(1)

-ﻻوأ ﺣﺗ ــ ﺷﻣﻟا دﯾد ـــ

ﺔﻠﻛ :

ﻲﻬﻓ مﯾظﻧﺗ يﻷ ﺔﯾرورﺿ ﺔﯾرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟا رﺑﺗﻌﺗ مﻬﺳﺗ

ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑو ﺔﻣوﺳرﻣﻟا فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ

ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﯾﻠﻣﻌﻟا حﺎﺟﻧإ ﻲﻓ مﻬﺳﺗ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ نﺈﻓ نﺳﺣو ﺎﻬﻔﺋﺎظوﻟ ﺎﻬﻛاردإ لﺿﻔﺑ

ﺔﯾرﺷﺑﻟا ﺎﻫدراوﻣﻟ ﺎﻬﻣادﺧﺗﺳاو ﺎﻫرﯾﯾﺳﺗ ،

و ا فورظﻟا ﺔﺋﯾﻬﺗ ﻌﻣﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟ

و مﻬﻟ ﺔﯾوﻧ ﺎﻛﺗﻟا

فﻠﺗﺧﻣ نﯾﺑ لﻣ

ﺔﯾرادﻹا تﺎﯾوﺗﺳﻣﻟا و

نﻛﻣﺗﻟاو ﺔﯾرادﻹا تارﺎﻬﻣﻟا كﻼﺗﻣا دﺎﻧﺗﺳﻹﺎﺑ كﻟذو ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗو فادﻫﻷا مﻬﻓو ﺎﻬﻧﻣ

ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻰﻟإ .

ﻷ نوﺎﻌﺗﻟا حور ﻰﻠﻋ ﺎﻬﺣﺎﺟﻧ دﻣﺗﻌﯾ ،ﻲﻧﻓ لﻣﻋ ﺎﻬﻧأ بﻧﺎﺟ ﻰﻟإ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧإ ﺔﻔﯾظو ةرادﻹا ن

ا نﯾﺑ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو رﯾدﻣﻟا ةردﻗ و نﯾﻠﻣﺎﻌﻟ

ﻰﻠﻋ نﻣ ردﻗ رﺑﻛأ ﻰﻠﻋ لوﺻﺣﻠﻟ مﻬﺗﺎﻗﺎطو مﻬﺗاردﻗ فﯾظوﺗ

ﺎﻧﺗﻗو ﻲﻓ ةرادﻹا ﺎﻬﯾﻠﻋ موﻘﺗ ﻲﺗﻟا سﺳﻷا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا ﻊﺿو ﻲﻓ رﯾﺑﻛ لﺿﻓ مﻼﺳﻺﻟ نﺎﻛ دﻘﻟو ،ءادﻷا ،رﺿﺎﺣﻟا ﻛ

،ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟاو ةرادﻹا ﺔﯾطارﻘﻣﯾد ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟا ﺔﯾﻠﻣﻋ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا رﺑﺗﻌﺗ كﻟذﻟ

ﺿﺗﺗ ﺔﻠﻣﺎﻛﺗﻣﻟا فﺋﺎظوﻟا نﻣ ﺔﻠﻣﺟ نﻣ )

مﯾوﻘﺗﻟاو ﺔﺑﺎﻗرﻟا ،ﻪﯾﺟوﺗﻟا ،قﯾﺳﻧﺗﻟا ،مﯾظﻧﺗﻟا ،طﯾطﺧﺗﻟا (

موﻘﯾ

ﺎﻬﻬﯾﺟوﺗو دوﻬﺟﻟا مﯾظﻧﺗ ﻰﻟإ ﺎﻬﯾﻠﻋ نوﻣﺋﺎﻘﻟا ﻰﻌﺳﯾو ،نﯾﺳردﻣﻟاو نﯾﯾرادﻹاو رﯾدﻣﻟا نﻣ ﺎﻫدارﻓأ ﺎﻬﺑ وﺎﻌﺗ نﻣ ﺔﺑﯾطﻟا ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻩدوﺳﺗ وﺟ ﻲﻓ مﺗﺗ نأ ﺔطﯾرﺷ فادﻫﻷا قﻘﺣﯾ لﻛﺷﺑ ن

لﻼﻐﺗﺳﻹا نﺳﺣو مﺎﻣﺗﻫﻻا بﺟوﺗﺳﯾ يرﺷﺑ ﻊﻣﺗﺟﻣ ﺔﺳردﻣﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣ نﻷ ،ﺔﻛرﺎﺷﻣو .

ﻰﻠﻋ عﻼطﻹﺎﺑو ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻊﻗاو

،ﺔﻧﺳ لﻛ ﻲﻓ ﺎﻬﻧﻋ نﻠﻌﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﺔظﺣﻼﻣو ،

ﻹا نأ نﯾﺑﺗ مﯾﻠﻌﺗﻟا كﻠﺳﺑ نﯾﺷﺗﻔﻣﻟاو نﯾرﯾدﻣﻟا ضﻌﺑ ءارأ رﺑﺳ لﻼﺧ نﻣو ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةراد

ا ضﻌﺑ نﻣ ﻲﻧﺎﻌﺗ ىرﺧﻷ ﺔﺳﺳؤﻣ نﻣ ﺔﺗوﺎﻔﺗﻣﻟا تﻼﻛﺷﻣﻟ

ﺔﯾﻓرﺣ ﻰﻠﻋ يرادﻹا لﻣﻌﻟا ﻲﻓ زﯾﻛرﺗﻟﺎﻛ ،

ﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ﻲﺣاوﻧﻟا نﻣ رﺛﻛأ مظﻧﻟاو ﺢﺋاوﻠﻟاو دﻋاوﻘﻟا ﺗ

ﻔﺣ ﯾ نوﻛ ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﺿإ مﻬﺑ مﺎﻣﺗﻫﻻاو دارﻓﻷا ز

تارارﻘﻟا ﻊﺿﺗ ﻲﺗﻟا ﻲﻫو ﺔﻟودﻠﻟ ﺎﯾﻠﻌﻟا ةزﻬﺟﻷا دﯾﺑ ﺔطﻠﺳﻟا كﻠﻣﺗ ﻻ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹاو لﻣﻌﻟا دﻋاوﻗو

يدﯾﻠﻘﺗﻟا طﻣﻧﻟا مادﺧﺗﺳاو فارﺷﻹا ﻲﻓ ﺔﺛﯾدﺣﻟا تﺎﯾﻧﻘﺗﻟا مادﺧﺗﺳا مدﻋو ،ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا مادﻌﻧاو ذﯾﻔﻧﺗﻟا ﻻإ مادﺧﺗﺳاو ،ﺔﯾﻟوﺋﺳﻣﻟا نﻣ ﺎﻧﺎﯾﺣأ برﻬﺗﻟاو ﺔﯾدرﻔﻟاو طﻠﺳﺗﻟاو ﺔﻛرﺣﻟا ﻲﻓ ءطﺑﻟاو ،لﻣﻌﻟا مﯾوﻘﺗ ﻲﻓ ﻟا ضﻌﺑ دﻬﺗﻟاو بﺎﻘﻌﻟا بﯾﻟﺎﺳﻷ نﯾرﯾدﻣ

دﯾ .

ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﯾﻠﻣﻌﻟا رﯾﺳو ﺎﻬﻓادﻫأ قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﺳردﻣﻟا ﻰﻠﻋ ءاوﺳ ﺔﺋﯾﺳ بﻗاوﻋ تﻼﻛﺷﻣﻟا ﻩذﻬﻟو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا أدﺑﻣ ﺎﻬﯾﻓ مدﻌﻧﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹﺎﻓ ،نﯾﻠﻣﺎﻌﻟاو نﯾﻣﻠﻌﻣﻟا ءادأو ذﯾﻣﻼﺗﻟا ﻰﻠﻋ وأ

ىرﯾو ،ﻪﻧﻣ ىوﺗﺳﻣ لﻗأ مﻬﻧأ ﻰﻠﻋ ﻪﻌﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا لﻣﺎﻌﯾ دﺑﺗﺳﻣ ﺎﻫرﯾدﻣ نوﻛﯾ نوﺎﻌﺗﻟاو ﺔﺑﺎﻗرﻟا ﻲﻓ

(2)

ﺎﻫدوﺳﯾ ﺔﺳردﻣﻟا ﺔﺋﯾﺑ لﻌﺟﯾﻓ ،ﺔﻣارﺻﻟا بوﻠﺳأ ةدﯾدﺷﻟا وﺟ

رﺛؤﯾﻓ ﺎﻬﯾﻓ قﯾرﻔﻟا حور مدﻌﻧﯾو ﺔﻘﺛﻟا مدﻋ

لﻣاوﻌﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا لﻣاوﻌﻟا نﯾﺑ ﺎﻬﺑﺎﺑﺳأ فﻠﺗﺧﺗ ﺎﻫرﯾﻏو تﻼﻛﺷﻣﻟا ﻩذﻬﻓ ،ﺎﻬﯾﻓ درﻓ لﻛ ءادأ ﻰﻠﻋ ﺎﺑﻠﺳ قﻠﻌﺗﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا لﻣاوﻌﻟا ﻰﻠﻋ زﻛرﻧﺳ ﺔﺳاردﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓو ،ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا ﻼﻌﻟﺎﺑ

ةرادﻹا طﻣﻧو تﺎﻗ

ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو .

نﻷ ﺎﻬﯾﻓ ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا بﻧﺎﺟﻟﺎﺑ مﺎﻣﺗﻫﻼﻟ جﺎﺗﺣﺗ ةرادﻹا ﻩددﺣ يذﻟاو

زﻟزﺗﺟ

Getsiles

نأ ىرﯾ ثﯾﺣ

نﯾﺑﻧﺎﺟ نﻣ نوﻛﺗﯾ ﺔﺳردﻣﻠﻟ ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻹا مﺎظﻧﻟا :

نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا راودأ ﺢﺿوﯾ ﻲﻣﯾظﻧﺗ بﻧﺎﺟ لوﻷا

صﺎﺧﺷﻷا ﻪﺑ ﻊﺗﻣﺗﯾ ﺎﻣو ﻲﻧﺎﺳﻧإ بﻧﺎﺟ ﻲﻧﺎﺛﻟا ﺎﻣأ مﻬﺗﺎﻔﺻو ﺔﻔﯾظوﻟا مﻬﯾﻟإ دﻧﺗﺳﺗ نﯾذﻟا

.1

ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟاو و ،ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا بﻧﺎﺟﻟا ﻲﻧﻌﺗ

موﻘﺗ ﻲﺗﻟا لﻣﻌﻟا تﺎﻗﻼﻋ نﻣ عوﻧﻟا كﻟذ

ﺗﺟﻣﻛ ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻰﻟإ ةرظﻧﻟا سﺎﺳأ ﻰﻠﻋ تﺎﺟﺎﯾﺗﺣاو مﯾﻗو لﻛﺎﺷﻣ ﻪﻟ يرﺷﺑ ﻊﻣ

ﻰﻠﻋ لﻣﻌﺗو

ﺑﺎﻘﻣﻟاو تﺎﻋﺎﻣﺗﺟﻻاو رﯾرﺎﻘﺗﻟا لﻼﺧ نﻣ لﺎﺻﺗﻻا قﯾﺑطﺗ ﺣﺗﻟ ﺔطﻠﺳﻟا ضﯾوﻔﺗ كﻟذﻛو تﻼ

قﯾﻘ

ﺔﯾﻟوﺋﺳﻣﻟﺎﺑ سﺎﺳﺣﻹاو نوﺎﻌﺗﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا رﻓاوﺗو ،مﻫﺎﻔﺗﻟاو ﺔﻘﺛﻟا قﯾﻘﺣﺗﻟ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا أدﺑﻣ قﯾﺑطﺗو

برﺎﻘﺗﺗ وأ رﻓاوﺗﺗ ﻲﺗﻟا ﻲﻫ ﺔﺣﺟﺎﻧﻟا ةرادﻹاو ،لﻣﻌﻠﻟ ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺢﺋاوﻠﻟاو مظﻧﻟا دوﺟو ﻲﻔﻧﯾ ﻻ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ر رﯾﻐﻟا تﺎﻣﯾظﻧﺗﻟا ﻊﻣ ﺎﻬﯾﻓ ﺔﯾﻣﺳرﻟا تﺎﻣﯾظﻧﺗﻟا نﻣ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ قﻘﺣﺗﺗ ﺎﻌﻣ ﺎﻣﻬﺑو ،ﺔﯾﻣﺳ

ﺗﻻاو فﺋﺎظوﻟا دﯾدﺣﺗو ضﯾوﻔﺗﻟاو لﻣﻌﻟا نﻋ ءﺎﺿرﻟاو ﺞﺋﺎﺗﻧﻟﺎﻛ تارﺷؤﻣﻟا ضﻌﺑ لﻼﺧ وﺣﻧ ﻩﺎﺟ

ءادﻷا نﺳﺣو رﯾدﻣﻟا .

و ﻰﻠﻋ بﺟﯾ ةرادﻹا لﺟر

ﻪﻔﺻوﺑ ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ نأ كردﯾ نأ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻺﻟ لوﻷا لﺛﻣﻣﻟا

ظ ﻲﻓ قﻘﺣﺗﺗ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةددﻌﺗﻣ لﻣاوﻋ ل

- ﺎﻧرﻛذ نأو قﺑﺳ ﺎﻣﻛ -

نﯾﯾرادإ نﻣ لﺎﻣﻌﻟا لﻌﺟﯾ نﺄﻛ

نوﻠﻣﺎﻌﻟا ﻩرﺑﻌﯾ ﺎﻣﺎﻫ ارﺳﺟ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا نوﻛﺗ نأو دﺣاوﻟا قﯾرﻔﻟا حورﺑ نوﻠﻣﻌﯾ نﯾﻣﻠﻌﻣو ،ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا حﺎﺟﻧﻟ ﺎﻘﯾرط ﺎﯾدادﺑﺗﺳا ﺎﻋوﺿﺧ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ﺔﻣظﻧﻸﻟ عوﺿﺧﻟا سﯾﻟ ﻪﻧﻷ ﺔﺳردﻣﻟﺎﺑ لﺻوﯾ ﻲﻋاوﻟا رﯾدﻣﻟﺎﻓ لوﻘﯾو ،نرﻣ بوﻠﺳﺄﺑ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﻰﻟإ ﺔﯾﺳردﻣﻟا طﺑاوﺿﻟا

تﻔﯾرﺟ

Griffiths

":

لﺣﯾ يذﻟا وﻫو ﺔﺳردﻣﻟا ةرادإ ﻲﻓ ﺔﯾطارﻘﻣﯾد ﺔﻘﯾرط ﻊﺑﺗﯾ يذﻟا وﻫ ﺢﺟﺎﻧﻟا ﺔﺳردﻣﻟا رﯾدﻣ نإ نﯾرﺧﻶﻟ تﺎطﻠﺳﻟا ﻲطﻌﯾ يذﻟا وﻫو نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا لﻛﺎﺷﻣ

"

.2

-1

يﺮﺒﻏﻷا ﺪﻤﺼﻟا ﺪﺒﻋ ﺔﯿﺳرﺪﻤﻟا ةرادﻹا :

ﺮﺻﺎﻌﻤﻟا ﻲﻤﯿﻈﻨﺘﻟاو ﻲﻄﯿﻄﺨﺘﻟا ﺪﻌﺒﻟا- ،ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻀﮭﻨﻟا راد ،توﺮﯿﺑ ،

2000 ص ،م 69 .

-2

ﺪﻤﺣأ ﻢﯿھاﺮﺑإ ﺪﻤﺣأ :

ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﺔﺴﺳﺆﻤﻟا ﻲﻓ ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ،ﺔﯾرﺪﻨﻜﺳﻹا ،

،ﺮﺸﻨﻟاو ﺔﻋﺎﺒﻄﻟا ﺎﯿﻧﺪﻟ ءﺎﻓﻮﻟا راد 2002

ص ،م 54 .

(3)

ةرادﻹا رﺑﺗﻌﯾ ﻻ نأ رﯾدﻣﻟا ﻰﻠﻋ درﺟﻣ

و مﻠﻌﻣﻠﻟ تﻗوﻟا بﺎﺳﺣ ﻰﻠﻋ مﻬﺗﺑﺳﺎﺣﻣو نﯾﯾرادﻹا

ءاوﺳ ،مﻬﺗﺑﺳﺎﺣﻣ لﺑﻗ نﯾﻠﻣﺎﻌﻠﻟ بﺳﺎﻧﻣﻟا وﺟﻟا رﯾﻓوﺗﻟ لﺑﺳﻟا مﻫأ ﻼﻣﻬﻣ روﺻﻘﻟا نﺎﻛ

ﯾدﺎﻣ وﺟﻟا اذﻫ ﺎ

ﯾوﻧﻌﻣ وأ ﺎ

، ﻓ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا دﻋﺎﺳﺗ ﻲﺗﻟا ىرﺧﻷا لﻣاوﻌﻟا ﺔﯾﻣﻫأ نﻣ لﻠﻘﻧ نأ نﻛﻣﯾ ﻼ ﻰﻠﻋ

قﯾﻘﺣﺗ

ﻋ نﯾﺑ نﻣ ةدﺣاو ﻲﻫ ﺎﻣﻧإ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟاو ،ﺎﻬﺗﯾﻟﺎﻌﻓ حﺎﺟﻧﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﺗ لﻣاوﻋ ةد

رﯾدﻣﻟا نﯾﺑ ،ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻓ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءﺎﺿﻋﻷا نﯾﺑ ﺔﻣﺋﺎﻘﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا نﻣﺿ ﺢﺿﺗﺗو ،ةرادﻺﻟ ﻠطﺗﺗ ،نﯾرﺧآ لﺎﻣﻋو ذﯾﻣﻼﺗﻟاو نﯾﻣﻠﻌﻣﻟاو نﯾﯾرادﻹا ﻪﯾدﻋﺎﺳﻣو لﻣﺎﻌﺗﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تارﺎﻬﻣﻟا ب

او ذﯾﻣﻼﺗﻟا ﻊﻣو مﻬﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ نﯾﻣﻠﻌﻣﻟا نﯾﺑ تﺎﻗﻼﻋ كﺎﻧﻫ كﻟذﻛو مﻬﻔﺗو ﺔﺑﯾط تﺎﻗﻼﻋ بﻠطﺗﺗ لﺎﻣﻌﻟ

نوﺎﻌﺗﻟاو رﺎﻛﻓﻷا لدﺎﺑﺗو تاردﻘﻠﻟ قﯾﻣﻋ .

ﻹا حﺎﺟﻧ ﻲﻓ مﻬﺳﺗ تﺎﻗﻼﻌﻟا نﻣ ﺔﻛﺑﺷﻟا ﻩذﻬﻓ نأ ثﯾﺣ ﺎﻬﻓادﻫأ قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةراد

ﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻧﺎﺑﺎﯾﻟا ةرادﻹﺎﻛ ،ﺔﺣﺟﺎﻧﻟا تارادﻹا ذﺧﺗ

دراوﻣﻟا رﺎﺑﺗﻋا ﺔﯾﺳﺎﺳﻷا ﺎﻬﻧﺎﻛرأ نﯾﺑ نﻣ ﺔﯾﺟﯾﺗارﺗﺳإ

ﺔﯾرﺷﺑﻟا ﺗورﺛ

ﻛؤﺗو ﺔﯾﺳﯾﺋرﻟا ﺎﻬ ﻰﻟإ رظﻧﯾ ﻼﻓ ،نﯾﻠﻣﺎﻌﻟاو ﺔﺳﺳؤﻣﻟا نﯾﺑ ﺔﺣﻠﺻﻣﻟا ةدﺣو ﻰﻠﻋ د

ﺔﺳﺳؤﻣﻟا نﯾﺑو مﻬﻧﯾﺑ ﺔﻟدﺎﺑﺗﻣ ﺔﻌﻔﻧﻣ مﻬﻟ لﺑ ،ﺔﯾﺟﺎﺗﻧﻹا ﺔﯾﻠﻣﻌﻠﻟ تاودأ درﺟﻣ مﻬﻧﺄﺑ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا .

و ﻲﻧﺎﻌﺗ ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﺻﺎﺧو ﺔﯾرﺋازﺟﻟا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا

حوﺿوﻟا مدﻋ نﻣ

ضوﻣﻐﻟاو ﻲﻓ

نﺎﯾﺣﻷا ضﻌﺑ

، ضﻌﺑ ثودﺣﻟ ارظﻧو ﻟا

ﺔﺻﺎﺧو ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ تﻼﻛﺷﻣ

ﻓ ،ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﻲﻧدﺗ تءﺎﺟ دﻘﻠ

تﺎﻗﻼﻌﻟا ﺔﺟرد سﺎﯾﻘﻟ ﺔﺳاردﻟا ﻩذﻫ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا

و ﺎﻫرﯾﺛﺄﺗ لﻣاوﻋ ﺔﻓرﻌﻣ و

ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﺔﺳرﺎﻣﻣ رﺛأ ﺔﻓرﻌﻣ

، ﺞﺗﺎﻧﻟا وﻫ ﺎﻣو

ﻧﻧ يذﻟا حرطﻧو ،ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻺﻟ حﺎﺟﻧﻟا قﻘﺣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾدﺎﻣﻟا لﻣاوﻌﻟا بﻧﺎﺟ ﻰﻟإ ﺎﻬﺗﺳرﺎﻣﻣﺑ ﻪﯾﻟإ ﻲﻬﺗ

ﻲﺗﻵا لؤﺎﺳﺗﻟا كﻟذﺑ :

ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رود وﻫ ﺎﻣ

؟

ﻲﺗﻵﺎﻛ ﺔﯾﻋرﻓ تﻻؤﺎﺳﺗ لؤﺎﺳﺗﻟا اذﻫ تﺣﺗ جردﻧﯾو :

-1 ﻟا مﺎﻣﺗﻫا ىدﻣ ﺎﻣ دﻣ

ورﯾ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا طﻣﻧﺑ ن

؟

-2 ﺔﺳرﺎﻣﻣ مﺗﯾ لﻫ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا لﻣاوﻋ

؟ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ

(4)

-3 ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا لﻣاوﻋ ﺔﺳرﺎﻣﻣ لظ ﻲﻓ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ىوﺗﺳﻣ وﻫ ﺎﻣ

) ضﯾوﻔﺗﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو لﺎﺻﺗﻻا (

؟

ﺎﯾﻧﺎﺛ - ﺿوﻣ رﺎﯾﺗﺧا بﺎﺑﺳأ ﺔــﺳاردﻟا عو

:

-1 ناوﻧﻌﺑ ﺔﻘﺑﺎﺳ ﺔﺳارد ﻰﻠﻋ عﻼطﻹا لﻼﺧ نﻣ ﺔﺳاردﻟا ﻩذﻫ رﺎﯾﺗﺧا مﺗ

"

ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رود

ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﯾﺟﺎﺗﻧﻹا قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ -

ﺔﻟﺎﺣ ﺔﺳارد "

ﻊﻗوﻣ ﺔﻓرﻌﻣ ﻲﻓ ﺎﻧﻣ ﺔﺑﻏرو ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا رﺻﻣ ﺔﻟود ﻲﻓ

دو رﺋازﺟﻟﺎﺑ ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺎﻧﺗﺎﺳﺳؤﻣ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ا قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺎﻫرو

ﺔﯾرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟ

-2 ﺞﺗﺎﻧﻟا رﯾﻐﺗﻟا كﻟذﻛو تﺎﻗﻼﻌﻟاو راودﻷا ﻲﻓ تﺛدﺣ ﻲﺗﻟا تاروطﺗﻟا بﺳﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا روطﺗ ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ﺔﺳﺎﯾﺳﻠﻟ ﺔﻣﺎﻌﻟا ئدﺎﺑﻣﻟا نﻣ نأ ﺎﻣﻛ ،ﻲﻓرﻌﻣﻟا وﻣﻧﻟاو مﯾﻠﻌﺗﻟا عوﻧﺗو بﻼطﻟا قﻓدﺗ نﻋ

ﺻﻌﻠﻟ ﺔﺑﻛاوﻣ ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ةرادﻹا لﻌﺟ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﻟا وﻫ رﺋازﺟﻟا ﻲﻓ ةدﯾدﺟﻟا يرادﻹا ﺎﻫرﯾﯾﺳﺗ ثﯾﺣ نﻣ ر

يوﺑرﺗﻟاو .

-3 مﯾﻠﻌﺗﻟاو ﻲﺋادﺗﺑﻻا مﯾﻠﻌﺗﻟا ةدﺎﻬﺷ ﻲﻓ ﺎﻬﻧﻋ نﻠﻌﯾ ﺞﺋﺎﺗﻧ نﻣ ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺎﻧﺗﺎﺳﺳؤﻣ ﻲﻓ ﻪظﺣﻼﻧ ﺎﻣ

ﻰﺗﺄﺗﯾ ﻻ يذﻟاو ذﯾﻣﻼﺗﻟا ىدﻟ ﻲﺳاردﻟا لﯾﺻﺣﺗﻟا فﻌﺿ سﻛﻌﺗ ﺞﺋﺎﺗﻧ ، ﺎﯾروﻟﺎﻛﺑﻟا ةدﺎﻬﺷو ،ﻲﺳﺎﺳﻷا ﺳﻧﻟﺎﺑ تاءﺎﻔﻛﻟا فﻌﺿﻛ بﺎﺑﺳأ ةدﻋ نﻣ لﺑ غارﻓ نﻣ ،ذﯾﻣﻼﺗﻟا فﻌﺿ نﯾﯾرادﻹاو نﯾﻣﻠﻌﻣﻠﻟ ﺔﺑ

نﯾرﯾدﻣﻟا لﺎﻣﻫإ ،ةرﺑﺗﻌﻣ وأ ﺔﺷﻣﻬﻣ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا فورظﻟا ،ﺔﺋﯾدر ﺔﯾﻘﯾزﯾﻔﻟا فورظﻟا

ارد ﺞﻫﺎﻧﻣ رﯾﻏ ﺔﯾﺳ

كﻟذ رﯾﻏو لﺎﻌﻓ لﻛﺷﺑ ﺎﻬﻟ ططﺧﻣ ذﺧﺄﻧ نأ ﺎﻧﯾﺄﺗرا كﻟذﻟ بﯾﻘﻧﺗﻟاو ثﺣﺑﻟا بﻠطﺗﺗو ددﻌﺗﺗ بﺎﺑﺳﻷﺎﻓ ،

فورظﻟا ةروﺻو ﻊﻗاو ﺔﻓرﻌﻣ ﻲﻓ لﺛﻣﺗﻣﻟاو ﺎﻫادﺣإ ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ لﻋﺎﻔﺗﻟا ﺔﺻﺎﺧو ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا

ﺔﯾﻟﺎﻌﻓو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا لﻼﺧ نﻣ فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﻩرودو ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻓ يرﺷﺑﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا .

ﺎﺛﻟﺎﺛ - ﺔــﺳاردﻟا ﺔﯾﻣﻫأ :

(5)

-1 فﯾرﻌﺗﻟا ﺔﺳاردﻟا ﺎﻬﻟ قرطﺗﺗﺳ ﻲﺗﻟا روﻣﻷا نﻣ نوﻛﯾﺳ ثﯾﺣ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﻓرﻌﻣﻟا ﻰﻟإ قرطﺗﻟا ﻲﻫو ﺎﻬﺗﯾﻟﺎﻌﻓو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹﺎﺑ فﯾرﻌﺗﻟا كﻟذﻛو ،ﺔﯾرظﻧﻟا ﺎﻬﻠﺧادﻣو ةرادﻹا مﻠﻋ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﺑ

ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗ لﻣاوﻋو .

-2 ﻰﺷﺎﻣﺗﺗﻟ ﺎﯾﺳﻔﻧو ﺎﯾﻧﻓو ﺎﯾﻓرﻌﻣ ﺎﻬﺗﯾﻣﻧﺗو ﺔﯾرﺷﺑﻟا دراوﻣﻟا دادﻋإ تﺎﺳﺳؤﻣ مﻫأ دﺣأ ﺔﺳردﻣﻟا رﺑﺗﻌﺗ

رﺷﺑﻠﻟ ﻊﻧﺻﻣ ﺔﺑﺎﺛﻣﺑ ﻲﻬﻓ ،ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا تﺎﻌﻠطﺗ ﻊﻣ .

-3 دﻣﻟا حﺎﺟﻧ ﺎﻬﯾﻓ رﯾدﻣﻟا رود ﺔﯾﻟﺎﻌﻓو ﺎﻬﺗرادإ ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ لﻼﺧ نﻣ قﻘﺣﺗﯾ ﺎﻬﻓادﻫأ قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﺳر

ءﺎﺿﻋأ ﻊﻣ ﻪﻠﻣﺎﻌﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﺑ ﻪﻣﺎﻣﺗﻫاو ةرادﻹا

ﺔﺳردﻣﻟا .

-4 ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ ﺔﺑﯾطﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻪﺑﻌﻠﺗ يذﻟا لﺎﻌﻔﻟا رودﻟﺎﺑ ﻲﻘﯾﻘﺣﻟا ﻲﻋوﻟا ةرادﻹا

غوﻠﺑ ﻲﻓ ﺔﺳردﻣﻟا

فادﻫﻷا .

-5 ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ﻰﻠﻋ فوﻗوﻠﻟ ﺎﻘﯾﻗد ﺎﺻﯾﺧﺷﺗ صﯾﺧﺷﺗﻟاو بﯾﻘﻧﺗﻟاو ثﺣﺑﻟﺎﺑ ةرﯾدﺟ ﺔﯾﺳردﻣﻟا

ﺎﻬﻌﻣ قﻘﺣﺗو قﻘﺣﺗﺗﻟ ﺎﻬﺗﺎﺑﻠطﺗﻣ تﺎﺑﻠطﺗﻣ

ﺔﯾرﺷﺑﻟا دراوﻣﻟا عﺎطﻗ .

-6 ﺎﻬﯾﻓ تﺎﻗﻼﻌﻟا مﯾﻋدﺗو ﺔﯾﺑﻠﺳ تﻧﺎﻛ اذإ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ل ّﻌﻔﯾ ﺎﻣ دﺎﺟﯾإ .

ﺎﻌﺑار - ﺔـــﺳاردﻟا تﻻؤﺎﺳﺗ ﺔﯾﻋرﻔﻟا

:

ﻩذﻬﻟ سﯾﺋرﻟا لؤﺎﺳﺗﻟا لﺛﻣﺗ ﻲﻠﯾ ﺎﻣ ﻲﻓ ﺔﺳاردﻟا

: قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رود وﻫ ﺎﻣ

؟ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ

تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﺑ قﻠﻌﺗﺗ بﻧاوﺟ ﺔﯾطﻐﺗﻟ كﻟذو ،سﯾﺋرﻟا لؤﺎﺳﺗﻟا اذﻬﻟ تﻻؤﺎﺳﺗ ثﻼﺛ دﯾدﺣﺗ مﺗ دﻗو

ﻌﻓ قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رود ﻰﻠﻋ فرﻌﺗﻠﻠﻓ ،ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﺑ ىرﺧأو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ﺔﯾﻟﺎ

ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗ لﻣاوﻋ ﻰﻠﻋ فرﻌﺗﻟاو ﺎﻬﺑ مﺎﻣﺗﻫﻻا ىدﻣو ﺎﻫدوﺟو ﻰﻠﻋ فرﻌﺗﻟا بﺟوﺗﺳﯾ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا تﺎﯾﻠﻣﻋ رﺑﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ضﯾوﻔﺗﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا لﺎﺻﺗﻻا ﻲﻓ ﺔﻠﺛﻣﺗﻣﻟا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا ﻰﻠﻋ ءارﻘﺗﺳﻻا لﻼﺧ نﻣ طﺧﺗﻟﺎﻛ ﺎﻬﻔﺋﺎظو ءادأ ﻲﻓ ﺎﻬﺑ ذﺧﺄﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﺻﺎﺧو ةرادإ يأ ﻲﻓ ﺔﯾوﯾﺣ مﯾظﻧﺗﻟاو طﯾ

ﻲﻬﻓ ﺎﻫزﺎﺟﻧ ٕاو لﺎﻣﻋﻷا ءادأ ضرﻐﻟ مدﺧﺗﺳﺗ تﻧﺎﻛ نإ ﻲﺗﻟاو ،مﯾوﻘﺗﻟاو ﺔﺑﺎﻗرﻟاو ﻪﯾﺟوﺗﻟاو قﯾﺳﻧﺗﻟاو ﻲﻓو ﻪﺳﻔﻧﺑ ﺔﻘﺛﻟا سرﻏو ﻪﺗﻼﻛﺷﻣو ﻪﺗﺎﺟﺎﺣ ﻰﻠﻋ فرﻌﺗﻟاو لﻣﺎﻌﻟا درﻔﻟا نﻣ برﻘﺗﻠﻟ مدﺧﺗﺳﺗ ﺎﺿﯾأ ﺎﻣﻛ ﻪﻌﻣ نوﻠﻣﻌﯾ نﯾذﻟا دارﻓﻷاو ﻪﻔﺋﺎظو ﻩﺎﺟﺗ ﺔﯾﻟوﺋﺳﻣﻟﺎﺑ ﻊﺗﻣﺗﻟا كﻟذﻛو ،ﻩرﯾﻏ حرط ﺎﺿﯾأ بﺟوﺗﺳا

(6)

تارﺷؤﻣﻟا نﻣ ﺔﻠﻣﺟ دﯾدﺣﺗﺑ كﻟذو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﺋادأو لﻣاوﻌﻟا ﻩذﻫ رﺛأ لوﺣ لؤﺎﺳﺗ ﻲﺗﻵا ﻲﻓ لﺛﻣﺗﺗ ﺔﯾﻋرﻔﻟا تﻻؤﺎﺳﺗﻟا نﺈﻓ ﺎﻣوﻣﻋو ،لؤﺎﺳﺗ لﻛﻟ :

-1 ورﯾدﻣﻟا مﺎﻣﺗﻫا ىدﻣ ﺎﻣ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا طﻣﻧﺑ ن

؟

ا تارﺷؤﻣﻟا لﻣﺷﯾ ثﯾﺣ ﺔﯾﺗﻵ

:

أ

- ورﯾدﻣﻟا وﻋدﯾ لﻣﻌﻟا ﻰﻟإ ن

نوﺎﻌﺗﻟﺎﺑ .

ب

- ورﯾدﻣﻟا ﻰﻌﺳﯾ ﻘﺣﺗ ﻰﻟإ ن

ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ءﺎﺿﻋأ تﺎﺟﺎﺣ قﯾ .

ت

- دﺋﺎﺳﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا عوﻧ ة

ﻹا ءﺎﺿﻋأو نﯾرﯾدﻣﻟا نﯾﺑ رﯾﻏو ﺔﯾﻣﺳر تﺎﻗﻼﻋ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةراد

ﺎﻌﻣ ﺔﯾﻣﺳر .

ث

- ا ﻹ وﺎﺷﺗﻟﺎﺑ مﺎﻣﺗﻫ ﻼﻌﻟا رﺗوﺗ دﻧﻋ روﺎﺣﺗﻟاو ر

ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ تﺎﻗ .

-2 ﺔﺳرﺎﻣﻣ مﺗﯾ لﻫ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا لﻣاوﻋ

؟ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ

ﺔﯾﺗﻵا تارﺷؤﻣﻟا لﻣﺷﯾو :

أ

- لﺎﺻﺗﻻا بﯾﻟﺎﺳأ ةرﺷﺗﻧﻣ

ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﻋوﻧﺗﻣو .

ب

- فدﻬﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ لﺎﺻﺗﻻا مﺗﯾ نﯾﺑ لﻋﺎﻔﺗﻟا فدﻬﺑو ﻩزﺎﺟﻧ ٕاو لﻣﻌﻟا مﯾظﻧﺗ

مﻬﺗﺎﺟﺎﯾﺗﺣا ﺔﻓرﻌﻣﻟ مﻬﻧﻣ برﻘﺗﻟاو ،تﺎﻋﺎﻣﺟﻟاو دارﻓﻷا .

ت

- مﺗﺗ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣﻟا ةرﺷﺎﺑﻣ ﺔﻘﯾرطﺑ راوﺣﻟاو

ردﻣﻟا ةرادﻹا ءﺎﺿﻋأو نﯾرﯾدﻣﻟا نﯾﺑ ثودﺣ دﻧﻋ ﺔﯾﺳ

تﻼﻛﺷﻣﻟا .

ث

- تارارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ءﺎﺿﻋأ كرﺎﺷﯾ .

ج

- مﺗﯾ ﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ضﯾوﻔﺗﻟا صﻧ ﺎﻣ جرﺎﺧ ﺎﺿﯾأو ،ﻲﺳردﻣﻟا ﻊﯾرﺷﺗﻟا ﻪﺑ صﻧ ﺎﻣﺑ ﺔﯾ

ﻊﯾرﺷﺗﻟا ﻪﺑ .

-3 ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا لﻣاوﻋ ﺔﺳرﺎﻣﻣ لظ ﻲﻓ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ىوﺗﺳﻣ وﻫ ﺎﻣ )

لﺎﺻﺗﻻا

ضﯾوﻔﺗﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو (

؟

- قﯾﻘﺣﺗ ﻌﻓ

لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎ :

أ . ءادأ دﻹا فﺋﺎظو ا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرا

ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻰﻟإ ادﺎﻧﺗﺳ .

(7)

ب . فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ .

ج . ﻘﺣﺗ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ءﺎﺿﻋأ تﺎﺟﺎﺣ قﯾ .

د . دﯾﺟ ءادأ قﯾﻘﺣﺗو ﺎﺿرﻟا قﯾﻘﺣﺗ .

ﺎﺳﻣﺎﺧ - ـﺳاردﻟا فادﻫأ ــ

ﺔـ :

-1 وﻣﺋﺎﻘﻟا مﺎﻣﺗﻫا ىدﻣ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻠﻟ مﻬﻘﯾﺑطﺗو ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻰﻠﻋ ن

ﺔﻓرﻌﻣﺑ

ءﺎﺿﻋأو رﯾدﻣﻟا نﯾﺑ طﺑرﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا ةرادﻹا

نﻣ ﺔﺳردﻣﻟا ذﯾﻣﻼﺗو نﯾﺳردﻣو نﯾﯾرادإ

.

-2 ﻟا رﯾدﻣ تﺎﻣﺎﻣﺗﻫا ﺔﻓرﻌﻣ ،ﺔﺳردﻣﻟا ةراد ٕاو مﯾظﻧﺗ ﻲﻓ ﺔﺳردﻣ

دودرﻣ قﯾﻘﺣﺗو ﺞﺋﺎﺗﻧﻟﺎﺑ مﺗﻬﯾ لﻫ

ﻋ ﺎ ﺎﻣﻬﻧﯾﺑ نزاوﯾ ﻪﻧأ مأ نﯾرﺧﻵا ﻊﻣ تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﺑ مﺗﻬﯾ مأ ،ﻲﻟ .

-3 ﻟا بوﻠﺳﻷاو ﺔﻘﯾرطﻟا ﺔﻓرﻌﻣ ﺔﯾﻠﺧادﻟا تﺎﻋازﻧﻟا لﺣ ﻲﻓ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ءاردﻣﻟا ﻩدﻣﺗﻌﯾ يذ

عﺎﻣﺗﺳﻹاو ﺎﻬﻠﺣ ﻲﻓ روﺎﺣﺗﻟاو روﺎﺷﺗﻟﺎﻛ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻰﻠﻋ نوزﻛرﯾ لﻫ ،تدﺣﺗ ﻲﺗﻟا لﻛﺎﺷﻣﻟاو نﯾرﺧﻶﻟ .

-4 مﻬﯾﻌﺳو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ءﺎﺿﻋﻷ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا تﺎﺟﺎﺣﻟا قﯾﻘﺣﺗﺑ ءاردﻣﻟا مﺎﻣﺗﻫا ىدﻣ ﺔﻓرﻌﻣ

ﻘﺣﺗﻟ ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻓ ﻲﻋﺎﻣﺗﺟا ﻲﻣﯾظﻧﺗ وﺟ قﯾ .

-5 ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا دﯾﺳﺟﺗو قﯾﻘﺣﺗ لﻣاوﻋ ﺔﻓرﻌﻣ .

-6 ﺎﻬﺗﺳرﺎﻣﻣ مﺗﯾ فﯾﻛو ،ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ضﯾوﻔﺗﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو لﺎﺻﺗﻻا تﺎﯾﻠﻣﻋ ﺔﻓرﻌﻣ

لﺎﻣﻋﻷا زﺎﺟﻧﻹ ﺔﻓﺎﺿإ ﺎﻬﻧﻣ ضرﻐﻟا وﻫ ﺎﻣو ،ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾوﯾﺣ تﺎﯾﻠﻣﻌﻛ ﺎﻬﺗﺑﻗارﻣو

.

-7 ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا لﻣاوﻋ ﻰﻟإ ادﺎﻧﺗﺳا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا فﺋﺎظو ﺔﺳرﺎﻣﻣ ىدﻣ ﻰﻠﻋ فرﻌﺗﻟا

ضﯾوﻔﺗﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو لﺎﺻﺗﻻﺎﻛ .

-8 ﺎﺑﺳأ ﺔﻓرﻌﻣو ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ﻰﻟإ يدؤﺗو لﻣاوﻌﻟا ﻩذﻫ ﺎﻬﻘﻘﺣﺗ ﻲﺗﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ب

ﺷﻣﻟا ﺔﺟردو ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻓ يرﺷﺑﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﺎﺿر ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ لدﺎﺑﺗﻣﻟا نوﺎﻌﺗﻟاو لﺎﺻﺗﻻاو ﺔﻛرﺎ

ﺔﯾرادﻹا تﺎﯾوﺗﺳﻣﻟا فﻠﺗﺧﻣ .

ﺎﺳدﺎﺳ - ﺔــﺳاردﻟا مﯾﻫﺎﻔﻣ :

(8)

ﺎﻣﻛ ﺎﻬﺗﺳاردﺑ ثﺣﺎﺑﻟا موﻘﯾ ﻲﺗﻟا رﻫاوظﻟاو تﺎﻋوﺿوﻣﻟا ﺔﻌﯾﺑط ﻰﻟإ رﯾﺷﺗ تﺎﺣﻠطﺻﻣ مﯾﻫﺎﻔﻣﻟا ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا عورﻔﻟا نﻣ عرﻓ ﻲﻓ صﺻﺧﺗﻣﻟا ﺎﻬﻟوادﺗﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا رﺑﺗﻌﺗ 1

-1 ةرادﻹا :

ﺎﺿﯾأ ﺔﯾرﺛو ﺔﻋوﻧﺗﻣو ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ ةرادﻹا تﺎﻔﯾرﻌﺗ نﻣ دﯾدﻌﻟا دﺟﻧ يرظﻧﻟا ثارﺗﻟا ﻰﻠﻋ عﻼطﻹﺎﺑ ﻊﻣو،

ﺿ ﻻ كﻟذ ﺔﯾﻔﯾظو تﺎﻔﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ ﺎﻬﻔﯾﻧﺻﺗو ﺎﻫدﯾدﺣﺗ نﻣ رﯾ

ثﯾﺣ ،ﺔﺳاردﻟا مﺋﻼﯾ ﺎﻣﺑ ﺔﯾﺋﺎﻧﺑ ىرﺧأو

فﯾرﻌﺗ لﺛﻣ ﺎﻬﺗﻠﻛﯾﻫو ﺎﻬﺋﺎﻧﺑ ثﯾﺣ نﻣ ةرادﻹا ﻰﻠﻋ زﻛرﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا نﻣ كﺎﻧﻫ ﻪﻧأ زﺗﺟ

زﻟ

Getsiles

:

» مﺎظﻧﻟا لﺧاد سوؤرﻣﻟاو سﯾﺋرﻟا نﯾﺑ ﻲﻣرﻬﻟا لﻛﯾﻬﻟا لﻣﺷﯾ بﯾﻛرﺗ نﻋ ةرﺎﺑﻋ ةرادﻹا

ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻻا

2« .

ﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا ﺎﻣأ زﻛر

ﻰﻠﻋ ﺔﻋوﻣﺟﻣ نﻣ نوﻛﺗﺗ ﺔﯾﻠﻣﻋ ﺎﻬﻧأ ثﯾﺣ نﻣ ةرادﻺﻟ ﻲﻔﯾظوﻟا بﻧﺎﺟﻟا

وﻟا نﻣ ،فﺋﺎظ

فﯾرﻌﺗ لوﯾﺎﻓ يرﻧﻫ

H.Fayol

ﺎﻬﻧﺄﺑ :

» ﻋﻷا ﺔﻋوﻣﺟﻣﺑ مﺎﯾﻘﻟا ا لﺎﻣ

نﻣﺿﺗﺗ ﻲﺗﻟ :

،طﯾطﺧﺗﻟا ؤﺑﻧﺗﻟا ﺔﺑﺎﻗرﻟا ،قﯾﺳﻧﺗﻟا ،رﻣاوﻷا رادﺻإ مﯾظﻧﺗﻟا

3« .

نﺈﻓ كﻟذﻛ زﻟزﺗﺟ

Getsiles

ﻲﻔﯾظوﻟا بﻧﺎﺟﻟا ثﯾﺣ نﻣ ةرادﻹا فرﻌﯾ ﺑ

ﺎﻬﻧﺄ راودﻷا لﻣﺎﻛﺗو ﻊﯾزوﺗ

ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻻا مﺎظﻧﻟا فادﻫأ قﯾﻘﺣﺗ لﺟأ نﻣ دراوﻣﻟاو 4

زﻟزﺗﺟﻓ

Getsiles

ﺣﺗ نأ ،ةرادﻺﻟ ﻪﻔﯾرﻌﺗ لﻼﺧ نﻣ نّﯾﺑ ءادﺄﺑ نوﻛﯾ ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻻا مﺎظﻧﻟا فادﻫأ قﯾﻘ

ﺔﯾرﺷﺑﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا ﺔﺣﺎﺗﻣﻟا دراوﻣﻠﻟ لﺛﻣﻷا مادﺧﺗﺳﻻﺎﺑو ﻩرودﻟ درﻓ لﻛ .

ف ّرﻌﯾو لﯾﻋﺎﻣﺳإ دﻣﺣﻣ يرﺎﺑﻗ

ـﺑ ةرادﻹا ﺎﻬﻧﺄ

:

» ﺔﯾﻣﺳر تﺎﻣﯾظﻧﺗ ﻰﻠﻋ دﻣﺗﻌﺗ ﻲﻋﺎﻣﺗﺟا مﺎظﻧ

ظﻧﺗﻟا ءﺎﺿﻋأ نﻣ وﺿﻋ لﻛ لﻣﻌﯾ ثﯾﺣ ،نوﺎﻌﺗﻟاو لﻣﺎﻛﺗﻟا ﺔﯾرظﻧ ﻰﻟإ ﺎﻬﻠﻛ دﻧﺗﺳﺗ قﺳﻧ ﻲﻓ مﯾ

تﺎﺟﺎﺣ عﺎﺑﺷ ٕاو ﺎﻬﻧﯾﻌﺑ ﺎﻓادﻫأ قﻘﺣﯾ ﻲﻛﻟ لﻣﻌﯾ يذﻟا دﺣاوﻟا قﯾرﻔﻟا حور ﻪﯾﻠﻋ بﻠﻐﺗو بﯾﺗر نوﺎﻌﺗﻣ ﺔﻛرﺗﺷﻣ

5« .

ﻰﻟإ تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا ﻩذﻫ لﻼﺧ نﻣ صﻠﺧﻧو ﻲﺋارﺟإ فﯾرﻌﺗ

ﻲﺗﻵﺎﻛ :

-1

ناﻮﺷر ﺪﯿﻤﺤﻟا ﺪﺒﻋ ﻦﯿﺴﺣ :

ﻲﻤﻠﻌﻟا ﺚﺤﺒﻟا لﻮﺻأ

،ﺔﻌﻣﺎﺠﻟا بﺎﺒﺷ ﺔﺴﺳﺆﻣ ،ﺔﯾرﺪﻨﻜﺳﻹا ص ،م2003

215 .

-2

ﻆﻓﺎﺣ يﺮﺒﺻ ﺪﻤﺤﻣ ،ﺪﻤﺣأ جﺮﻓ ﻆﻓﺎﺣ :

ﺔﯾﻮﺑﺮﺘﻟا تﺎﺴﺳﺆﻤﻟا ةرادإ ،ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻟﺎﻋ ،ةﺮھﺎﻘﻟا ،

2003 ص ، م 10 .

-3

ﻲﻤﺠﻌﻟا ﻦﯿﻨﺴﺣ ﺪﻤﺤﻣ :

رادﻹا ﺔﯿﺳرﺪﻤﻟا ة

، ،ﻲﺑﺮﻌﻟا ﺮﻜﻔﻟا راد ،ةﺮھﺎﻘﻟا 1420

ھ / 2000 ص ،م 27 .

-4

ﻖﺑﺎﺳ ﻊﺟﺮﻣ) (

ص ، 10 .

-5

ﻞﯿﻋﺎﻤﺳإ ﺪﻤﺤﻣ يرﺎﺒﻗ :

ﺔﯿطاﺮﻗوﺮﯿﺒﻟا تﺎﺴﺳﺆﻤﻟا ﻲﻓ ﻢﯿﻈﻨﺘﻟا تﻼﻜﺸﻣو يرادﻹا عﺎﻤﺘﺟﻻا ﻢﻠﻋ ص ،فرﺎﻌﻤﻟا ةﺄﺸﻨﻣ ،ﺔﯾرﺪﻨﻜﺳﻹا ،

11 .

(9)

ﻲﻫ ةرادﻹا ":

طﯾطﺧﺗﻟﺎﻛ تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ نﻣﺿﺗﺗ ،نﯾﺳوؤرﻣﻟاو سﯾﺋرﻟا نﯾﺑ ﻲﻣرﻫ لﻛﯾﻫ

قﯾﺳﻧﺗﻟا ،مﯾظﻧﺗﻟا مﻫﺎﻔﺗو نوﺎﻌﺗﺑ ﺎﻌﻣ نوﻠﻣﻌﯾ ،دارﻓﻹا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ دوﻬﺟﻟ مﯾﯾﻘﺗﻟاو ،ﺔﺑﺎﻗرﻟا ،ﻪﯾﺟوﺗﻟا ،

ﺔﺳردﻣﻟا فادﻫأ قﯾﻘﺣﺗ لﺟأ نﻣ

"

-2 ﺔــﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا :

ﻲﺗﻟا تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا ضﻌﺑ ضرﻌﻧ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا موﻬﻔﻣﻟ طﯾﺳﺑ ﻲﺋارﺟإ فﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ لﺻوﺗﻟا لﺟأ نﻣ ﻔﯾﻧﺻﺗ نﻛﻣﯾ ﻲﺗﻟاو ،يرظﻧﻟا ثارﺗﻟا ﻲﻓ تدرو ﺔﯾﻔﯾظو ىرﺧأو ﺔﯾﺋﺎﻧﺑ تﺎﻔﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ ﺎﻬ

.

ف ّرﻌﯾ زﻟزﺗﯾﺟ

Getsiles

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا :

» ءﺎﺳؤرﻟا نﯾﺑ ﻲﻣرﻫ لﺳﻠﺳﺗ نﻋ ةرﺎﺑﻋ

نﯾﺳوؤرﻣﻟاو )

نﯾﻔظوﻣو نﯾﻣﻠﻌﻣو نﯾرﺎﺷﺗﺳﻣو باوﻧ نﻣ ﺎﻬﯾﻓ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﺔﯾﻘﺑو ﺔﺳردﻣﻟا رﯾدﻣ نﯾﺑ

ذﯾﻣﻼﺗو نﯾﻣدﺧﺗﺳﻣو (...

درﻓ لﻛﻟ ﺔﻟوﻛوﻣﻟا مﺎﻬﻣﻟا ﻊﯾزوﺗ مﺗﯾو رﺎطإ ﻲﻓ ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ

ﺔﺳردﻣﻟا ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗﻟ ﻰﻌﺳﺗ ﻲﺗﻟا فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻟإ يدؤﯾ ﺎﻣﺑ ﻲﻋﺎﻣﺗﺟا

1« .

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ف ّرﻌﺗ :

» ﺔﯾدﺎﻣﻟا ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا دوﻬﺟﻟا ﺔﺋﺑﻌﺗ ﺎﻫﺎﺿﺗﻘﻣﺑ مﺗﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻠﻣﻌﻟا

ﻲﺗﻟا فادﻫﻷا ﺔﻋوﻣﺟﻣ وأ فدﻬﻟا قﯾﻘﺣﺗﻟ ﺎﻬﻬﯾﺟوﺗو ﺎﻬﻧﯾﺑ قﯾﺳﻧﺗﻟاو ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟاو ﺎﻣ ﺔﺳﺳؤﻣ ﻰﻌﺳﺗ

ارﺟﺗﻣ وأ ﺎﻌﻧﺻﻣ وأ ﺔﺳردﻣ ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ ءاوﺳ ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗ ﻰﻟإ

2« .

ﺎﺿﯾأ ف ّرﻌﺗو :

» ىوﻘﻟا ﺔﺋﺑﻌﺗ ﺎﻫﺎﺿﺗﻘﻣﺑ مﺗﯾ ﻲﺗﻟا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا ﺔﻋوﻣﺟﻣ وأ ﺔﯾﻠﻣﻋ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا

ﻪﯾﻓ دﺟوﺗ يذﻟا زﺎﻬﺟﻟا فادﻫأ قﯾﻘﺣﺗﻟ ﺎﯾﻓﺎﻛ ﺎﻬﯾﺟوﺗ ﺎﻬﻬﯾﺟوﺗو ﺔﯾرﺷﺑﻟا

3« نأ رﻛذ فﯾرﻌﺗﻟا اذﻬﻓ ،

رادﻹا ﺎﻬﻋوﻧ ﺎﻣو تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا ﻩذﻫ ﻲﻫ ﺎﻣ ددﺣﯾ مﻟ ﻪﻧأ ﻻإ تﺎﯾﻠﻣﻋ نﻣ نوﻛﺗﺗ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ة .

ف ّرﻌﯾو سﻛوﻓ دﻟورﺎﻫ مﯾﺟ

J.H.Vouks

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا :

» ﻪﺋارو نﻣ قﻘﺣﺗﺗ طﺎﺷﻧ لﻛ

جذﺎﻣﻧ قﻓو ﺔﯾوﺑرﺗﻟاو ﺔﯾﺳردﻣﻟا تارﺑﺧﻟا ﻪﯾﺟوﺗو قﯾﺳﻧﺗﺑ موﻘﯾو ،ﻻﺎﻌﻓ ﺎﻘﯾﻘﺣﺗ ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ضارﻏﻷا دﺣﻣو ةرﺎﺗﺧﻣ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا لﺧاد ﺎﯾﻠﻋ تﺎﺋﯾﻫ لﺑﻗ نﻣ ةدو

4« لﻛ ددﺣﯾ مﻟ فﯾرﻌﺗﻟا اذﻬﻓ ،

تﺎﺋﯾﻫ رﻛذﻓ ،قﯾﻗد لﻛﺷﺑ ﺎﻬﺑ نﯾﻣﺋﺎﻘﻟا ددﺣﯾ مﻟ ﻪﻧأ ﺎﻣﻛ ﻪﯾﺟوﺗﻟاو قﯾﺳﻧﺗﻟا ادﻋ ﺔﯾرادﻹا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا طﻘﻓ ةرادﻹا ﻲﻓ ﺎﯾﻠﻋ .

-1

يﺮﺒﻏﻷا ﺪﻤﺼﻟا ﺪﺒﻋ :

) ﻣ ﻖﺑﺎﺳ ﻊﺟﺮ (

ص ص ، 67 - 68 .

-2

) ﻖﺑﺎﺳ ﻊﺟﺮﻣ (

ص ، 45 .

3 -www.moudir.com/vb/member.php?u=355, 17/09/2004,h 09:00 p1.

-4

،ﮫﺴﻔﻧ ﻊﺟﺮﻤﻟا ص

1 .

(10)

فﯾرﻌﺗ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﻲﺳﺎﺳأ رودﻛ رﯾدﻣﻟا رود تددﺣ ﻲﺗﻟا تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا نﻣو كﯾودﻟا رﯾﺳﯾﺗ

لوﻘﯾ يذﻟا :

» ﻰﻠﻋ فرﺷﯾ ﻲﺗﻟا ططﺧﻟاو ﺔﻠﻣﺎﻛﺗﻣﻟا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻲﻫ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا

غوﻠﺑﻟ ﺔﻣزﻼﻟا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا تﺎﺑﻠطﺗﻣو بﺳﺎﻧﺗﺗ ةزﯾﻣﺗﻣ تارﺎﻬﻣ وذو ،ﺎﺻﺎﺧ ادادﻋإ دﻌﻣ رﯾدﻣ ﺎﻬﺗﺳرﺎﻣﻣ وﺻو ،ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ةرادﻹا نﻣ ءزﺟ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹاو ،ةددﺣﻣﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا فادﻫﻷا ،ﺎﻬﺗﺎﻣﯾظﻧﺗﻟ ةرﻐﺻﻣ ةر

ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ةرادﻹا ﺔﺳﺎﯾﺳﻟ ذﻔﻧﻣﻟاو

1« ةرادﻹا ﻰﻠﻋ مﺋﺎﻘﻟا وﻫ رﯾدﻣﻟا نأ فﯾرﻌﺗﻟا اذﻫ ﻲﻓ درو دﻘﻠﻓ ،

ﻲﻠﻛﻟا مﺎظﻧﻠﻟ ﻲﻋرﻓ مﺎظﻧﻛ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا رﺑﺗﻋاو ،ﻩرود ﺔﺳرﺎﻣﻣﻟ ﺔﻣزﻻ طورﺷ ﻊ َﺿوو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ﺔﯾوﺑرﺗﻟا وأ ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ةرادﻹا وﻫو .

ﻣﻟا ةرادﻹا ف ّرﻌﺗو ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺎﺿﯾأ ﺔﯾﺳرد

:

» ﺔﺳردﻣﻟا رﯾدﻣ ﺎﻬﺑ موﻘﯾ ﻲﺗﻟا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ

ﺔﯾرادﻹاو ﺔﯾﻧﻔﻟا ﻲﺣاوﻧﻟا ﻲﻓ لﻣﻌﯾ نﻣ لﻛ يأ ،نﯾﯾرادإ نﯾﻬﺟوﻣو ةذﺗﺎﺳأو ءﻼﻛوو ﻪﺑﺋﺎﻧو

2« اذﻬﻓ

وأ مﻬﻣﺎﯾﻗ ءﺎﻧﺛأ ﺔﺳردﻣﻟﺎﺑ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءﺎﺿﻋﻷا ﻲﻓ ﺎﻫرﻓاوﺗ بﺟاوﻟا رﺻﺎﻧﻌﻟا مﻫﻷ رﺎﺷأ فﯾرﻌﺗﻟا تﺎﯾﻠﻣﻌﻠﻟ مﻬﺋادأ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا بﻧاوﺟﻟﺎﺑ مﺗﻬﯾ ﻪﻧأ ﻰﻧﻌﻣﺑ ،مﻬﻔﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو نوﺎﻌﺗﻟا ﻲﻫو ،ﺔﯾرادﻹا

نﻣ لﻛ ﻪﯾﻟإ بﻫذ ﺎﻣ كﻟذ ﻰﻠﻋو ةرادﻹا زﺟﺎﻌﻟا داؤﻓ

و يرﻣﻌﻟا دﻣﺣﻣ ﺔﯾطﻋ ةرادﻺﻟ ﺎﻣﻬﻔﯾرﻌﺗ ﻲﻓ

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا :

» نﯾﻣﻠﻌﺗﻣو نﯾﻣﻠﻌﻣ نﻣ ،ﺔﯾرﺷﺑﻟا دراوﻣﻟا لﻼﻐﺗﺳا نﺳﺣﺑ مﺗﻬﺗ ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟا ﺔﯾﻠﻣﻋ

ظﻧﺗو ﻊﻣ ﻰﺷﻣﺗﯾ يذﻟا فﯾﻛﻟاو مﻛﻟﺎﺑ ،ةدوﺷﻧﻣﻟا فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ نﻣ مﻬﻧﻛﻣﯾ يذﻟا لﻛﺷﻟﺎﺑ مﻫدوﻬﺟ مﯾ نﻋ ﺔﺑﯾطﻟا ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻩدوﺳﺗ وﺟ ﻲﻓ ﻪﻠﻛ كﻟذ مﺗﯾ نأ ﺔطﯾرﺷ ﻪﺗﺎﺣوﻣطو ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا فادﻫأ

و ،ﺎﻫدارﻓأ نﯾﺑ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو نوﺎﻌﺗﻟا قﯾرط تارارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ﺎﻌﯾﻣﺟ مﻬﻛارﺷ ٕا

ﺎﻬﻟ ﻲﺗﻟا كﻠﺗ ﺔﺻﺎﺧو

لﺎﻣﻋأ نﻣ ﻪﺑ نوﻣوﻘﯾ ﺎﻣﺑو مﻬﺑ ةرﺷﺎﺑﻣ ﺔﻗﻼﻋ

3« ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا بﻧاوﺟﻟﺎﺑ مﺗﻫا فﯾرﻌﺗﻟا اذﻬﻓ ،

بﺳﺎﻧﻣﻟا ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻻا وﺟﻟا رﯾﻓوﺗ ةرورﺿ ﻰﻟإ مﻫدوﻬﺟ مﯾظﻧﺗو نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﺔﯾﻣﻧﺗ نﻣ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ﺔﻛرﺎﺷﻣو نوﺎﻌﺗ نﻣ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﻛ .

ف ّرﻌﯾو ﻲﻣﺟﻌﻟا نﯾﻧﺳﺣ دﻣﺣﻣ

ﺎﻬﻧﺄﺑ :

» ﺟﻟا ﻊﯾﻣﺟ تﺎﯾﻠﻣﻌﻟاو ﺔطﺷﻧﻷاو دوﻬ

) مﯾظﻧﺗو طﯾطﺧﺗ نﻣ

ﺔﺑﺎﻗرو ﻪﯾﺟوﺗو ﺔﻌﺑﺎﺗﻣو (

ءﺎﻧﺑ ضرﻐﺑ نﯾﯾراد ٕاو نﯾﺳردﻣ نﻣ ﻪﻌﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﻊﻣ رﯾدﻣﻟا ﺎﻬﺑ موﻘﯾ ﻲﺗﻟا

ﻲﺣاوﻧﻟا ﻊﯾﻣﺟ نﻣ ذﯾﻣﻠﺗﻟا دادﻋ ٕاو )

ﺎﯾﻣﺳﺟو ﺎﯾﻧادﺟوو ﺎﯾﻋﺎﻣﺗﺟاو ﺎﯾﻗﻼﺧأو ﺎﯾﻠﻘﻋ (

نأ ﻊﯾطﺗﺳﯾ ثﯾﺣﺑ

-1

نوﺮﺧآو ﻚﯾوﺪﻟا ﺮﯿﺴﯿﺗ :

يﻮﺑﺮﺘﻟا فاﺮﺷﻹاو ﺔﯿﺳرﺪﻤﻟاو ﺔﯾﻮﺑﺮﺘﻟا ةرادﻹا ﺲﺳأ 2ط ،

ﻟ ﺮﻜﻔﻟا راد ،نﺎﻤﻋ ، ،ﻊﯾزﻮﺘﻟاو ﺮﺸﻨﻟاو ﺔﻋﺎﺒﻄﻠ

ھ1418 / م1998

ص 182 .

2 www.moudir.com/ibid,p1

-3

يﺮﻤﻌﻟا ﺪﻤﺤﻣ ﺔﯿﻄﻋ ،ﺰﺠﻌﻟا داﺆﻓ

" : ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا ﺔﯾدﺪﻌﺘﻟاو ﺔﯿﺳرﺪﻤﻟا ةرادﻹا

"

دﻮﺒﻋ ﻲﻨﻐﻟا ﺪﺒﻋ، ﺔﺜﻟﺎﺜﻟا ﺔﯿﻔﻟﻷا ﻲﻓ ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا ﺔﯾدﺪﻌﺘﻟاو ﺔﯿﺑﺮﺘﻟا :

ﻲﻓ تﺎﺳارد ،

،ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ةرادﻹاو ﺔﻧرﺎﻘﻤﻟا ﺔﯿﺑﺮﺘﻟا ﻢﯾﺪﻘﺗ

: دﺪﻋ ،رﺎﻤﻋ ﺪﻣﺎﺣ 05

،ﻲﺑﺮﻌﻟا ﺮﻜﻔﻟا راد ،ةﺮھﺎﻘﻟا ، 1423

ھ / 2002 ص ص ،م 173

- 176 .

(11)

ﺋﯾﺑ ﻰﻠﻋ ظﻓﺎﺣﯾو ،ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﻊﻣ حﺎﺟﻧﺑ فﯾﻛﺗﯾ ﻪﻌﻣﺗﺟﻣ مدﻘﺗ ﻲﻓ مﻫﺎﺳﯾو ،ﺔطﯾﺣﻣﻟا ﻪﺗ

1« ، اذﻬﻓ

تدﺟ ُو يذﻟا ﻲﺳﺎﺳﻷا فدﻬﻟا ﺢ ّﺿو ﺎﻣﻛ ﺎﻬﯾﻠﻋ نﯾﻣﺋﺎﻘﻟاو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا تﺎﯾﻠﻣﻋ ددﺣ فﯾرﻌﺗﻟا ﺔﺳردﻣﻟا ﻪﻠﺟأ نﻣ .

تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا ﻩذﻫ لﻼﺧ نﻣﻓ صﻠﺧﺗﺳﻧ نأ نﻛﻣﯾ

ﺎﯾﺋارﺟإ ﺎﻔﯾرﻌﺗ ﻲﺗﻵﺎﻛ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻺﻟ

:

"

يرادإ زﺎﻬﺟ او رﯾدﻣﻟا لﻣﺷﯾ

نﯾﺳردﻣﻟاو نﯾﯾرادﻹ تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣﺑ ﺎﻌﻣ نوﻣوﻘﯾ

وذ ﺔﺳردﻣﻟا رﯾدﻣ فارﺷإ تﺣﺗ مﯾوﻘﺗﻟا ،ﺔﺑﺎﻗرﻟا ،ﻪﯾﺟوﺗﻟا ،قﯾﺳﻧﺗﻟا ،مﯾظﻧﺗﻟا ،طﯾطﺧﺗﻟﺎﻛ ﺔطﺷﻧﻷاو ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹاو ﺔﯾﻧﻔﻟاو ﺔﯾﺗاذﻟاو ﺔﯾﻛاردﻹا تارﺎﻬﻣﻟا ضرﻐﻟ يرادﻹا زﺎﻬﺟﻟا ءﺎﺿﻋأ ﻊﻣ ﻪﻠﻣﺎﻌﺗ

قﯾﻘﺣﺗ

ﺎﻧﺑ ﺔﺻﺎﺧ ةدوﺷﻧﻣﻟا فادﻫﻷا ﺔﯾﻠﻘﻌﻟا ﻲﺣاوﻧﻟا ﻊﯾﻣﺟ نﻣ ذﯾﻣﻠﺗﻟا دادﻋ ٕاو ء

ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا ﺔﯾﻗﻼﺧﻷا

وﺟ ﻲﻓ كﻟذ لﻛ مﺗﯾ نأ ﺔطﯾرﺷ ﻪﻣدﻘﺗ ﻲﻓ مﻫﺎﺳﯾو ﻪﻌﻣﺗﺟﻣ ﻲﻓ حﺎﺟﻧﺑ فﯾﻛﺗﯾﻟ ،ﺔﯾﻣﺳﺟﻟاو ﺔﯾﻧادﺟوﻟا زﺎﻬﺟﻟا ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ لﻣﺎﻛﺗﻟاو لﺎﺻﺗﻻاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو نوﺎﻌﺗﻟا قﯾرط نﻋ ﺔﺑﯾطﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻩدوﺳﺗ يرادﻹا ."

-3 رــﯾدﻣ ﺔــﺳردﻣﻟا :

بﺳﺣ ﺔﺳردﻣﻟا رﯾدﻣ ﻲﺟﺣ لﯾﻋﺎﻣﺳإ دﻣﺣأ

وﻫ

» ءﻼﻛوﻟا مﺿﯾ يذﻟا ﻲﺳردﻣﻟا لﻣﻌﻟا قﯾرﻓ دﺋﺎﻗ

ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻓ لﻣﻌﻟا رﯾﺳ نﻋ لوﻷا لوﺋﺳﻣﻟا وﻫو ،لﺎﻣﻌﻟاو نوﺎﻌﻣﻟا يرادﻹا زﺎﻬﺟﻟاو نﯾﺳردﻣﻟاو

2«

ءﺎﺿﻋأ ةدﻋ نﻣ نوﻛﺗﯾ ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻓ يرادإ زﺎﻬﺟ ﻰﻠﻋ لوﺋﺳﻣ رﯾدﻣﻟﺎﻓ .

ﻪﻓ ّرﻌﯾ ا ﻲﻠﻋ ﻲﻌﻣﻟﻷا ﻊﯾﺎﻔﻟ ﻪﻟ لﺎﻘﻣ ﻲﻓ

ﻪﻧﺄﺑ :

» ﺔﻌﻗوﺗﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﯾ يذﻟا دﺋﺎﻘﻟا

ﻲﻘﯾﺳﻧﺗﻟا طﺑارﺗﻟا قﯾﻘﺣﺗو ﺔﯾوﺑرﺗو ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗ ﺔﯾﻟﺎﻋ ﺔﻣدﺧ مﯾدﻘﺗ ﻪﻧﻣ ﻊﻗوﺗﯾ يذﻟاو ،ﻪﺑﺻﻧﻣ مﻛﺣﺑ ﻪﻧﻣ ذو ﺔﯾوﺑرﺗﻟا فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗو مﺎﻌﻟا ءادﻷا رﯾوطﺗو ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﯾﻠﻣﻌﻟا نﯾﺳﺣﺗو ﻊﻓرﻟ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا نﯾﺑ كﻟ

نﯾﻌﻣ تﻗو ﻲﻓ ةددﺣﻣ ﺔﻔﻠﻛﺗﺑ

3« .

-1

ﻲﻤﺠﻌﻟا ﻦﯿﻨﺴﺣ ﺪﻤﺤﻣ :

ص ، 30 .

-2

ﻲﺠﺣ ﻞﯿﻋﺎﻤﺳإ ﺪﻤﺣأ :

ﻢﻠﻌﺘﻟاو ﻢﯿﻠﻌﺘﻟا ﺔﺌﯿﺑ ةرادإ –

ﺔﺳرﺪﻤﻟاو ﻞﺼﻔﻟا ﻲﻓ ﺔﺳرﺎﻤﻤﻟاو ﺔﯾﺮﻈﻨﻟا ،ﻲﺑﺮﻌﻟا ﺮﻜﻔﻟا راد ،ةﺮھﺎﻘﻟا ،

1420 ھ / 2000 م

ص 38 .

1 - ﻲﻌﻤﻟﻷا ﻊﯾﺎﻓ ﻲﻠﻋ ":

ﺔﻓﺮﻌﻤﻟا تﺎﯾﺪﺘﻨﻣ

"

، ﻊﻗﻮﻣ ﻦﻣ :

(12)

ةدﺎﻣﻟا بﺳﺣو مﻗر يرازوﻟا رارﻘﻟاو 2

ﻲﻓ خرؤﻣﻟا 176 -02

-03 ﻲﺳردﻣﻟا ﻊﯾرﺷﺗﻟا ﻲﻓ م1991

وﻫ رﯾدﻣﻟا نﺈﻓ يرﺋازﺟﻟا :

» يوﺑرﺗﻟا رﯾﯾﺳﺗﻟاو رﯾطﺄﺗﻟا نﻋو ﺔﺳﺳؤﻣﻟا رﯾﺳ نﺳﺣ نﻋ لوﺋﺳﻣﻟا

ﺎﻬﯾﻓ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا نﯾﻔظوﻣﻟا ﻊﯾﻣﺟ ﻪﺗطﻠﺳﻟ ﻊﺿﺧﯾو ﺎﻬﯾﻓ يرادﻹاو

« ﺎﻣأ ، ةدﺎﻣﻟا رﯾدﻣﻟا نأ دﻛؤﺗﻓ 20

ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا نﯾﻔظوﻣﻠﻟ يرادﻹا رﯾﯾﺳﺗﻟا ﻰﻟوﺗﯾ يذﻟا وﻫ .1

وﻫ رﯾدﻣﻟا نﺈﻓ ﻲﺋارﺟإ فﯾرﻌﺗﻛو :

"

دارﻓﻷا ﻊﯾﻣﺟ نﻋ لوؤﺳﻣﻟاو ،ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ لوﻷا لﺟرﻟا وﻫ سرﺎﻣﯾ ،ﻪﻌﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا

ﻓو ﺔﯾرادإ فﺋﺎظوﺑ موﻘﯾ ،ﻪﻟ ﻊﺿﺧﯾ ﻊﯾﻣﺟﻟاو ﺔطﻠﺳ مﻬﯾﻠﻋ ﺔﯾﻧﻓو ﺔﯾﻛارد ٕاو ﺔﯾﺗاذ تارﺎﻬﻣ وذو ﺔﯾﻧ

ةوﺟرﻣﻟا فادﻫﻷاو ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻠﻋو رﯾﯾﺳﺗﻟاو رﯾطﺄﺗﻟا نﺳﺣ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﯾ ،ﺔﯾﻧﺎﺳﻧ ٕاو "

-4 ﺔــﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔــﯾﻟﺎﻌﻓ :

ف ّرﻌﯾ دﻣﺣأ مﯾﻫارﺑإ دﻣﺣأ

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ :

» ﺔﺳردﻣﻟا ﺎﻬﺑ قﻘﺣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﺟردﻟا

ﻟا فادﻫﻷا ﺎﻫرﯾدﻣو ةدوﺷﻧﻣﻟا ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗ

2« ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ نأ ﺢﺿوﯾ فﯾرﻌﺗﻟا اذﻬﻓ ،

ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟا سﯾﯾﺎﻘﻣ ددﺣﯾ مﻟ نﻛﻟو ،ﺎﻌﻣ رﯾدﻣﻟاو ﺔﺳردﻣﻟا فرط نﻣ ﺔﯾوﺑرﺗﻟا فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ ىدﻣ ﻲﻫ ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ مﻬﺳﺗ ﻲﺗﻟا لﻣاوﻌﻟا وأ .

ﺎﻣأ ﻲﺳرﻣ رﯾﻧﻣ دﻣﺣﻣ ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ف ّرﻌﯾ

:

» ﻹا ﻰﻟإ دﻧﺗﺳﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﺣﺟﺎﻧﻟا ةراد

ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﻲﻠﺛﻣﻣو ءﺎﺑﻵاو نﯾﻣﻠﻌﻣﻟا بﻧﺎﺟ نﻣ رارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا

3« اذﻫ ،

ددﺣ نﻛﻟو ،حﺎﺟﻧﻟا تارﺷؤﻣ نﯾﺑﯾ مﻟ ﻪﻧأ يأ ةرادﻹا ﻲﻓ حﺎﺟﻧﻟا ﺔﻔﺻو عوﻧ ﺢﺿوﯾ مﻟ فﯾرﻌﺗﻟا ﻌﻟا ﻰﻟإ دﺎﻧﺗﺳﻻا ﻲﻫو حﺎﺟﻧﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻠﻋ ةدﻋﺎﺳﻣﻟا لﻣاوﻌﻟا نﯾﻣﻠﻌﻣﻟا ﺔﻛرﺎﺷﻣو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼ

ﺔﺳردﻣﻟﺎﺑ تارارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ مﻫرﯾﻏو ءﺎﺑﻵاو .

لوﻘﯾو ﻲﻌﻣﻟﻷا ﻊﯾﺎﻓ ﻲﻠﻋ

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ نﻋ :

» ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا قﯾﻘﺣﺗﺑ ﺔﻣوﻛﺣﻣ ﺔﻟﺄﺳﻣ

ﺎﺟﻧﻟا ﺔﺑﺳﻧﺑ كﻟذ سﺎﻘﯾ ﻻو ،مﯾﻠﻌﺗﻟا تﺎﯾوﺗﺳﻣ نﻣ ﺔﯾﻟﺎﻋ ﺞﺋﺎﺗﻧ قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻫ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓو ح

ﺔﯾﻓﺎﻘﺛﻟا مﻬﺗﺎﻣوﻠﻌﻣو مﻬﻛوﻠﺳ ﻰﻠﻋ كﻟذ رﺛأو ،مﯾﻠﻌﺗﻟا نﻣ ءﺎﻧﺑﻷا تدﺎﻔﺗﺳا ىدﻣ ردﻘﺑ ،مﺎﻌﻟا

4«

ﺎﻓ ﻲﻌﻣﻟﻷ ةدﺎﻔﺗﺳﻻا ىدﻣ ﺎﻣﻧ ٕاو ،ﺔﯾﻟﺎﻋ ﺞﺋﺎﺗﻧ قﯾﻘﺣﺗ طﻘﻓ تﺳﯾﻟ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ نأ ﺢﺿوﯾ

www.almarefa.net/vb/index.php?, 16/02/2006,h 10 :45,p 1

-1

ﻢﻟﺎﺳ ﻦﺑ ﻦﻤﺣﺮﻟا ﺪﺒﻋ :

يﺮﺋاﺰﺠﻟا ﻲﺳرﺪﻤﻟا ﻊﯾﺮﺸﺘﻟا ﻲﻓ ﻊﺟﺮﻤﻟا ط،

2 ،ﻲﻓﺮﻗ رﺎﻤﻋ ﻊﺑﺎﻄﻣ ،ﺔﻨﺗﺎﺑ ، 1994

،م ص ص 196 - 197 .

-2

ﺔﯿﺳرﺪﻤﻟا ةرادﻹا ﻦﻣ ﺔﯿﻛﻮﻠﺴﻟا ﺐﻧاﻮﺠﻟا ،ﻲﺑﺮﻌﻟا ﺮﻜﻔﻟا راد ،ةﺮھﺎﻘﻟا ،

1421 ھ / 2000 ص ،م 08 .

-3

ﻲﺳﺮﻣ ﺮﯿﻨﻣ ﺪﻤﺤﻣ ﺔﺜﯾﺪﺤﻟا ﺔﯿﺳرﺪﻤﻟا ةرادﻹا :

،ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻟﺎﻋ ،ةﺮھﺎﻘﻟا ، 1999

ص ،م 42 .

1 - ﻲﻌﻤﻟﻷا ﻊﯾﺎﻓ ﻲﻠﻋ :

، ص 1 .

(13)

ﻣﺗﺟﻣﻟا ﻲﻓ تﺎﺟرﺧﻣﻟا ﻩذﻫ رودو رﺛأو ةدﯾﺟ تﺎﺟرﺧﻣ ﻲﻫ ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟﺎﻓ ،ذﯾﻣﻼﺗﻟا ﻪﻣّﻠﻌﺗ ﺎﻣﻣ يأ ﻊ

ﻲﺑﺎﺟﯾﻹا ﺞﺗﺎﻧﻟا اذﻫ رودو رﺛأ ﺎﺿﯾأ ﺎﻣﻧ ٕاو ﻲﺑﺎﺟﯾإ ﺞﺗﺎﻧ تﺳﯾﻟ ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟﺎﻓ ،ﺔﻌﺟارﻟا ﺔﯾذﻐﺗﻟﺎﺑ مﺎﻣﺗﻫﻻا ﻩرﯾﻐﻟ وأ ﻪﺗاذ درﻔﻠﻟ ءاوﺳ لﺑﻘﺗﺳﻣﻟا ﻲﻓو ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﻲﻓ تﺎﯾﺑﺎﺟﯾﻹا قﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ .

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺎﺿﯾأ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓ ف ّرﻌﺗو :

» ﻟا ﺎﻫدراوﻣ مادﺧﺗﺳا ةرادﻹا نﺳﺣﺗ ﺎﻣﻧﯾﺣ ﺔﯾرﺷﺑ

ﻲﻓ ﺔﯾﺳﺎﺳﻷا ﺎﻬﺗﻔﯾظوﺑ ﺔﯾﻋاوﻟا ةرادﻹا ﻲﻫ ﺔﻟﺎﻌﻔﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹﺎﻓ ،ةوﺟرﻣ ﺞﺋﺎﺗﻧ قﯾﻘﺣﺗﻟ ةءﺎﻔﻛﺑ لﻣﻌﺗو ،نﯾﺳردﻣﻟاو ذﯾﻣﻼﺗﻟا ﻊﯾﺟﺷﺗو ،ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا فادﻫﻸﻟ ﺎﻬﻣﻬﻓو ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا فورظﻟا ﺔﺋﯾﻬﺗ ﺔﻠﻣﺎﻛﺗﻣ لﻣﻋ ﺔطﺧ لﻼﺧ نﻣ ﺎﯾﻠﻌﻟا ﺔﯾﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ةرادﻹا ﻊﻣ بﻧﺟ ﻰﻟإ ﺎﺑﻧﺟ

1« ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻓ ،

تﺎﺟرﺧﻣﻟﺎﺑ طﻘﻓ طﺑﺗرﺗ ﻻ ﺔﯾﺳردﻣﻟا )

ﺞﺋﺎﺗﻧﻟاو فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ (

تﺎﯾﻠﻣﻌﻟﺎﺑ ﺎﺿﯾأ طﺑﺗرﺗ لﺑ )

مﺎﻣﺗﻫﻻا

فﺋﺎظوﻟﺎﺑ (

تﻼﺧدﻣﻟاو )

دراوﻣﻟا ( تﺎﺟرﺧﻣﻟاو تﻼﺧدﻣﻟا نﯾﺑ ةءﺎﻔﻛﻟاو لﻣﺎﻛﺗﻟا ﻲﻫ ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟﺎﻓ

تﺎﯾﻠﻣﻌﻟاو .

ﻰﻧﺑﺗﻧ قﺑﺳ ﺎﻣ لﻼﺧ نﻣ ﻲﺋارﺟﻹا فﯾرﻌﺗﻟا

ﻲﺗﻵا :

ﺎﻌﻓ ﻲﻓ نﻣﻛﺗ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟ :

حرﺷ ،فادﻫﻷاو فﺋﺎظوﻟا دﯾدﺣﺗﺑ ةرادﻹا فﺋﺎظو ﺔﺳرﺎﻣﻣ

ءﺎطﺧﻷا لﯾدﻌﺗو لﺎﻣﻋﻷا ﺔﻌﺑﺎﺗﻣ ،تاردﻘﻟا ﻪﯾﺟوﺗو ءارﻵا قﯾﺳﻧﺗ ،ﺎﻬﻣﯾظﻧﺗو مﺎﻬﻣﻟا ﻊﯾزوﺗ ،فادﻫﻷا ﺎﻬﻠﻣاوﻋ ﺔﺻﺎﺧو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻰﻟإ دﺎﻧﺗﺳﻹﺎﺑ كﻟذو :

ﻧﯾ ﺎﻣﻣ ضﯾوﻔﺗﻟا ،ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا لﺎﺻﺗﻻا ﺞﺗ

:

-

فادﻫﻷا قﯾﻘﺣﺗ .

-

ﺔﯾدﺎﻣﻟاو ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا دارﻓأ تﺎﺟﺎﺣ قﯾﻘﺣﺗ .

-

دﯾﺟﻟا ءادﻷاو ﺎﺿرﻟا قﯾﻘﺣﺗ .

-5 ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا :

ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﯾرادﻹا موﻠﻌﻟا تﺎﺣﻠطﺻﻣ مﺟﻌﻣ ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ف ّرﻌﺗ :

» ا تﺎﻗﻼﻌﻟا يوطﻧﺗ ﻲﺗﻟ

ﻰﻟإ فدﻬﺗ ﺎﻣﻛ ،لﺎﻣﻌﻟاو لﻣﻌﻟا بﺎﺣﺻأ نﯾﺑ نوﺎﻌﺗﻟاو لدﺎﺑﺗﻣﻟا مارﺗﺣﻻاو ﺔﻘﺛﻟا نﻣ وﺟ قﻠﺧ ﻰﻠﻋ جﺎﺗﻧﻹا ةدﺎﯾزو نﯾﻠﻣﺎﻌﻠﻟ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا حورﻟا ﻊﻓر

2« ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺎﺿﯾأ ف ّرﻌﺗو ، :

» فﻗوﻣﻠﻟ مﺎﻌﻟا جﺎﺗﻧﻟا

ا نﯾﺑ ﺔﻗﻼﻌﻟا نﻣ ﺎﻋوﻧ رﺳﯾﯾ يذﻟا فﻗوﻣﻟا كﻟذ ،درﻔﻟا ﻪﯾﻓ دﺟوﯾ يذﻟا ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻻا نﻣ ﻩرﯾﻏو درﻔﻟ

-1

ﺪﻤﺣأ جﺮﻓ ﻆﻓﺎﺣ ﻆﻓﺎﺣ يﺮﺒﺻ ﺪﻤﺤﻣ ،

: ﻖﺑﺎﺳ ﻊﺟﺮﻣ) (

ص ص ، 52 - 53 .

-2

يوﺪﺑ ﻲﻛاز ﺪﻤﺣأ :

ﺔﯾرادﻹا مﻮﻠﻌﻟا تﺎﺤﻠﻄﺼﻣ ﻢﺠﻌﻣ ،

ط 2

،يﺮﺼﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟا راد ،ةﺮھﺎﻘﻟا ، 1414

ھ / 1994 ص ،م 223 .

(14)

نﯾﺑو ﻪﻧﯾﺑ ﺔﻗﻼﻌﻟا كردﯾو ﻩرﯾﻏ فرﻌﯾو ﻪﺳﻔﻧ فرﻌﯾ نأ ﺔﻋوﻣﺟﻣﻟا دارﻓأ نﻣ دﺣاو لﻛﻟ ﺢﯾﺗﯾو دارﻓﻷا ﺔﻗﻼﻌﻟا ﻩذﻫ نﯾﺳﺣﺗ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﯾو ،نﯾرﺧﻵا

1« .

ﺎﻬﻓ ّرﻌﯾو ﻲﺷﻛﺑﺷﻟا ﺢﻟﺎﺻ

ﺎﻬﻧﺄﺑ :

» ﺎﻬﻧأ وأ ،ﺔﻌﺑﺷﻣو ةرﻣﺛﻣ ﺔﯾﻋﺎﻣﺟ دوﻬﺟ ﻰﻟإ لوﺻوﻠﻟ ﺔﻠﯾﺳوﻟا

ﺟﻟا نﻣ ﺎﻬﯾﻟإ روظﻧﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ دارﻓﻷا ءﻻؤﻫ نﯾﺑ كﺳﺎﻣﺗﻟا دﺎﺟﯾإ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﺗ ﻲﻬﻓ ،ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا بﻧﺎ

مﻬﺗﺎﻋﺎﺑﺷﻹ ﺔﻘﻘﺣﻣو ﺔﯾﻧوﺎﻌﺗ ةروﺻ ﻲﻓ دﺣاو قﯾرﻔﻛ مﻬﻌﻓاود كﯾرﺣﺗ نﻣﺿﺗ ﺔﻘﯾرطﺑ لﻣﻌﻟا لﺎﺟﻣ ﻲﺗﻟا ﺔﻣظﻧﻣﻟا نﯾﺑو مﻬﻧﯾﺑ ﺔﻛرﺗﺷﻣﻟا فادﻫﻷا ﻰﻟإ لوﺻوﻟا لﯾﺑﺳ ﻲﻓ ﺔﯾﺳﻔﻧﻟاو ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻاو ﺔﯾدﺎﻣﻟا ﺎﻬﺑ نوﻠﻣﻌﯾ

2« ، ﺷﻟا ﺢﻟﺎﺻﻓ ﻲﺷﻛﺑ

مﻬﻌﯾﺟﺷﺗو لﺎﻣﻌﻟا زﯾﻔﺣﺗﻟ ﺔﻣﺎﻫ ﺔﻠﯾﺳو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رﺑﺗﻌﯾ

قﯾﻘﺣﺗو ﺔﻛرﺗﺷﻣﻟا مﻬﺗﺎﺟﺎﺣ قﯾﻘﺣﺗﻟ تادوﻬﺟﻣﻟا لذﺑ قﯾرط نﻋ مﻬﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ برﺎﻘﺗﻟاو نوﺎﻌﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﻬﯾﻓ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟاو ﺔﺳﺳؤﻣﻟا فادﻫأ .

ﺎﻬﻓ ّرﻌﯾو زﯾﻔﯾد تﯾﻛ

K.Davis

ﺎﻬﻧﺄﺑ :

» نوﻌﻣﺗﺟﯾ ثﯾﺣ سﺎﻧﻟا نﯾﺑ تﻼﻋﺎﻔﺗﻟا ﻰﻠﻋ موﻘﺗ ﻲﻓ

نﯾﺑ لﻣﺎﻛﺗﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻟإ فدﻬﺗ مﻠﻋو نﻓ ﻲﻫ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﻓ ،ةددﺣﻣ فادﻫأ قﯾﻘﺣﺗﻟ تﻼﯾﻛﺷﺗ ﻲﺳﻔﻧو يدﺎﺻﺗﻗا ءﺎﺿر ﻪﯾﻓ نوﺎﻌﺗﻣو ﺞﺗﻧﻣ لﻛﺷﺑ ﺎﻌﻣ لﻣﻌﻟا ﻰﻟإ مﻬﻌﻓدﯾ لﻣﻌﻟا فﻗوﻣ ﻲﻓ سﺎﻧﻟا ﻲﻋﺎﻣﺗﺟاو

3« زﯾﻔﯾد تﯾﻛﻓ

K.Davis

ﻲﻓ سﺎﻧﻟا نﯾﺑ لﻣﺎﻛﺗﻟا ﻲﻫ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رﺑﺗﻌﯾ

ﻗوﻣ جﺎﺗﻧﻹا ﻊﻓرﻟ ﻪﯾﻠﻋ بأدﻟاو لﻣﻌﻟا وﺣﻧ بﺎﺑﻛﻧﻹاو مﻫﺎﺿرو مﻬﻌﻓاود ةرﺎﺛإ ﻰﻟإ يدؤﯾو لﻣﻌﻟا ف

ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا مﻬﺗﺎﻋﺎﺑﺷإ قﯾﻘﺣﺗﻟ نوﺎﻌﺗﻟاو .

ﺎﻣﯾﻓ لﺎﻣﻌﻟا نﯾﺑ ﺔﻣﺋﺎﻗ تﺎﻗﻼﻋ ﺎﻬﻧﻷ ،مﯾظﻧﺗﻠﻟ ﺔﻠﻣﺎﺷﻟا دﺎﻌﺑﻷا نﻣ ءزﺟ رﺑﺗﻌﺗ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﻓ

ﻫ ﻲﺗﻟا مﯾظﻧﺗﻟا مرﻫ ﺔﻣﻗو لﺎﻣﻌﻟا نﯾﺑو مﻬﻧﯾﺑ تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ ءاوﺳ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا ماوﻗ ﻲ

ﯾﻔظوﻣﻟاو لﺎﻣﻌﻟا نﯾﺑ ﺔﻟدﺎﺑﺗﻣﻟا رﻋﺎﺷﻣﻟا ﻲﻓ لﺛﻣﺗﺗ وأ ،ﺔﯾﻣﺳرﻟا نﯾﻧاوﻘﻟا صﺧﯾ ﺎﻣﯾﻓ ن

تﺎﻗﻼﻌﻟا كﻠﺗ

لﻣﻋ ءادأ ﻲﻓ مﻬﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ نوﺎﻌﺗﻠﻟ ﺔﺟﯾﺗﻧو ةدﺣاو ﺔﻣﻬﻣﺑ مﻬﻣﺎﯾﻗ ﺔﺟﯾﺗﻧ مﻬﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ لﺎﻣﻌﻟا ﺎﻬﯾﻧﺑﯾ ﻲﺗﻟا

4دﺣاو .

إ صﻠﺧﻧ نأ نﻛﻣﯾو ﻰﻟ

ﻲﺋارﺟﻹا فﯾرﻌﺗﻟا ﻲﺗﻵا

:

-1

ﻲﺠﺣ ﻞﯿﻋﺎﻤﺳإ ﺪﻤﺣأ :

ﻢﻠﻌﺘﻟاو ﻢﯿﻠﻌﺘﻟا ﺔﺌﯿﺑ ةرادإ –

ﺔﺳرﺪﻤﻟاو ﻞﺼﻔﻟا ﻲﻓ ﺔﺳرﺎﻤﻤﻟاو ﺔﯾﺮﻈﻨﻟا

، ) ﻖﺑﺎﺳ ﻊﺟﺮﻣ (

ص ، 312 .

-2

ﺪﺒﻋ ﺲﯿﻧوأ ﺪﯿﺠﻤﻟا :

ﺔﯾدﺎﺼﺘﻗﻻا تﺎﺴﺳﺆﻤﻟا ﻲﻓ ﻞﻤﻌﻟا ﺔﯿﺟﺎﺘﻧإ ﻰﻠﻋ ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﺮﯿﺛﺄﺗ ،

ﺮﯿﻏ ،ﺔﯾدﺎﺼﺘﻗﻻا مﻮﻠﻌﻟا ﻲﻓ ﺮﯿﺘﺴﺟﺎﻤﻟا ةدﺎﮭﺷ ﻞﯿﻨﻟ ﺔﻟﺎﺳر

فاﺮﺷإ ،ةرﻮﺸﻨﻣ ،ﺮﺋاﺰﺠﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟ ،ﺔﯾدﺎﺼﺘﻗﻻا مﻮﻠﻌﻟا ﺪﮭﻌﻣ ،ةﺪﯿﻋﺪﺑ ﷲ ﺪﺒﻋ :

م1994 - ص،م1995 43 .

-3

ﺪﻤﺣأ ﻢﯿھاﺮﺑإ ﺪﻤﺣأ

" : ﻼﻌﻟا رود ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﺔﯿﺟﺎﺘﻧإ ﻲﻓ ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا تﺎﻗ -

ﺔﻟﺎﺤﻟا ﺔﺳارد

"

، ﺪﻤﺣأ ﻢﯿھاﺮﺑإ ﺪﻤﺣأ :

ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ةرادﻹا ﺚﯾﺪﺤﺗ ﺔﺒﺘﻜﻣ ،ﺔﯾرﺪﻨﻜﺳﻹا ،

،ﺔﺜﯾﺪﺤﻟا فرﺎﻌﻤﻟا 1422

ھ - 2002 ، ص ص،م 328

- 450 .

-4

راﺰﻧ ﺔﻨﯿﻤﯾ ،ﻲﺑﺮﻏ ﻲﻠﻋ ﺔﯿﻋﺎﻨﺼﻟا ﺔﺴﺳﺆﻤﻟﺎﺑ ﺔﯿﻤﻟﺎﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ﺔﯿﻤﻨﺗو ةدرﻮﺘﺴﻤﻟا ﺎﯿﺟﻮﻟﻮﻨﻜﺘﻟا:

ﻻا ﻢﻠﻋ ﺮﺒﺘﺨﻣ ، ،ﺔﻨﯿﻄﻨﺴﻗ ﺔﻤﺟﺮﺘﻟاو ﺚﺤﺒﻠﻟ لﺎﺼﺗﻻا عﺎﻤﺘﺟ

ص ،يرﻮﺘﻨﻣ ﺔﻌﻣﺎﺟ 125

.

(15)

"

ﺔﺳردﻣﻟا رﯾدﻣ نﯾﺑ ﺔﻣﺋﺎﻘﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا نﻣ عوﻧﻟا كﻟذ ﻲﻫ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا مﻬﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ ذﯾﻣﻼﺗﻟاو لﺎﻣﻌﻟاو ةذﺗﺎﺳﻷاو نﯾﯾرادﻹاو

، لدﺎﺑﺗﻣﻟا مارﺗﺣﻻاو ﺔﻘﺛﻟا نﻣ وﺟ قْﻠﺧ ﻰﻠﻋ يوطﻧﺗ

ﻣﻟا رﯾدﻣ مﻬﻔﺗ ﺔﺻﺎﺧو ،مﻬﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ نوﺎﻌﺗﻟاو ﻰﻠﻋ لﻣﻌﻟاو مﻬﻠﻛﺎﺷﻣ سﺳﺣﺗو ﻪﯾﺳوؤرﻣ رﻋﺎﺷﻣﻟ ﺔﺳرد

ﯾو رارﻘﺗﺳﻻا قﻘﺣﯾ ﺎﻣﻣ ﺎﻬﻠﺣ لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿرﻟا ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑو تﺎﺟﺎﺣﻟا ﺔﯾﺑﻠﺗ مﺗ

ﻰﻟإ دﺎﻧﺗﺳﻻﺎﺑ كﻟذو

ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﺔﯾﻣﻧﺗ ﻲﻓ مﻬﺳﺗ بﯾﻟﺎﺳأ ضﯾوﻔﺗﻟاو ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟاو لﺎﺻﺗﻻﺎﻛ

".

ﻣ كﺎﻧﻫ نأ ﻻإ ،ﺔﺳاردﻠﻟ ﺔﯾﺳﺎﺳﻷا مﯾﻫﺎﻔﻣﻠﻟ ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ اذﻫ ﺔﻗﻼﻋ تاذ مﯾﻫﺎﻔ

طﺑﺗرﺗ ثﯾﺣ ،ﺎﻬﺑ

ﻲﻫو ﺔﯾﺳردﻣﻟا ةرادﻹا ﺔﯾﻟﺎﻌﻓو ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟﺎﺑ :

ﻟا ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا ،لﺎﺻﺗﻻا ،لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿر ضﯾوﻔﺗ

ﺔﺳاردﻟا ﻩذﻬﻟ ﺔﯾوﻧﺎﺛ مﯾﻫﺎﻔﻣ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋا نﻛﻣﯾ ﻲﺗﻟاو ،ءادﻷا ،ﺔﻘﺛﻟا ،نوﺎﻌﺗﻟا ،ﺔطﻠﺳﻟا .

-6 لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿرﻟا :

ﻪﻧﺄﺑ لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿرﻟا ف ّرﻌﯾ :

» ﺷ ﻪﻠﻣﻋ ﻩﺎﺟﺗ درﻔﻟا روﻌ

« ﺎﻬﺳﻔﻧ ﺔﯾوازﻟا نﻣو ﺎﺿﯾأ فرﻌﯾو ،

ﻩرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ

» سﻛﻌﯾ كﻟذ نﺈﻓ ﻪﻠﻣﻋ وﺣﻧ ﺔﺑﺟوﻣ درﻔﻟا تﺎﻫﺎﺟﺗا تﻧﺎﻛ ﺎﻣ اذإ ثﯾﺣﺑ لﻣﻌﻟا وﺣﻧ ﺎﻫﺎﺟﺗا

ﯾ كﻟذ نﺈﻓ ،ﻪﻠﻣﻋ وﺣﻧ ﺔﯾﺑﻠﺳ ﻪﺗﺎﻫﺎﺟﺗا تﻧﺎﻛ ﺎﻣ اذإ سﻛﻌﻟﺎﺑو ،لﻣﻌﻟا اذﻫ نﻋ ﻩﺎﺿر مدﻋ سﻛﻌ

لﻣﻌﻟا اذﻫ نﻋ ﻩﺎﺿر

« رﯾو ، ﻔﻣ نﯾﺑ ضﻌﺑﻟا طﺑ تﺎﺟﺎﺣﻠﻟ ﻲﻣرﻬﻟا مﯾظﻧﺗﻟاو لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿرﻟا موﻬ

دﻧﻋ وﻠﺳﺎﻣ

Maslow

، درﻔﻟا ىدﻟ ﺎﺿرﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻟإ يدؤﯾ تﺎﺟﺎﺣﻟا ﻩذﻫ عﺎﺑﺷإ نأ رﺎﺑﺗﻋﺎﺑ

) ءﺎﻣﺗﻧﻻا ﻰﻟإ ﺔﺟﺎﺣﻟا ،نﻣﻷا ﻰﻟإ ﺔﺟﺎﺣﻟا ﺔﯾﺟوﻟوﯾﺳﻔﻟا تﺎﺟﺎﺣﻟا

"

تﺎﻗﻼﻌﻟاو ﺔﻗادﺻﻟا

"

ﻰﻟإ ﺔﺟﺎﺣﻟا ،

تاذﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻟإ ﺔﺟﺎﺣﻟا ،مارﺗﺣﻻاو رﯾدﻘﺗﻟا

1( .

ّرﻌﯾو ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ ﺎﺿﯾأ لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿرﻟا ف :

» صوﺻﺧﻟا ﻪﺟو ﻰﻠﻋو ﻪﺗﺎﺑﻏرو درﻔﻟا تﺎﺟﺎﺣ عﺎﺑﺷإ

ﺔﻧﺎﻛﻣﻟا رﺑﻋ تاذﻟا ﺔﻣﯾﻗ نﻣ ةدﺎﯾزﻟﺎﺑ طﺑﺗرﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﺟﺎﺣﻟا كﻠﺗ

2« .

ﺎﻣأ ﯾﺎﻣ يرﻧﻫ ﻲ

Henri Mahé

ﻪﻧﺄﺑ لﻣﻌﻟا نﻋ ﺎﺿرﻟا ف ّرﻌﯾ :

» ﻔطﺎﻋ ﺔﻟﺎﺣ ﺔﯾﺑﺎﺟﯾإ ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻧا ﺔﯾ

أ دارﻣﻟا غوﻠﺑ نﻋ ﺞﺗﺎﻧ رورﺳ وﻬﻓ ﻲﺿر ُﻣ ﻊﺿوﻟ ﺔﯾروﻌﺷ ﺔﻟﺎﺣ وﻫ ﺔطﺎﺳﺑﺑو ،بﺣﺗﺳﻣ ءﻲﺷ و

درﻔﻠﻟ

ﺔﻧﺎﻛﻣو مﯾﻗ نﻣ ﻩرظﺗﻧﯾ ﺎﻣو

« ﻲﻓ نارودﻟاو بﯾﻐﺗﻟاو ﻪﺗﯾﺟﺎﺗﻧإ ضﺎﻔﺧﻧا ﻰﻟإ يدؤﯾ درﻔﻟا ﺎﺿر مدﻋو ،

-1

ﺪﻤﺣأ ﺪﯿﺳ يﺮﻜﺷ

: ﺔﯿﺴﯾرﺪﺘﻟا ﻢﮭﺗﺮﺒﺧو ﻲﻤﻠﻌﻟا ﻢﮭﻠﯿھﺄﺗ ﻦﻣ ﻞﻜﺑ ﮫﺘﻗﻼﻋو تﺎﯿﺿﺎﯾﺮﻟا تﺎﻤﻠﻌﻣو ﻲﻤﻠﻌﻣ ىﺪﻟ ﻞﻤﻌﻟا ﻦﻋ ﺎﺿﺮﻟا ،

ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﯿﺑﺮﺘﻟا ﺔﯿﻠﻛ ﺔﯿﻟﻮﺣ

دﺪﻋ ﺮﻄﻗ 8 ، 1412 ھ / 1991 ص ص ،م 279

- 324 .

-2

ﺔﺳرﺪﻤﻟا ﺔﯿﺟﺎﺘﻧإ ﻲﻓ ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا تﺎﻗﻼﻌﻟا رود -

ﺔﻟﺎﺤﻟا ﺔﺳارد ،

ص ص ، 328 - 450 .