyazt n tegrawla ? D acu-t wazal i tes a di tmurt n leqbayel s umata ?
D acu i d-yegran si tmedyazt n tegrawla di kra n temna in-agi n Tizi Uzzu ? D acu i d amgired i yellan ger temna in n Tizi Uzzu deg usentel n tmedyazt n uzbu ?
Uguren i d-nemmuger :
Deg te zi n umahil-nte ,a as n wuguren i d-nemlal deg unadi i nexdem,uguren-agi mgarraden,nezmer ad ten-naf d wid yerzan lex as n yidlisen,d tidet llan wa as n yidlisen i d-yettmeslayen ef tmedyazt
di en ur nezmir ara ad nedlu akk ef wid i d-yettmeslayen ef tmedyazt,imi ulac amek ara ten-id-nawi.
Ugur-nni en i d-a yemmugren,mi ara nerzu er temsiwelt ara d a -d-yawin asefru,nettaf-itent me sub ttunt ne ur cfint ara ef wa as seg-sen,yezmer ad a -t-id-tebdu kan ad te bes,imi cfawa tebda tettru u-asent.
Yella di en wanda i d-nufa kra n tem in ur d a int ara ad nmel
ismawen-nsent ne ad ne ef isefra-nni s ttawil n kra n wallal am uglaway.
Afran n usentel :
Asentel n tmedyazt n tegrawla d tanesba urt,imi di tallit n temharsa yal taddart ad tafe wid yessefran ef tegrawla.
Ihi d ay-agi i a -ye an ad nefren asentel-a w ad nexdem tazrewt-nte
fell-as,ma d iswi-nte seg unadi-agi d agmar n yisefra i yebdan ttru un deg walla n
kra n yimdanen,imi tamedyazt-a d annar wessi en anda i en
yimdanen,tamedyazt-a d annar wessi en anda i en yimdanen i ulfan-nsen di
tegnatin-nni,ssufu en-d ayen yellan deg ulawen-nsen n lem ani.
enf-a n tmedyazt yemgarrad si temna t er taye ,am wakken i d-nenna di
tmukrist,ne ad d-nessebgen d acu-t umgired-a,d wanda i nezmer ad t-naf,d
A-Asisen n kra n temna in n tizi Uzzu:
Newwi-d kra nkan n yisallen ef temna in-agi1:
1-Azeffun:
Tusa-as-d si tama n ugafa Illel agrakal ,seg tama n unzul ta iwant n Aqaru A rib ,ma si l iha n usammer d tamna t n Yiflisen seg l iha n umalu Ait Cfa a ,tes a “126.66 km²”,tes a azal n “16847” yimezde .
2-Tigzirt:
Tusa-as-d si tama n ugafa Illel agrakal,seg tama n unzul ta iwant n Bujima ,ma si l iha n usammer d tamna t n Mizrana , seg l iha n umalu Iflisen ,tes a “41.68 km²”,tes a azal n “11962” yimezde .
3- Dra lmizan:
Tusa-as-d si tama n ugafa tamena t Nait ya ya Mussa ,seg tama n unzul
ta iwant n Tubirt ,ma si l iha n usammer d tamna t n Tizi ennif , seg l iha n umalu in zawiya ,tes a “80.84km²”,tes a azal n “38886” yimezde .
B)- Awal ef yimsiwal:
Timawit te ef adeg d alqayan di temna in n Tizi Uzzu, akken yella l al di
temna in-nni en n tudrin n Leqbayel, imi ayen i a -d-yiw en er tizi n wass-a d ayen d-yusan seg u fa n wat zik n yisefra, timucuha, inzan d le wayed …atg, ad naf timedyazin n temna in n tizi wezzu, d tid i i ef en a as n yisefra-agi n
tmedyazt n tegrawla seg wasmi i tent-tu d timec seg tem arin n tudrin-nsent,
d tem arin n tudrin ani er zew ent, ayen i tent-ye an ttwasnent a as di tizi n
wass-a.
Ad naf timedyazin-a ef ent isefra-agi i wakken ad muddent tab est I
yimjuhad, da en ad rrent tileqqubin i ya dawen, ttakent-yes-sent lem un, eff ent enf-agi n tmedyazt imi teshel, fessuset ef walla -nsent, yerna isefra-yagi jemmi ent-ten medden di tegnatin n lqer .
Timedyazin-agi ttwassnent s wa as di temna in n tizi wezzu ad tent-id-naf llant akk di yal asmekti ef unekcum a umi. Ad tent-id-nebder yal ta s tudert-is, tulmisin-is.
A-1- Tamedyazt Sa diya :
ebbaziz Sa diya, ssawalen-as Ta eddadit, tlul di 02 me res 1938, tezwe
er temna t n Ulad Meryen i ye afaren ta iwant n Tizi ennif, tu yiwen n urgaz seg twacult n em i, isem-is li, awal-is yewzen, at taddart akk emlen-tt
ef waya ssawalen-as ma ad texdem time riwin di tefsut n Yimazi en iwakken
ad asen-d-ssefru.Nanna Sa diya d tarqaqant, ma i d taceb ant ma i d
taberkant, udem-is yekmec acku meqqret di le mer, t ac ula d lgirra, yerna lqedd-is ibedd, di llebsa-s t emmel ad tells tikssiwin, d tme remt ef uqerruy-is.tessen tutlayt taqbaylit akked ta rabt.
A-2-Tamedyazt Fa ma:
em i Fa ma,tes a 70 n iseggasen di le meris, akken ur teb i ara ad a
-d-tmud a as n yisallen fell-as,slid isem-is d le mer-is.Ula d nekkenti as nessen-itt maca nedda-as di leb i,neb a kan ad d-nini dakken te fe annaw-agi n tmedyazt n tegrawla,n temna t n Tizi ennif,tessemras tutlayt taqbaylit.
A-3- Tamedyazt Dahbiya:
Beggac Dahbiya,ssawalen-as tabeggact,tes a 73 n yiseggasen di la,lasel-is
d tamna t n Tizi ennif,tezwe kan din.D ta arant,di tbeddi d talemmast,
udem-is yekmec d taberkant ur tekcim ara er u erbaz,tessen kan tutlayt tamazi t.
A-4-Tamedyazt Za zi
:Lwagnuni Za zi,tes a 78 n yiseggasen di la mer-is,ssawalen-as tawdi t
acku setiminen-t medden ef sser nsen d cci nsen d ta eqqanit,tlul di temna t n Dra Lmizan,d tareqqaqt n wammas d tamel ant udem-is yekmec luma na mazzal-tt te hed,tessen tutlayt n ta rabt akked tefransist.
A-4- Tamedyazt Wardiya:
D yiwet seg tid-ak i ef en tamedyazt n tegrawla, tes a 75 n yiseggasen di la mer-is, t ac tallit n umnekcum arumi,seg temna t n Uzeffun, ur-d newwi ara
as n yisallen fell-as acku ur teb i ara tessen tutlayt n tefransist.
A-5-Tamedyazt lima:
Xaldi lima tes a 76 n yiseggasen di la emer-is,seg Tqub in I yetaba en I
temna t n Tigzirt,d ta galt, tessemras krad n tutlayin taqbaylit, ta rabt akked tefransist,ta fe a as n tmedyazin ger-sent tamedyazt n tegrawla.
Isental i d-ttawin yimedyazen deg yisefra-nsen maci d yiwen, yerna yal asentel yu abrid-is iman-is ef waya , tamedyazt n leqbayel tezmer ad tes u
as n tewsatin.
I-Tamedyazt taqbaylit tamensayt :
-I-1-Tabadut n tmedyazt taqbaylit :
Tamedyazt taqbaylit d tin yeddan deg umezruy ,yerna d tin yellan d timawit ,
tettru u seg yimi er ume , as melmi id-nulfan wammuden n tmedyazt
yettwarun , ihi tamedyazt taqbaylit d tin ye fen amkan s tehri deg tmetti taqbaylit imi di yal tamnad ad d-naf tes a imedyazen d tmedyazt-ines , anerni n tmedyazt
ef wakken id-yenna S,Chaker deg udlis-ines : « Tamedyazt tamazi t n leqbayel, d tin id-i eddan ef sdis n talliyin » 1.
I- 2-Talliyiyin n tmedyazt tamensayt :
-2-a/Tallit n l erc d teqbilt : uqbel 1830.
Seg u ris amenzu n tmedyazt almi 1830, tettawi-d tmedyazt ef um ezber d umennu ger teqbilin.
-2-b/Tallit n unekcum a umi :1830 almi 1871.
Asentel agejdan deg tallit-agi d tamedyazt n uzbu
-2-c/Tallit taberkant :1871almi 1940.
Ulac kra n umaynut di tmedyazt
-2-d/Tallit n twa anit(tizer lant) :1940 almi 1954.
Tamedyazt di tallit-agi tewwi-d ef twa anit.
-2-e/Tallit n tegrawla :
Tawwi-d ef tmedyazt n tegrawla s umata amek id-tekker,amek tedda ,d wamek itt-uqubel ugdud azzayri .
1 - Chaker.(S) , La langue de la poésie kabylie in Cahiers de littérature
-2-f/Tallit n timunnent :
Asentel n tmedyazt d tamagit , ihi s umata tamedyazt n teqbaylit d tin i yeddan amecwar ezzifen deg umezruy , t edda-d seg tansayit , tennarna almi d tizi n wass-a di tatrarit , tewwi-d a as n yisental imaynuten i tmedyazt taqbaylit.
I-2- Tiwsatin n tmedyazt taqbaylit tamensayt:.
Llan seddis (6) n tewsatin akken itent-nufa ,deg udlis n M.Djellaoui (2007 :64)2 ,
tiwsatin-a d ti-gi :
2-1/Tamedyazt n lfuru :
Tamedyazt-agi teb a ef k ad (3) n le naf « urar ,tibu arin , d uzenzi n enni ».
2 -1-a- Urar :
D tagnit n lfer yettwasnen di tmetti taqbaylit tamensayt , d awal id-yemmalen inumak n unecre d tukksa n lxiq .
yeb a ef sin n le naf igejdanen :
Yella win id-ttawin yirgazen berra n uxxam deg usqif ne deg umra , yella wurar i xeddemen-t tlawin daxel n uxxam deg-s id-ssebganen-t tidma ayen s
an-t d an-tahuski d ccba a , d wayen yellan d an-tamusni d cc ara di cc ne deg
yisefra.(Djellaoui,2007,p54,p55)3.
ur Mahfoufi ,urar yeb a ef sin n ye ricen imeqqranen (1992 :p114-p138)4
Amezwaru ,yettili-d tameddit n tma ra s wayen akk yes an assa er tuqna n
enni d tbu arin .
Ma d urar wis sin ,yettili-d mi ara tawe teslit s axxam-is , lad a urar-nni ideg
ara ad-te i teslit tazeqqa n cc .
2 -Djellaoui (M),Tiwsatin timensayin n tesrit taqbaylit,Ed.HCA,2007.p64. 3 -Djellaoui(M),ibid,p54,p55.
4 -Mahfoufi (M),Chants kabyle de la guerre d’indépendance,(Algérie,1954-1962),Ed.seguier
-2-1-b- Tibu arin :
ur Djellaoui , (2007,p64), tibu arin ne asbu er d asfillet i s aya d wayen akk ara ad-yeglun s wayen yelhan i twacult .
ur F.Ait Froukh (1993 :p71), tibu arin d yiwen n enf n yisefra id-ttawin-t tlawin di tegnatin n lfuru ,ssexdamen-t deg-s ta ect-nsen-t wa d-s , mebla allalen-nni en n ccna .Tibu arin d awal nni en yekkan seg u ar « b r » id-yemmalen deg unamek-ines « s aya d cci ».
-2-1-c-Azenzi n l enni :
Azenzi n l enni yemgarrad ef tbu arin d wurar , imi netta yebna ef yisefra id-yettawi umedyaz yettwasnen , yes an tirmit di tmedyazt .Dawal n tmedyazt usrid ur neqqin ara s wallalen n ccna yettili-d tikwal d am3ezber gar sin n yimdanen , isefra n uzenzi n l enni i yesseqdac umedyaz , deg-sen azamul d yinumak uffiren yecban tiqnu in , (Djellaoui,2007 :73).
-2-2-Tamedyazt n tyemmat :
Tes a sin n ye ricen : azuzen d userqes .
-2-2-a- Azuzen :
D enf n tmedyazt id-tettawi tyemmat s tjinatin d cnawi ninen , mi ara ad teb u ad tesgen l ufan-is.(Djellaoui , 2007:13).
D yiwen n enf n yisefra id-ttawin di ddunit me a ( Zomthor , 1983:91 )5
D tu ac s wayes tesgan tyemmat llufan-is , (M.A.Salhi , 2001:211 ). Tigawt-a n uzuzen tes a ismawen-nni en am : ahuzzu , adewwe akked asberber
ef akken id-yenna Mhenna Mahfoufi (1992:p262) , isefra n uzuzen ,
tettawi-ten-id kan tme ut wa d-s deg uxxam , ama deg urebbi-is ne ef
uzagur-is.
-2-2-b-Aserqes :
ef wakken id-yenna J.M.Dallet deg wawal-is : ( Dawal id- yemmalen asengez n llufan s igenni ).
Tayemmat iwakken ad d-tessewjed tagnit n userqes , ad rebbe , ne ad te el
arren-is , s sin ifassen ad te ef l ufan s le der qbala- ines , imiren ad tebdu deg uceddu d userqes , tiqejjirin n llufan ad d-ttrusun s telwe d lxeffa s ufella n
tgecrar-is .p26. Tamedyazt n userqes temgarad , ef tin n uzuzen deg wa as n wudmawen , ad
d-nebder d amedya , tignatin n tmenna , yiwet tessakay , taye tesganay.p38.
-2-3-Acewwiq:
ur Djellaoui (2007:p41 ),amdan aqbayli , d argaz ne d tame ut , yeslalay-d assa i ahden gar lec al-is d kra n cnawi d yicewwiqen id-yettawi s l en n ta ect-is , icewwiqen-a , la el-nsen d tamedyazt ,d awal yes an lem ani , yenna-d yenna-da en , acewwiq yenna-d yiwen n enf gar le naf tamensayt, , yusa-yenna-d yisem-a seg
umyag “cewweq” i yes an anamek n “ccna s ut a layen yessakayen” Acewwiq , yettawi-t-id umdan ne tarba t n yimdanen , s usexdem n ta ect , war
allalen wiya n u awan.
Ger tegnatin ideg id-yettawi umdan , acewwiq ad d-nebder : aze a , asendu , tiwizi , atg.
-2-4-Am ezber :
ur Ait Faroukh (1994 : p18,19 )6 , am ezber ne am ezzer d ambeddel n
wawal s tmedyazt tusridt , ne yettwacnan gar urgaz d tme ut , tam art d teslit-is , gar snat n tlawin , gar sin n yimedyazen , ne gar snat n trebba , am
yimawlan n yisli d wid n teslit . Tikwal am ezber yettu al d amce ew n tidet gar sin n yimdanen ur nettemsefham ara .
6 -Ait Ferroukh(M).Ethnopoétique berber,le cas de la poésie orale kabyle,thése pour le doctorat,soutenue à la
Am ezber er Mahfoufi (1992:p239) , yes a anamek n “ucekker ne le cer”, id-yessebgan umdan mgal amdan-nni en.
Gar n le naf n um ezber ad d-naf :
-Am ezber n u bas , am ezber n wurar ,am ezber gar yimedyazen , am ezber n twizi .
-2-5-Tamedyazt tadeyyanit :
Asefru adeyyani , d udem-nni en deg wannar n usnulfu n tmedyazt taqdimt, ye ef amkan wessi en di tudert n umdan aqbayli , i yes iyesse had assa en n lliman akked d teflas gar-as d win it-id-ixelqen (Djellaoui , 2007 :p95 ). Deg tmedyazt tadeyyanit , llan krad n le naf : adekker , tiqsi in n ddin akked tamedyazt ta ufit.
-2-6-Tamedyazt n tegrawla :
Sumata , tamedyazt n tegrawla ne uzbu d tin id-yettawin ef tegrawliwin ti erfanin tettbeggin-d s wudem ubriz ayen yexdem u umi d lba el ur
nettwaglam di tudrin d iderman , d wayen ddren imezda ddaw n lmerta n twa iwin akked txe arin yesserhaben . (Djellaoui , 2007 :p 120 ).
I-3-Tame ut taqbaylit akked tmedyazt :
Tame ut taqbaylit ur d-tban ara kan di tmetti imi ne ra d akken tes a azal d ameqqran deg wannar n wesnulfu akked wudem igerzen a as.
Add-naf te a-d late -is d ameqq an di tsekla imi texdem a as ama d timucuha d
temse raq ne ayen ya nan tamedyazt , di enf-agi id-tufrar a as .
Tessefra ef tedyanin i errun d wuguren id-tettemlili di tudert-is akked i ulfan-is l if , lmut ,lqer ,ttrebga ,atg.
Si tama er taye tame ut tettawi-d tamedyazt ne tessefruy tudert-is n yal ass , ma nemmuqel amek i tessefruy tme ut ne amek id-yettili usnulfu n tmedyazt-agi ad naf dakken isefra-ines , ttasen-d we d-nsen , mi ara te ru tedyant am lmut
: t ezzen , ittxiq wul-is i ur seg wayen t us si lefraq , l , ime awen-nni
tettbegin-iten-id deg usefru , thedde -d ef lqer s kra n wawalen iceb en yes a lme na d lmizan .
Y.Nacib yenna-d : “tamedyazt tlul-d teqqim deg walla n tlawin-agi as akken ur rin-t “.7
S waya ad d-nini tamedyazt n tme ut tes a azal d ameq an di tmetti taqbaylit.
Deg yixef-a,nessawe ad d-nmeslay ef tmedyazt taqbaylit tamensayt s umata, ma yella deg yixef wis sin, awal ad d-yili s telqi ef tmedyazt n tegrawla i ef yebna umahil-nte .
Tamedyazt n uzbu ne n tegrawla, d yiwen n ssenf n tmedyazt taqbaylit tamensayt i yerzan yiwet n tallit i i eddan ef tmurt n Lezzayer, lad a tamna t n Leqbayel.
Ay-a iban-d deg yisental n yisefra n uzbu i yellan deg wammud-nte id negmer.
II- Tabadut n tmedyazt n tegrawla :
I -nni seg umenzu n Novembre , anda i tlul tegrawla n 45 d win iwumi cfan izzayriyyen me a ,ass-nni i yebda umennu d u areb ef tmurt n Lezzayer mgal
daw a umi kren-d akk ad na en ef tmurt iwakken ad ssuf en a umi wa
ad-awin tilelli ad rren l erma i tmurt-nsen .
Am akken ne ra lba el d lmenker i yexdem u umi deg ugdud azzayri , me na xas akken ur kkawen ara ifadden-nsen ne ur srisen ara lesla -nsen lame na ru en ulin s adrar wwten akk s wayen iwumi zemren . Ayagi akk i uza tamurt n leqbayel s wa as , yal tawacult tefka-d mmi-s d amjahed am akken ara ad naf ttwahudden yexxamen r an lexlawi.
Tagrawla-agi d wayen akk i yexdem urumi di tmurt , te a-d late -is d ameqqran
di tnefist n yimdanen lad a tilawin . Ayen itent-ye an ad ssefrun-t ad
beggnen-t lexsa a id-beggnen-te a Fransa di tmurt . Annect-agi yella-d d ssebba akken ad banen-t
tlawin yessefrayen . Tigi d tid i ren i wayen ye ran d yemdanen di tegrawla
ma d tid yessefrayen seg wasmi i tewwi lzzayer tilelli , ssebba d isefra n
tlawin-agi timezwura iwumi tte essisen-t1
Tamedyazt n tegrawla d tin yettna en mgal Fransa tessebgin-d ine ruyen d
wayen akk id-te a Fransa di tmurt .
1-Ould Fella(A),El hawiya El wataniya wa istiqlaliyat ataqafa el amazi iya,mémoire de
II-1-Tabadut n tmedyazt n tegrawla er kra n yinagmayen
:1-a- Nacib (Y):
Yemmeslay-d Youcef Nacib ef tmedyazt-a n uzbu , yenna-d d akken deg
unamek-is , ad tett s l d lixsa i yellan di tallit-nni . Yenna-d da en
d tamedyazt id-ttawin ef tegrawliwin mgal amnekcam a umi , yettifi d l
D wurfan ef wayen i errun n txe arin di cci akked le wa abe da tamsalt n
nnif d l erma yettagezren .2
1-b-Chemakh (S) :
Yemmeslay-d ef tmedyazt n tegrawla deg tezwart i yura i wudlis n Lesheb, deg usebtar wis 5, ef enf-a n tmedyazt ,yenna-d deg-s d akken tamedyazt-a d yiwet n tal a n tenfalit n tsekla timawit taqbaylit . D tanfalit tamatut deg yal taddart.
Nezmer ad d-nini tamedyazt-a d lemri n tmetti , acku tettara-d rru i tmetti .
1-c- Ben Brahim (M):
Tamedyazt n tegrawla maci d tamedyazt n menwala , txeddem lwajeb meqq en iwakken ad t iwen imjuhad . Nezmer ad d-nini d lesla n umjahed
irezzu fell-as iwakken ad as-d-nmud tab est i ljihad.3
Tenna-d : “ Tamedyazt n tegrawla d tin yettna en megal Fran a,tesbeggin-d
in ruyen d wayen akk id-te a Fransa di tmurt”.4
Am akken tettkemmil deg wawal-is teqqar-d akken tamedyazt-agi n tegrawla 1954,tufrar-d s yiwen wudem axa ar tes a asirem er sdat akken ad-ban tafat
2 -Nacib(Y),Antropologie de la poésie kabyle,Ed.Andalouse,Alger,1993.p.46.
3 -BEN BRAHIM(M) ?,ibid ,la poésie populaire Kabyle et la resitance à la colonisation de 1980 à 1962,thése de 3
cycle,soutenue à l’EHESS ,sous direction de C.L.Dujardin,paris,1982,p,118.
4 -Ben.Brahim(M),op.cite,p41.’c’est une resistance , la tente , dissimulée , marquant une nouvelle opposition à
akked tilelli,ad yeffe we daw si tmurt.D tamedyazt ittaken rru i tegrawla akken ad ye her uzekka igerzen
1-d- Djellaoui(M) :
Iwekked-d d akken tamedyazt n uzbu ne tin id-ttawin ef tegrawliwin ti erfanin tettbeggin-d s wudem ubriz ayen yexdem u umi n lba el ur
nettwaglam ara di tudrin d iderman , d wayen ddren imezda ddaw n lmerta n twa iwin akked txettarin yesserhaben .
1-e-Mahfoufi(M) :
Tamedyazt n uzbu , ur teqqin ara kan gar yimdanen i yettidiren yir li ala di tallit-nni n unekcum a umi , me na tu al tban-d s wudem-nni en , iwumi neqqar tamedyazt n lgirra yettwacnan ne inaciden .
Ay-a yemmeslay-d fell-as Mahfoufi ( 2002 : 33 )5 , anda id-yenna d akken ,
tamedyazt-a ne inaciden-a , s an azal meqqren , acku tettak-d affud d usirem i win ara as-yeslen teslalay-d tab est deg wul n yilem yen n tallit-nni .
Ad nebder kra seg wid yuran ef inaciden-a : -Ait med : tura qrib ad nenna
-Mu end Said ic : Ay ilem yen beggset -L imac li : Ay ilem yen kker-t fell-awen
1-f- Remden (L)
:Yura ef tmedyazt n lgirra di tallit-nni ( 1954 : 1962 ). Yenna-d d akken tamedyazt-a d asefru n usirem i u ref aqbayli . Yenna-d da en tamedyazt n tegrawla n timunent n lezzayer ( 1954 : 1962 ) , d tasekla timawit yeqqar-itt-id
ref di tallit-nni n umnekcum a umi iwakken ad d-inamell ayen it-ixu en , d
usirem-is , d wayen yezmer ad t-yexdem .6
5 - Mahfoufi(M) Op.cit.p33.
II-2 –Isental n tmedyazt n tegrawla :
2-a-Seg wammud s umata :
2--a-1-Acekker n yimjuhad
:Asentel-agi uqten fell-as isefra , imedyazen i wakken ad-asen-rnun afud d teb est i yimjuhad wa ad kemlen er zdat.
Tamedyazt-agi txeddem lwajeb iqeddsen i wakken ad t iwnen imjuhad , nezmer
ad d-nini d lesla n umjahed , akken id-yenna Ben Brahim (1982 : 118).7
Akken id- tenna tmedyazt , Fa ma8 seg temna t n Tizi ennif :
Asefru :9
Krim Belqasem Ucbi n lahdur La lam-inek icid L amma tefra
Tenna-d da en tmedyazt lima10 seg temna t n Tigzirt :
Asefru:11
A ta Si miruc yusa-d Yewwi-d abrid n yi zer Yettenbih ay-atmaten Ur teddu-t akked listi mar Kura u-t ay-atmaten
A tan da en Wardiya seg temna t n U effun d acu id-tewwi deg sefru-is12 :
7 - Ben.Brahim(M) op.cit. (1982-p118) 8 -u al er tfilwit n yimsiwal.p
9 -U al er wammud n yisefra n Tizi ennif,asefru wis 10. 10 -U al er tfilwit n yimsiwal.p
Dda sliman At De man Argaz aberkan
Awin yemmuten ger iberdan
Ula d tamedyazt Za zi13 di temna t n Dra Lmizan tenna-d deg usefru-is14 :
Al usin n A mer A ta inat n uqemun Lukan ifeddu wayla Ak-id nefdu s umelyun .
2-a-2- Tiggujelt :
Tame ut taqbaylit , tes edda l if , argaz yeffe seg uxxam , yedder ne yemmut ur te ri , arraw-is deg uxxam steqsayen ef baba-tsen , ur tes i lejwab
ef isteqsiyyen-nsen . Akken id-yenna Y . Nacib (1993 : 64 ) ,” llan kra n yisefra
ttifi en d l d wurfan acku deg usentel-nsen yettban-d am temsalt n
tiggujjelt”15 .
Akka id-tenna tmedyazt lima seg temna t n tigzirt deg usefru-ines16 :
Yekker umjahed ad iru
Ye a mmi-s di ddu
Yettwe i di tme ut-is
12 - U al er wammud n yisefra n Uzeffun,asefru wis 04. 13 -U al er tfelwit n yimsiwal.p
14 -- U al er wammud n yisefra n Dra lmizan,asefru wis 04.
15 -Nacib(Y) op.cit.p64
Tame ut rebbi arraw-im ader ccaref-im
Tamedyazt Wardiya17 seg temna t n U effun ata d acu id-tewwi deg usefru-is18
:
Ay-ttme id a baba mmi
Nnan-as a yemma-s ber Ssebya-m yellan d l ayeb Ad d-ilal d nekkeni
2-a-3- Igumiyen d lba el a umi :
Asentel-agi ye uqqet s wa as deg isefra id-negmer , lba el d lax ara i texdem Fransa deg tmurt n Lezzayer , yeqqim deg walla n yemdanen , s erqen , n an ,
eqren tilawin , iwakken ad aw en er lmujahdin , u alen ttekellixen i wayt n tuddar tte awanen-ten , wigi iwumi qqaren igumiyyen .
Akka id-tenna tmedyazt Sa3diya seg temna t n Tizi ennif deg usefru-ines : Buras yeffe d agumi
D tame ut it- unan
Yerwel ye a-d n ami
Buras yeffe d agumi
Maci aca n yirgazen id-igumiyen luma na ula d tulawin ddan-t deg ubrid-agi znuzun-t atmaten-nsen-t , akken id-tenna tmedyazt Za zi seg temna t n Dra
Lmizan :19
17 -U al er tfelwit n yimsiwal.p
18 - U al er wammud n yisefra n Uzeffun,asefru wis 07. 19 -- U al er wammud n yisefra n Dra lmizan, asefru wis 06.
Taqsi t texdem L uhar
Teceyya -d ur-i s amalu Yelli-s tsebba lqahwa Ma d nettat tezha-ane Yeffe Si Crif er berra
Tewwi-d da en Wardiya seg temna t n Uzeffun asefru-agi20 :
Ata ya at aya urumi Si Lezzayer yebda a elles Yewwi-d ar bu tsura Yerna-d a erbi i teqqes
Ma d tamedyazt lima seg temna t n Tigzirt tenna-d deg usefru-is21:
Kunwi ay igumiyen Ur t ezbem i nnif-nwen Tedda-m akk akked irumyen Asmi ara tefru lgirra
Ad-ak nezlun am akraren .
20 --- U al er wammud n yisefra n Uzeffun,asefru wis 06. 21 - U al er wammud n yisefra n Tegzirt,asefru wis 02.
2-a-4- I n lgirra :
Yebda umennu amenzu n Novembre , deg yi , nnu en izzayriyen urben i wakken ad ssuf en a daw arumi wa ad-awin tilelli , asentel-agi ye uqet s wa as , ad naf timedyazin wwin-t-d fella-s .
Tamedyazt lima seg temna t n Tegzirt tenna-d22 :
Imjuhad assen mi-ff en S Rebbi nedhen
Nnebi yedda d alemmas Mi f en deg wass n tlata Cfi am ass-a
Ma d tamedyazt Wardiya seg temna t n Uzeffun tenna-d 23:
Ass n lexmis ta eb it Rem an tawa it L esker mi ttalin Mi i edda uzeffuf n rre Nukni n il d tamessali
Tamedyazt Za zi seg temna t n Dra Lmizan tenna-d:24
Ass n l em a tamessast
22 - U al er wammud n yisefra n Tegzirt,asefru wis 01. 23 -- U al er wammud n yisefra n Uzeffun,asefru wis 07. 24 - U al er wammud n yisefra n Dra lmizan,asefru wis 05.
Tin yer ran ad d-tass Sireklen-d i erkiwen Sireklen-d ef At Yem
Ma d tamedyazt Sa diya seg temna t n Tizi ennif tenna-d25 :
Isti mar bu lem ani Yetthuddun deg ixxamen Mi slan lmujahdin
Qel en s nser i begsen ef rebbi yakk nedhen.
2-a-5- Ime rasen ; ccuhada:
D asentel id-yiwin ef ccuhada , yenna-dDjellaoui (2007 : 167 )26, d akken tame ut ass-nni mi ara as-yemmet wargaz-is
ne mmi-s , tbeqqu ad d-tessufe ayen yellan deg wul-is s usefru .
Tamedyazt Wardiya seg temna t n Uzeffun deg usefru-is:27 :
D lmar a n lmujahidin Wid-ak yett allan sba Anda akken ffuden ur swin Uzlen-t tregwa n yidammen Yem i-d umgu n tteffa .
Ma d tamedyazt n lima seg temna t n tigzirt tenna-d28:
25 - U al er wammud n yisefra n Tizi ennif, asefru wis 26 -Djellaoui(M) ,op.cit p167.
27 - U al er wammud n yisefra n Uzeffun,asefru wis 04. 28 - U al er wammud n yisefra n Tegzirt,asefru wis 03.
Na ya-t-id s ddima
Yar em ccuhada er fella-s ne li Deg idurar ezzifen
Di ra a layen
Tes a-d iregazen
Ma d tamedyazt Za zi di temna t n Dra Lmizan tenna-d 29:
.
A L usin n A mer A ta inat n uqelmun Lukan i yefeddu wayla Ak-id nefdu s umelyun Ass mi d fransa ik-yen an Te a lmugahdin la ttrun.
2-a-6- Timmunent :
Isefra id-yettmeslayen ef timmunent llan s wa as acku imdanen Izayriyyen sbegnen-d lfer -nsen i ttra un d la wam , d a imedyazen ufan-t d tagnit iwakken ad ssefrun .
R . Lesheb , (2008 : 13 )30 , yenna-d dakken tamedyazt-a d asefru n usirem i
ref aqbayli .
Tamedyazt n lima seg temna t n Tegzirt tenna-d31 :
La lam yetthuzzu-t wa u
29 -- U al er wammud n yisefra n Dra lmizan,asefru wis 03. 30 - Lesheb(R)op.cit,p13
Nekkeni nefra
Ger uzegzaw d umellal D itri n sba
La lam yetthuzzu-t wa u Nekkeni nefra .
Ma seg temna t n Dra Lmizan tamedyazt Za zi tenna-d32 :
A Mu n Nnacid Ay afri n dda La lam tewwi t-id L amma ad tefra .
Ma d tamedyazt n Mal a33 seg temna t n Tigzirt tewwi-d :
Ggulen ur d-kcimen s axxam Siwa ma wwin-d drapu Ah ya y-arrac n tmurt Arumi tura yemmut.
II-3)- Isental n tmedyazt n tegrawla di temna t n Tizi ennif :
3-1- Asissen n temna t n Tizi ennif :
Tizi ennif , tedder tallit n unekcum arumi aseggas n 1871 .D tin id-yufraren s tfella t aba da tiriwa , deg tallit n unekcum afransis , ta iwant n Tizi
32 - U al er wammud n yisefra n Dra lmizan,asefru wis 02. 33 -U al er tfelwit n yimsiwal.p
ennif teb ed ef Lezzayer tamana t s 100 km si l iha n usammar , ma ef Tizi Wezzu teb ed s 50 km si l iha n umalu .
Tizi ennif tes3a 32 n yigiman34 n yimezde ma d tagruma- yis tiwe er
47,01km² , tezzi-yas-d seg tama n usammar Dra Lmizan , si tama n umalu ta iwant n Mekira , seg ugafa d ta iwant n Mekira , seg wen ul d ta iwant n Qadiriya , i yettaba en tawilayt n tubirett ; d tin yes an am (8) n yigiwen n yimezde , ma d ayen ya nan i erbazen ad d-naf 16 n yi erbazen imenza , semmus (5) n yi erbazen ilemmasen d snat n tesnawiyin .
Ma d ayen ya nan imezda ad naf aneqqis n yimalayen 51% ma d aneqqis35 n
wuntiyen 49% .
Tes a yiwen n wannar win iwumi qqaren annar n t iwant , tes a da en yiwen n usardi n ulmud .36
Imezda n t iwant n Tizi ennif fkan azal d ameq an i wakal yettwasxedmen i tfella t am ( azemmur , iferki , tiriwa , aferran d ttrebga n yi ersiwen am ( izgaren , ulli ,... ).
D ta i d ta iwant n Tizi ennif ( isallen-a newwi-ten-id seg t iwant n Tizi ennif )37
34 - yigiman:alef
35 - Boutlioua(H),Aneqqis:rapport, ,lexique birlingue Français tamazi t,Ed decembre 2005. 36 -Aserdi:ulmud(centre de formation proffessionale)
3-2- Aserwes n yisental n temdyazt n tegrawla ger Tizi ennif
akked (A effun.Dra lmizan.Tigzirt):
2-a)- Acekker n yimjuhad :
Fa ma,tessefra-d ef imjuhad i arriyen,d wayen iye ran yid-sen,d wayen twala
nettat s yiman-is, wid iseblen temzi-nsen iwakken ad rren tilelli:
Nutni d arraw n Nnebi Mi i edda yesdir-asen Deg yi ttehuddun likat Deg wass sburuyen l af
2-b)- Tiggujelt :
Ama d tayemmat tin iwumi yeffe mmi-s er ljihad,ne tame ut war ad yes an seb iyam seg zwa -is ,lxiq n wul-is d lqer icergen tasa-s , d ime awen
yettcercurn seg wallen n tyemmatt, ye a-t ad tessefru lefraq n mmi-s d
wargaz-is38:
Yettru mmi-s n lmujahed Yenna-as baba anida yella Yegguma ad-isu lqahwa Iga-yas i allen i yemma-s I baba anda yella
Tenna-as : rebbi ak-isebbar a mmi Baba-k yen a-t urumi
Yettru mmi-s umjahed
Yegguma ad yessu alemsir Iga-yas i allen i yemma-s Yenna-as : i baba anda yella Baba-k ten a-t Fransa Rebbi ak-isebber a mmi .
Tenna-d da en :
Bse etkum a lmujahdin Bu La yun anda yella Bu La yun n an-t lyutna Rebbi ad as-isebber arraw-is Laxber ad yaw en yemma-s Anwa i tes a d mmi-s waye .
2-c- Igumiyen d lba el arumi :
Lxuf d tergigit,n tyemmat,d lba el yexdem u umi deg warraw n
tmurt,ama d irumyen ama d igumiyen izenzen tamurt-nsen ur ezben i taggara zenzen imjuhad, uqben tilawin ama s tyita ama s tmen iwt n warraw-nsen-t iwakken ad qqiren-t ef imukan n yirgazen-nsent ,xas akken tayemmat d lmu al ad teqbel tesber i tyita, i llaz, i lqer wala ad tezzenz argaz-is d yimjuhad n
tmurt-is ,aka id tessefra Sa diya iwayen ta der39:
Acu yerbe umucar
Yerbe rrekba n licar
Lmut-nsen s umencar Acu yerbe ugumi D taserwalt akked ubiri L ennet teb ed fella-s
Tenna-d da en :
Ass-mi id- tusa Fransa Mkul ti ilt tebna lka F en sin n yigumiyen S erqen ula d itemma .
2-d- Ndama ef laxde n tmurt :
Igumiyen d ixed en izenzen tamurt-nsen d watmaten-nsen,d wid yellan d
ssebba ef wa as n tmen iwin, ddan d Fransa ttun ime awen n tlawin,d lqer seg tmen iwt n ufrux n t ebbu -is,wigi er ur-sen tamurt ur teswi ara, ddel n Fransa wala ljihad ef tmurt,luma na llan wiya iwumi te arrek tasa-s ,ye nin wul-is, yettnadi ad yesse ti tuc iwin-is ad ibedd ef tmurt-is akken id-tenna
Sa diya:
A Lmulud bu i ecciwen
Assel an n igumiyen
S erqen mya d mya di temma A lwaldin ur ttuggad-t ara D ul-nne i yemaxlu en A lwaldin ur ttuggad-t ara
D ul-nne i yemaxlu en N an mya wemya d arumi Tura yeffe d amujahed Kunwi a yi lemziyen
Kker-t ad treb em Lzayer-nwen
2-f- I n lgirra :
Irgazen ur yeqbilen ara s listi mar ad n en arraw-nsen,ad eqren tulawin-nsen ,yewwi-ten nnif ef tmurt-tulawin-nsen ffe en i amenzu n Novembre, ulin er
idurar xedmen akk ayen iwumi zemren,iwakken ad rren tilelli,later-nni id te a
Fransa ye a-tt ad tawi ayen ye ran assen akken id tessefra Sa diya:
Ass-mi id tekmassa lgirra Tekmasa-d seg ugni n lu a Icebe -it lmujahdin
Ma ad ten-yessehreb lyutna Kunwi a yirumyen
I tecmet tarba t-nwen
Ma yenqes yiwen gar-awen .
2-g- Ime rasen :
Yal yiwen ama d argaz ama d aqcic amec ye an yemma-s,i ureb
ijuhed ef tmurt-is iwakken ad as-d-yerr l erma wa ad d- ssuf en arumi seg
tmurt-nne ac al yemmuten ac al n tregwa n yidammen i yuzlen,mmuten an
imawlan-nsen,tawacult-nsen ,mmuten deg yi ezran,l iran deg yiberdan deg
yimula, wid yettume len ttume len, wid id- an akken deg lexla ant-n seg
miruc addi deg udrar Deg udrar yegguni l ar Imud ar i wudem-is inur ar i wudem-is inur Inur amzun d lefnar Imud iman-is i r as Wala ad yeddu d lkeffar
2-h- Ta eqranit n tlawin :
Imcumen wid ur nettaggad ara rebbi ,ufan tajmilt di tlawin n tmurt ,tid iwumi ffe en yergazen-nsen-t ,xedmen deg-sen-t leb i-nsen ur aren deg dnub
lmuhim ad zhun , ime awen n tyemmat d la zen d l ye a -tt ad tessefru wa
ad tini ayen ttiqer en,akken id-tenna Sa diya40:
Yerkeb di la jibi iru
La yett ewis di tudrin Almi yufa isem n Lwiza Iga-t-id di la jibi yewwit-id Tetbe -it-id yemma-s
Tenna-as aw Rem an Err-d yelli
Yenna-as : ma ur tkunta ara Arru-d ula d kemmini.
2-i- Timmunent :
Lfer s tafat id-yusan d tem ict n lahna,ami iguyes wul almi kkawen ifadden, almi qqurent wallen seg yime i iban-d lefjer, d ajdid tnewer tmurt s tlelli id-wwin imjuhad, urben, lin,kkren,uzlen almi id-yiwe wass ttra un ac al, almi wwe en-t sbe snin, almi i ye li umelyun d nnef umelyun n ccuhada:
Asefru41:
La lam n lmujahdin yusa-d yuli Accac aw riruc
La lam n lmujahdin yusa-d iruc Accac aw l ali
Ta ellamt n lmujahdin tusa-d tuli.
Isental yellan deg wammud s umata d widak da en id -nufa deg temnad n Tizi ennif , d acu kan nufa-d sin n yisental ur ten-nufi ara deg temna in-nni en
n Tizi Wezzu , isental-agi: yiwen d ta eqranit n tme ut , waye ef igumiyen
,ixed en tamurt-nsen zizen ,zenzen atmaten-nsen ,ndemmen di rray-nsen alen er ubrid n wab .Ma dayen ya nan isental-nni en,acekker n
yimjuhad,igumiyen,d tigujjelt,d ime rasen,akked timunnent nuf-aten ula deg temna in-nni en.
Deg yixef-agi ad neg tasle t i yisefra i d-nefren si temna in n Tizi uzzu,ad nesseqdec deg-s ayen i yellan ama si tama n tutlayt ne n tal a.
III)-Tasle t n wammud n yisefra :
Deg yixef-agi aneggaru,ad ne re ad nexdem ta le t i kra n yisefra id -negmer di temna in id –nebder yakan i yemgarraden adeg akk d usentel,ay-agi ad yili si tama n tal a akked tutlayt.
III-1)-Tasle t si tama n tal a :
Si tama n tal a,ad nexdem tasle t i kra n yisefra seg wammud id-negmer.
A)-Lebni n usefru :
Tamedyazt taqbaylit tes a ilugan ef wacu tbeddiwakken ad tewzen w ad tes u anya iqe den.Dayen id-yemmalen tal a n usefru akk d lebni n yifyar.
A-1 )Akat n ufyir
: ef wakken id-yenna al i M.A : « D tudsa tagensayt n ufyir.Deg teqbaylit,akat yebna ef um an d usuddes n tun iqin » .Tamedyazt taqbaylit tebna ef sin lsisan : 1-_Le sab n tun iqin.
2- Tame rut.
A-2)Tun iqt :
tun iqt,d imesli mi ara d as-nsel yettili-d ta ra we d-s ne ta ra d tergelt.A-3)Tame rut
:D askil id-yettu alen deg yal taggara n ufyir tettak-d cba a i usefru,llan sin n le naf n tme rut :tu liqt akk d tmexlu t.A-3-1)Tame rut tu liqt
:Tkeffu s yiwen n uskil kan di taggara n yal afyir,tettas-d s tal a n(AAAA).A-3-2)Tame rut tamexlu t
:Ur tkeffu ara s yiwen n uskil,maca tkeffu s sin n yiskilen yemgarraden.Tettas-d s tal a(AB AB).A-4)-Taseddart
:D aggay n yifyar i yes an anamek deg umse fer-nsen deg usefru, ef wakken id-yenna al i M.A : « D taggayt n yifyar yedduklen ama s tme rut ama s tuddsa n wakat,akken di en yezmer d asentel ara ten-isduklen ». Jean.Jafre yettwali dakken taseddart d agrayt n yifyar i tesdukel yiwet n tme rut.A-5)-Tugniwin n u anib
:Tamedyazt tes a ayen itt-yessemgarden ef tesrit,amedya :Asugen,azamul,allus ,atg.Anect-a irennu deg cba a n tutlayt-is. Amedya :
A-5-1)-Takanit :
D amcabi ger snat n t awsiwin,maca ur tettili ara tenze t n ukenni ad yettwafham wawal deg unamek.A-5-2)-Aserwes :
Yettili-d d acebbi n t awsa s taye ,s usemres n tenza :am,amzun…..,yella wanda ur nessemras ara tinza .A-5-3)-Azamul
:D ayen i d-yettwellihen er wa as n t awsiwin ne d ayen yettwellihen er inumak uffiren,kra n yizumal i icudden er ugama, ersiwen,im an…
A-5-4)-Allus :
D a iwed n kra n wawalen ne n yifyar deg yiwet n tseddart ne deg yiwen n usefru.A-6)-Te zi d tewzel n usefru :
Isefra di tmazi t s an kra (03) n le naf ,llan i ezfanen,ilemmasen akk d iwezlanen.Ihi ad d-nefk amedya si yal enf seg wammud id-nejme :
A-6-1)-Asefru a ezfan :
Md : Ah ay arrac n l izb Yella rebbi ad i areb Ay imjuhad n l ali A widak i eb en i zzhu Ur swin lqahwa n be Ur ttisen deg usu
Gullen ur d-kcimen s axxam Siwa ma wwin-d dd apu. Ah ay arrac n tmurt A umi tura yemmut Agumi yu a-d aserwal I il i er l istiqlal A tiyita-agi id-yusan Ihegga amrar Ah ya ay arrac-nne Lezzayer d tamurt-nne .
A-6-2)-Asefru alemmas :
Yes a seg uku (04)ar am(08) n yifyar.
Md : Ay abrid u umi
Yiwi-d talwa t di le la Yettnaha di l aci
er buban bedden i use A ta alt n yime yanen
Neddhen i u ella .
A-6-3)-Asefru awezlan :
Yes a seg k ad(03) ar uku (04) n yifyar. Md:
Adrar n temgu t a lay Awin agen i umerre D lmarlmu a ffuden ur swin.
III-2)-Tasle t si tama n tutlayt :
Yal asefru yes a tutlayt i yesseqdac deg-s umedyaz,ama d tutlayt tayemmat ne d ayen wwin si tutlayin nni en.Ihi deg wammud-nte a as n wawalen
id-nufa d ijen en,kkan-d si tutlayt n ta rabt d tefransist.
Yenna-d S.Chaker : « Tutlayt taqbaylit ter el-d azal n 45% seg tutlayin tiberraniyin ».
Deg wammud-nte ,nufa-d ugar n 75 n wawalen n ta rabt,d wazal n 25 n
wawalen n tefransist.Ahat imedyazen smersen-ten iwakken ad iq ed usefru,ne ahat smersen-ten la sab n tun iqin akk d tme rut.
III-3)-Tasle t n kra n yisefra n temna in-agi:
1)-Asefru n temna t n tigzirt :
1-a)-Tasle t si tama n tal a :
Lezzayer d tamdint yelhan Lez/zayer/ed/tam/din/tyel/han Yersa-d deg uja nan 1 2 3 4 5 6 7 Di lafrik mechu yisem-is Yer/sad/deg/jar/nan
Yebna-t legliz ef waman. 8 9 10 11 12 Dilaf/rik/mec/hur/yis/mis 13 14 15 16 17 18 Yeb/nat/leg/liz/ ef/aman 19 20 21 22 23 24 Asefru-a id-newwi si temna t n tegzirt,yettmeslay-d ef temdint n
lezzayer,yes a 24 n tun iqin.
Taseddart-agi teb a ef 04 n yifyar,tame rut-is d « AA BA » ne d tame rut tamexlu t,imi keffun s yiskilen yemxallafen s tal a-agi « AA BA »
Lezzayer d tamdint yelhan (A) Yersa-d deg ujarnan (A) Di lafrik mechur yisem-is (B) Yebna-t legliz ef waman (A)
1-b)-Tasle t si tama n tutlayt :
Amedyaz yessemres deg usefru-a kra n wawalen n ta rabt md :
Awal deg usefru La el-is si ta abt
Tamdint Mechu
Akken i llan di en wid n tefransist md :
Awal deg usefru La el-is si tefransist
Ujarnan Journal
Lafrik L’afrique
2)- Asefru n temna t nTizi ennif :
2-a)- Tasle t si tama n tutlayt
:
Taqsi t i texdem fransa Taq/sit/tex/dem/fran/sa Te a lima a deg le yu 1 2 3 4 5 6 Tesse req ula d nne ma Te a/lim/ara deg/le /yu Cce b yectaq abellu . 7 8 9 10 11 12 Tes/se /req/ulad/en/ne /ma 13 14 15 16 17 18 19 Ce /b/yec/taq/abel/lu 20 21 22 23 24 25
Asefru-agi id-newwi si temna t n Tizi ennif ,yettawi-d ef tedyanin i ye ran di tmurt-nne .Asefru-a yes a 25 n tun iqin,ma d taseddart a tebna ef ukuz (04) n yifyar ,tame t-is d (AB AB) ne d tame rut tamexlu t.
Taqsi t i texdem fransa (A) Te a lima a deg le yu (B) Tesse req ula d nne ma (A) Cce b yectaq abellu (B)
2-b)-Tasle t si tama n tutlayt :
Amedyaz n tallit-nni n temharsa, yessemres awalen n ta rabt am
Awal deg usefru La el-is si ta rabt
Tesse req Nne ma Cce b
3)-Asefru n temna t n u effun :
3-a)- Tasle t si tama n tal a :
Ass n lexmis taseb it As/sen/lex/mis/taseb/ it
Rem an tawa it 1 2 3 4 5 6 L eske mi ittalin Rem/ an/tawa /it
Mi i edda uzeffuf n as 7 8 9 10 Nekkni n il d amessali El/ es/ker/mit/talin 11 12 13 14 15
Mig/ ed/da/uzef/fuf/ner/sas 16 17 18 19 20 21 22 Nek/nin/ il/dames/Sali 23 24 25 26 27
Asefru-a n temna t n u effun,yettmeslay-d ef tallit-ni n temharsa.Asefru-a yeb a ef s is (05) n yifyar,yes a 27n tun iqin, ma d tame rut-is tusa-d s tal a n (AA BC).
Ass n lexmis taseb it (A) Rem an tawa it (A) L eske mi ittalin (B) Mi i edda uzeffuf n sas (C)
3-b)-Tasle t si tama n tutlayt :
Amedyaz di tseddart-agi yessexdem kra n wawalen n ta rabt md :
Lexmis eske sas
4)-Asefru n temna t n Dra lmizan :
4-a)-Tasle t si tama n tal a :
Al usin n a mer Al/ usin/na /mer A ta inat n uqelmun 1 2 3 4 Lukan i yfeddu wayla At/a inat/uqel/mun Ad k-id-nefdu s umelyun 5 6 7 8 Asmi d f ansa ik-yen an Lukan/iy/fed/duway/la Te a lmujahdin la ttrun. 9 10 11 12 13 Adk/id/nef/dus/umel/yun 14 15 16 17 18 19 As/mid/ef an/sik/yen/ an 20 21 22 23 24 25 Te al/mujah/din/latt/run. 26 27 28 29 30 31
Asefru- n temna t n Dra lmizan,yewwi-d ef yiwen n umjahed.Taseddart-a teb a ef semmus(06) n yifyar,tes a 31 n tun iqin,ma d tame rut-is tusa-d s tal a n (AB CB BB).K ad n yifyar imezwura,mgarraden tame rut ne yal yiwen s tme rut-is (ABC),ma d k ad ineggura s an yiwen n tme rut (BBB)
A l usin n a mer (A) A ta inat n uqelmun (B) Lukan i yfeddu wayla (C)
Ak-id nefdu s umelyun (B) Asmi d fransa ik-yen an (B) Te a lmujahdin la ttrun. ( B)
Amedyaz deg usefru-agi yessemres yiwet seg tugnatin n u anib,tagi d takanit deg wawal-is :
Al usin n A mer A ta inat n uqelmun
D agi amedyaz me sub icebbeh amdan er t inet( icebbeh L usin er t inet n uqelmun).
4-b)-Tesle t si tama n tutlayt :
Amedyaz deg usefru-a yessemres k ad 03) n wawalen ijen en id-yusan si
tutlayt n ta rabt, ad ten-id-nebder di tfelwit-a :
Awal deg usefru La el-is si ta rabt
Ak-id-nefdu Amelyun Lmujahdin
III-4-Aserwes ger uku (04) n temna in -agi (A effun,Tigzirt,Dra
lmizan,Tizi ennif) :
Deg yixef-agi aneggaru,ne re nexdem tasle t i kra n yisefra,yal tamna t nerfed deg-s yiwen n usefru,asentel-nsen agejdan d yiwen maca yal wa d acu id-yebder,amedya : asefru n tegzirt yewwi-d ef temdint n lezzayer,win n u effun yewwi-d ef tallit n temharsa ,win n dra lmizan yewwi-d ef yiwen n umjahed ma d win n tizi ennif yewwi-d awal ef wayen i tesserwet fransa n lex ara di tmurt-nne .Deg yisefra-agi id-ne ra,ulac a as n umgirred ara d-nessukkes,imi ttawin-d akk ef yiwen n usentel rnu er-s ula di tutlayt ur d-nufi ara amgirred
deg imeslayen d acu kan smersen akk deg-sen awalen i alen ay-a dayen
id-ibanen s wa as.
as akken ur mgaraden ara deg yisental, luma na ad-naf mxalafen a as di tutlayt,ger yiflisen n leb er : ( Tigzirt, Azeffun),akked yiflisen n lber (Dra Lmizan,Tizi ennif ),amgired-agi yella-d seg tama n ususru kra n yimeslayen . Xas amgired i uza-d timna in-agi, luma na iswi-nsent yiwen d a areb ef tmurt,d unadi ef tlelli.
Deg yixef-agi ad neg tasle t i yisefra i d-nefren si temna in n Tizi uzzu,ad nesseqdec deg-s ayen i yellan ama si tama n tutlayt ne n tal a.
Taggrayt
Tamedyazt tes a azal d ameq an di tmetti taqbaylit.Tamedyazt taqbaylit tamensayt tekseb a as n tewsatin,maca yemgarrad usemres-nsent si temna t er taye .Tiwsatin-agi jem ent-d anamek n tudert n umdan aqbayli s telqayt am wakken id-yenna M. ellawi deg tezrawt-is : « D tiwsatin n tmedyazt tamensayt id-yessebganen s ttbut ayen i yedder umdan aqbayli n yi eblan d lfuru »(2007 ,sb 5)
Tazrawt-agi tella-d ef tmedyazt n tegrawla di kra n temna in n lwilaya n tizi wezzu.Seg wannar n temna in-a,nejme -d ammud n yisefra er kra n
tmedyazin n tudrin-a id-nebder yakan.Axeddim-agi-nte neb a-t ef uku n yixfawen,yal ixef yes a i ricen i ef d-nemmeslay.
Deg yixef amezwaru nemmeslay-d ef tewsatin n tmedyazt taqbaylit sumata,ixef wis sin newwi-d deg-s ef tmedyazt akken itt-id-sbadun kra n yinagmayen,akk d kra n yisental n tmedyazt n tegrawla di temna in-agi,ma dayen yerzan ixef aneggaru,nexdem deg-s tasle t i kra n yisefra ilmend n tal a d tutlayt. Isefra-agi d wid yes an azal meqqren di tmetti,yessebgan-it-id wamek yudes usefru,taseddart,afyir d wayen i icudden ur-sen am tme rut,tun iqt…atg. Deg yisefra-agi i d-ne ra,nufa-d asemres n wawalen ijen a en d win id-ibanen s wa as,lad a wid n tatlayt n ta rabt imi leqbayel qqnen s wa as er ddin.
Yella wanda id-nufa di en aserwes n tegniwin n u anib id-as-d-yernan cba a i yefyar-agi,d umawal i yellan d aba ur ama si tama n wawalen iqburen d imaynuten,ne si tama n wawalen ijen a en .
Annar n tmedyazt wessi , ef waya nkkenti nexdem di tezrawt-agi ayen iwumi i nezmer, nessaram dakken ad d-asen wid ara d-as-ikemlen,ma mkul
tamna t yella deg-s win id-yeskeflen isefra-nsen yura-ten, enf-a n tmedyazt ur
inegger ara iwakken ad t-id-taf tsuta id-iteddun,imi akken i d-yenna Bilek.(H) deg wawal-is : « I wakken ad nebnu azekka,ilaq ad nebnu ass-a ef lsas n yi elli »1.
Idlisen :
01) Bounfour.(A) ; Introduction à la littérature des berbères poésie ,éd peeter.Paris,Louvain,1999 .
02)Bilek.(H) ; Tigemmi n yidles amazi in Timmuz a ,éd.H.C.A,Alger ,yennayer,2008.
03) Chaker.(S) ;La langue de la poésie kabylie ,in Cahiers de littérature orale ,éd.EHSS/CNRS,1984.
04)-Djellaoui.(M) ; Tiwsatin timensayin n tmedyazt taqbaylit ,ed.H.C.A,Alger,2007.
05) Jafre.(J) ; Le vers et le poème ,éd.Nathan,1984 .
06) Les eb.(R),Ccna n tlawin n lgirra ( 1954,1962) éd.H.C.A,2008. 07) Mammeri.(M) ; Poémes Kabyles Anciens ,éd.Maspéro,paris,1980 . 08) Nacib.(Y) ; Anthologie de la poésie kabyle,éd.Publisud,paris,1999. 09) Nacib.(Y) ; Elements sur la tradition orale ,éd.SNED,Alger,1981. 10) Salhi.(M.A) ;Poésie traditionnelle féminine de kabylie,éd ENAG,Alger,2001.
11) Zomthor.(P) ; Introduction à la poésie orale ,éd.Seuil,Paris,1983.
Ikatayen d yimagraden :
1)-Idrici.(N) ; Tamedyazt n tme ut di temna t n Tizi Mlal ,Akatay n lmajistir, U.M.M.T.O,2012-2013.
2)-Ait Ferroukh(F). Ethnopoétique berbere,le cas de la poésie orale
kabyle ,thése pour le doctorat,soutenue à la sorbonne,sous la direction du P.M.Arkoun, Paris,1994.
3)- Ben Brahim(M) , la poésie populaire Kabyle et la resitance à la colonisation de 1980 à 1962 ,thése de 3 cycle,soutenue à l’EHESS ,sous direction de C.L.Dujardin,paris.
4)- Ould Fella(A), El hawiya El wataniya wa istiqlaliyat ataqafa el amazi iya ,mémoire de magister,novembre.
Imawalen:
1-Bouamara.(K) ; Issin ,Asegzawal n Teqbaylit s Teqbaylit ,éd.Lodyssée 2-Boutlioua.(H),Lexique Birlingue Français Tamazight ,éd.Decembre 2005. 2-Salhi.(M.A) ; Asegzawal ame yan n tsekla ,Petit dictionnaire de
littérature,éd.L’odyssée,2012.
3-Mammeri.(M) ; Amawal n tmazi t tatrart ,Lexique de Berbere Moderne,éd.CNRTAH,Alger,2008.
Amawal
Tamazi t Tafransist Asentel Théme Asugen Imagination Ajen Emprunt Azamul Symbole Allus Répitition Takanit MétriqueTame rut Rime
Tun iqt Syllabe
Taseddart Strophe Tasle t Analyse Tamedyazt Poésie Tallit Période Tamensayt Traditionnelle Timetti Société Timawit Oralité
Isefra n U effun :
Asefru01 : Ay ul thenni
Ke d lmektub teqqime
Lmektub ak-id yeffursi er sidi Rebbi
Njuhed uqebel ad tlale . Asefru02 :
Tawwurt n Rebbi tewse Ile mer-is wer in temdil
Win mi yefka i surya seb ir rekkif Wanag d l ebd ittmunu
Wana mi yefka l a ad ti fif
Asefru03 :
Ayen iketben heccic
Ayen ur-nektib uquran yic Nekkni la nettme eyan amcic Asefru04 :
Adrar n Temgu t a lay Awin arzagen i umerre D lmar a n lemujahidin Wid-ak yett allan sba Anda akken ffuden ur swin Uzlen-t tregwa n idammen
Yem i-d umgud n ttefa Adrar n Temgu t a lay Awin arzagen i tikli D lemar a n lmujahidin Wid yett araben aarumi Anda akken ffuden ur swin Uzlen-t tergwa n idamen Yem i-d umgud n ttefa Asefru05 :
Abe ri siw a-sen slam I l unad id-yeqqimen Deg u aksi itt ewisen Tettun widak yemmuten Teca lem la yub n tlawin Lzayer wwin-t wa raben Anna texd em Rebbi Al unad-agi id-yeggran Deg taksi tett ewisem Tettum widak yetweffan Tca lem la yub n tlawin Lzayer tbeddel imawlan Sbe snin nukkeni d lmut Del qalil id-yeqqimen
Timura ne a amzun d imhawen Ma tura mi testaqel
Laxde yekka-d seg watmaten Asefru06 :
At aya at aya
umi si lzayer id yebda a elles
Yiwi-d a bu tsura
Yerna-d a erki iteqqes Seg wasmi t abem a tarwa Nekkni d lme na
Iru ula d isem-nnsen
Ke ay arumi
Id aqes an am zbarbur
Kksen-ak isem sufella n ukersi Sersen-t suffella n uqecwal Yer em ccuhada.
Asefru07 :
Ass n lexmis ta eb it Rem an tawa it
esker mi ttalin Mi i edda uzeffuf n rre Nukni n il d tamessali Mi n an yiwen n uqcic Di taddart n yifaz
D la yub n bab n lba na
ef wudem ye li mi tewten s lmuskutu Yusse am salfu
es ibed aglim ye li
Yemm-as ta zizt deg zwa -is Sbedden-tt-id di ldwi
Wwtent-id yetti l arc Akkel yu al ef wudem
Ay ttme id a baba mmi
Nan-as ayemma-s ber ebyan yellan d l ayeb Ad d-ilal d nekni
Asefru08 :
Lmulud n Ali n uRaba Ay amjahed n
Ay aje ig n teffa
Yezde adrar bu igerfan S lqelb-is ye fan
Yerna-d amenzu n tasa emran udem n telqim Isegni n llim
Lbir n lka ba crifa
Mi ye ef abrid er baba-s Ay izem a ilas
Yettcerrigen di lew aya Ye ef tameddit n wass Abrid er umecras
erkiw iy ussen At ddin yumsen
Reb in(40) ub ay i umyen Asefru09 :
Dda sliman At De man Argaz aberkan
Awin yemmuten ger iberdan Yekker-d mmi-s er yemma-s Mi tjere tasa-s
sbe tze t i tafrara
Immugar-d A li u Rem an yenna-as
Anda te iya
Yenna-as ke d lbahayem
Ru kess i yal di lexla Ers-d d aw id di lazzem Ibrid id yu al d a ekka Asefru10 :
Ay abrid urumi
Yiwi-d talwa t di lesla Yettnahar di l aci
A ta alt n yimezyanen Neddhen i ella .
Isefra n tigzirt :
Asefru01 :
Imjuhad assen mi f en S Rebbi nedhen
Nnebi yedda d alemmas Mi f en deg wass n tlata Cfi am ass-a
Bexlaf irgazen d tisas Lmebat-nsen di l aba Mkullec-i yella
S ur Rebbi d Nebi ssas D kra n win iten-izenzen Ad farjen medden
Ad tezlun zdat n tarwa-s Alaman d timenkert
en s iles ad-yeqqes
D mmi-s n l umeddur
Inzer umeggur
ecreyyam yefka laxla-s Asefru02 :
Ad nettna ef lzayer
Tamurt ad tidnedifandi
Tamurt ad tid-ne elli Ula d im aren faqen
La qqaren ad neddu yid-wen Ahya ay arrac-nne
Lzayer d tamurt-nne Ay arrac n lefriqiya
emran yen er iberdan Ye alab l uriya
Ta ellamt-nne ad-ban Kra yellan yeswa s waman Ma d drapu s idammen Ah ya ay-arrac n l izb Yella Rebbi ad-i areb Ay imjuhad n l ali
Awid-ak yesbaren i zzehu Ur swin lqahwa n sba Ur isen deg wusu
Ggulen wur d-kcimen s axxam Siwa ma wwin-d drapu
Ah-ya yarrac n tmurt Arumi tura yemmut Agumi yu a-d aserwal
il i eder istiqlal A tiyita-agi id- yusan
Ben bella ihegga amrar Ahya yarrac-nne Lzayer d tamurt-nne Agumi yu a-d lfista
il ur ye lim ara Tiyita-agi id-yusan Ben bella ihegga a ekka Ahya yarrac-nne
I yecbe la lam-nne Agumi yu -d ibiri
il ad yeddifili Tiyita-agi id- yusan
Ben bella ihegga i lezway A tiyita-agi id-yusan
Lembat-ik i leb i
Ahya yarrac n l izeb Yella Rebbi ad i areb Kunwi ayi gumiyen Ur t ezbem i nnif-nwen
Te a-m akk atmaten-nwen
Tedda-m akk akked irumyen Asmi ara tefru lgirra
Ad-ak nezlum am akraren Ahya yarrac n tmurt
Arumi tura yemmut Asefru03 :
Ad nle u ur n ebbes ara
Siwa ma ne arr-d Tmurt a zizen Ad tes u liwa Na yat-id s ddima Yar em ccuhada er fell-as ne li Deg idurar ezzifen Di ssa ra layen Tas a-d irgazen Asefru04 :
Ay arrac n tmurt n lzayer Ad na yu tamurt Ma lic ma nemmut Argaz tame ut Lezayer zizen Ad as-nekkes tawwurt Ay arrac-nne
Kkret ad-nel u-t Nel a ef lezayer Ad na yu tamurt Ma lic ma ne li
ef laljiri Tamurt zizen Ad ti-d-n elli Ay arrac n tmurt Kker-t ad nel u-t Nel a ef lzayer Argaz tame ut Ma lic ma nemmut Lzayer zizen Ad as-nekkes tawwurt Asefru05 : A ta si miruc yusa-d Yewwi-d abrid n yi zer Yettenbih ay atmaten Ur teddu-t akked sti mar Kura u-t ay atmaten Tamurt-nne ad tid n er Ahya yarrac-nne
D Lzayer id tamurt-nne A ta si miruc yusa-d Yewwi-d abrid n ufella Yettenbih ay atmaten Ur teddu-t akked Fransa Nekkni akked-s d a dawen
Ula d ddin iferqe Kura u-t ay atmaten Ad nawi-t tamurt-nne Ahya yarrac n l izeb Yella Rebbi ad i areb Ata si miruc yusa-d Yewwi-d abrid n wugni Yettenbih ay atmaten Ur teddu-t akked Urumi Kura u-t ay atmaten Lzayer ad ti-d n elli Ahya yarrac-nne I yecba la lam-nne
miruc ay asarux ub er Lzayer Ad t-yefru
Ad yexde Rebbi ddigul Isirkla ef drapu
Ahya yarrac-nne Lzayer id tamurt-nne
miruc ta jurt n sker Isub er Lzayer ad tizer Ad yexde Rebbi ddigul Isirekel-id s l askar
Ahya yarrac-nne I yecba la lam-nne Asefru 06 :
Ke A emer n Ali si end
Ansi ik dekka da wessu Tekka ya-k-d seg ca lalen Ruman-ak-t-id s aqerru Axxam ihud er lsas Yegguma lqelb ad-t yettu Ma tefra lgirra s wass-a
end agumi ad tnezlu Asefru07 :
Lzayer d tamdint yelhan Yersa-n deg u arnan Di Lafrik mechur yisem-is Yebna-t Legliz ef waman
ir w ssiman Siwa dkir id lsas-is
A ccix Ben ebd Arra man Bu lberhan yeqwan
Asefru08 :
Arumi icud lbumba Si Lzayer ami d Lluris Fransa tefka-d lesla Terna-d ula d arraw-is Lzayer ad tid n elli Ma yumer Rebbi
S ufus n Nnebi d i biben-is Ass mi tenguga ddunit A Leqbayel akk-it Ass-nni i tebda lgirra
Kkren-d warraw n teqbaylit en akk er l aba
Lzayer ad tid n elli Ma yumer Rebbi
S ufus n Nnebi d Llawliya Asefru09 :
Ahya yarrac n l izeb Yella Rebbi ad i areb Ay arrac a fas a fas Awexxer-t a dendifandi
La nettna ef Lzayer
D tamurt ad tid n elli Ula d im aren faqen