البراغماتية في الفلسفة المعاصرة نموذجا ريتشارد رورتي

ﺔﯿﺒﻌﺸﻟا ﺔﯿطاﺮﻘﻤﯾﺪﻟا ﺔﯾﺮﺋاﺰﺠﻟا ﺔﯾرﻮﮭﻤﺠﻟا ﻲﻤﻠﻌﻟا ﺚﺤﺒﻟا و ﻲﻟﺎﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺘﻟا ةرازو ﺲﯾدﺎﺑ ﻦﺑا ﺪﯿﻤﺤﻟا ﺪﺒﻋ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﯿﻠﻛ ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا و ﺔﯿﻋﺎﻤﺘﺟﻻا مﻮﻠﻌﻟا ﻢﺴﻗ : ﺔﻔﺴﻠﻔﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا : ﺮﺘﺳﺎﻣ ﺔﯿﻧﺎﺜﻟا ﺔﻨﺴﻟا ﺺﺼﺨﺘﻟا : ﺎﮭﺗﺎﯿﻤﻠﻌﺗ و ﺔﻣﺎﻋ ﺔﻔﺴﻠﻓ

ﺮﺘﺳﺎﻤﻟا ةدﺎﮭﺷ ﻞﯿﻨﻟ جﺮﺨﺗ ةﺮﻛﺬﻣ

ﺔﺒﻟﺎﻄﻟا داﺪﻋإ ﻦﻣ : رﻮﺘﻛﺪﻟا فاﺮﺷإ ﺖﺤﺗ  ةرﻮﺷﺎﻋ ﺔﯾﺰﯿﻌﻣ فﻮﻠﺨﻣ ﺮﯿﺸﺑ ﺔﯿﻌﻣﺎﺠﻟا ﺔﻨﺴﻟا : 2019 / 2020

َﻚِﺌَٰﻟوُﺄَﻓ ِﻪْﻘﱠـﺘَـﻳَو َﻪﱠﻠﻟا َﺶَْﳜَو ُﻪَﻟﻮُﺳَرَو َﻪﱠﻠﻟا ِﻊِﻄُﻳ ﻦَﻣَو

َﻚِﺌَٰﻟوُﺄَﻓ ِﻪْﻘﱠـﺘَـﻳَو َﻪﱠﻠﻟا َﺶَْﳜَو ُﻪَﻟﻮُﺳَرَو َﻪﱠﻠﻟا ِﻊِﻄُﻳ ﻦَﻣَو

َنوُﺰِﺋﺎَﻔْﻟا ُﻢُﻫ

"

"

َﻚِﺌَٰﻟوُﺄَﻓ ِﻪْﻘﱠـﺘَـﻳَو َﻪﱠﻠﻟا َﺶَْﳜَو ُﻪَﻟﻮُﺳَرَو َﻪﱠﻠﻟا ِﻊِﻄُﻳ ﻦَﻣَو

ﻚﺘﻋﺎﻄﺑ ﻻإ ﻞﻴﻠﻟا ﺐﻴﻄﻳ ﻻ و كﺮﻜﺸﺑ ﻻإ ﻞﻴﻠﻟا ﺐﻴﻄﻳ ﻻ ﻲﳍإ

.

..

كﺮﻛﺬﺑ ﻻإ تﺎﻈﺤﻠﻟا ﺐﻴﻄﺗ ﻻ و

...

كﻮﻔﻌﺑ ﻻإ ةﺮﺧﻵا ﺐﻴﻄﺗ ﻻ و

...

ﻚﺘﻳؤﺮﺑ ﻻإ ﺔﻨﺠﻠﻟا ﺐﻴﻄﺗ ﻻ و

...

ﺎﻳ ﻚﻟ ﺮﻜﺷ و ﺪﲪ ﻒﻟﺄﻓ

اﺬﻫ ﺎﻨﻠﻤﻋ ﺎﻨﻠﻤﻛأ ﺎﳌ ﺎﻨﻟ ﻚﺘﻧﺎﻋإ ﻻﻮﻠﻓ ﰊر

–

ﷲ ﺪﻤﺤﻟا

–

ﺔﻧﺎﻣﻷا ىدأ و ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ﻎﻠﺑ ﻦﻣ ﱃإ

...

ﺢﺼﻧ و

ﻰﻠﺻ ﺪﻤﳏ ﺎﻧﺪﻴﺳ ﲔﳌﺎﻌﻟا رﻮﻧ و ﺔﲪﺮﻟا ﱯﻧ ﻰﻠﻋ ﺔﻣﻷا

ا ﻢﻠﺳ و ﻪﻴﻠﻋ ﷲا

ﺮﻈﺘﻨﻧ ﻦﳓ و ،ﺎﻨﻟ ةوﺪﻗ ﻞﻀﻓأ ﺖﻨﻛ ﻚﻧﻷ ﷲ ﺪﻤﳊ

ﺔﻣﺎﻴﻘﻟا مﻮﻳ ﻚﺘﻋﺎﻔﺷ

تﺎﻣﻮﻠﻌﳌﺎﺑ ﺎﻧدوز و ةﺪﻋﺎﺴﳌا ﺪﻳ ﺎﻨﻟ ﺪﻣ و نﻮﻌﻟا ﺎﻨﻟ مﺪﻗ و ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻰﻠﻋ فاﺮﺷﻹﺎﺑ ﻞﻀﻔﺗ يﺬﻠﻟ

ﺔﻣزﻼﻟا

ﺮﻃﺆﳌا

،فﻮﻠﺨﻣ ﺮﻴﺸﺑ

ةﺬﺗﺎﺳﻷا و

ﻲﻋﺎﺒﺳ ،ﺪﻤﺤﻣ ﺮﺑﺎﺻ ﻦﺑ ،ﺪﻤﺣأ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ،داﺮﻣ ﻲﻤﺳاﻮﻗ

،ﺮﻀﺨﻟ

ﻩارﻮﺘﻛد ﺔﺒﻟﺎﻃ ﱃإ ﻚﻟﺬﻛ و

ﻢﻳﺪﺧ ﺔﻤﻴﻃﺎﻓ

ﱴﺣ ﻲﺳارﺪﻟا ﺎﻧراﻮﺸﻣ ﺔﻠﺻاﻮﻣ ﻰﻠﻋ ﺪﻴﻌﺑ ﻦﻣ و ﺐﻳﺮﻗ ﻦﻣ ﺎﻧﺪﻋﺎﺳ ﻦﻣ ﻞﻜﻟ

ﻞﻣأ ﺔﻤﺴﺒﺑ ﻮﻟ و

لﻮﻘﻧ ﺮﻴﺧﻷا ﻲﻓ و

:

ًﺎﳌﺎﻋ ﻦﻛ

...

ًﺎﻤﻠﻌﺘﻣ ﻦﻜﻓ ﻊﻄﺘﺴﺗ ﱂ نﺈﻓ

.

..

ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﺐﺣﺄﻓ ﻊﻄﺘﺴﺗ ﱂ نﺈﻓ

...

ﻼﻓ ﻊﻄﺘﺴﺗ ﱂ نﺈﻓ

ﻢﻬﻀﻐﺒﺗ

ﲏﻴﻋ رﻮﻧ

ﰐﺎﻴﺣ ﻞﻣأ

ﺎﺻﻮﺼﺧ ﱵﺋﺎﻋ داﺮﻓأ ﻦﻣ ﻲﻌﻣ ﻒﻗو ﻦﻣ ﻞﻛ

ﺪﻴﻌﺑ ﻦﻣ وأ ﺐﻳﺮﻗ ﻦﻣ ﻊﻴﺠﺸﺗ و ﺔﺤﻴﺼﻨﺑ ﱐﺪﻣأ ﻦﻣ

ﺔﺠﻳﺪﺧ ،ﺔﻤﻴﻠﺣ ،ﺔﻴﻟﺎﻏ ،ﺔﻔﻳﺮﺷ ،ﺮﻤﺳ ،لاﻮﻧ

ﻢﻠﻌﻟا نﺎﺘﺴﺑ ﻦﻣ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ًﺎﻌﻴﲨ ﻢﻜﻴﻟإ

.

ةرﻮﺷﺎﻋ

ضﺎﻴﺒﻟﺎﺑ ﻊﺻﺎﻨﻟا ﺐﻠﻘﻟا ﱃإ

...

ﲏﻴﻋ رﻮﻧ

ﻲﻣأ

ﲑﺒﻜﻟا ﺐﻠﻘﻟا ﱃإ

...

ﰐﺎﻴﺣ ﻞﻣأ

ﻲﺑأ

ﱃإ

ﺎﺻﻮﺼﺧ ﱵﺋﺎﻋ داﺮﻓأ ﻦﻣ ﻲﻌﻣ ﻒﻗو ﻦﻣ ﻞﻛ

ﻲﺗﻮﺧا و داﺮﻣ ﻲﺧأ

ﻞﻛ ﱃإ

ﺪﻴﻌﺑ ﻦﻣ وأ ﺐﻳﺮﻗ ﻦﻣ ﻊﻴﺠﺸﺗ و ﺔﺤﻴﺼﻨﺑ ﱐﺪﻣأ ﻦﻣ

ﰐﺎﻘﻳﺪﺻ ﱃإ

ﺔﺠﻳﺪﺧ ،ﺔﻤﻴﻠﺣ ،ﺔﻴﻟﺎﻏ ،ﺔﻔﻳﺮﺷ ،ﺮﻤﺳ ،لاﻮﻧ

ﻢﻠﻌﻟا نﺎﺘﺴﺑ ﻦﻣ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ًﺎﻌﻴﲨ ﻢﻜﻴﻟإ

ﻞﻛ ﱃإ

ﰐﺎﻘﻳﺪﺻ ﱃإ

سرﻬﻔﻟا

ﺔﻣدﻘﻣ ... ... . ... أ لوﻷا لﺻﻔﻟا : ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا : ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ةﺄﺷﻧ ... ... ... 02 ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا : ﻲﻓ وﻟﺎﯾﻧﯾﺟ موﻬﻔﻣﻟا ﺎﯾﺟ ... .... ... 08 ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا : ﻷا لوﺻ ﻟ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا ﻠ ﻟا بﻫذﻣ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑ ... ... .. ... 17 ﻲﻧﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا : ﺔﯾﻛﯾﺳﻼﻛﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا : سرﯾﺑ دﻧﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ... .... ... 26 ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا : و ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑ فوﺳﻠﯾﻓ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟ ... .... ... 29 ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا : يوﯾد نوﺟ دﻧﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ةرﺑﺧﻟا ... ... ... 38 ثﻟﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا : ﻲﺗرور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا رﻛﻔﻟا لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا : ﻲﺗرور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ رﻛﻔﻟا ردﺎﺻﻣ ... .. . ... 44 ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا : ﻲﺗرور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ ةدﯾدﺟﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ... ... ... 52 ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا : ور دﻧﻋ ﺔﯾﻟارﯾﺑﯾﻠﻟا ﻲﺗر ... .... ... 62 ﺔﻣﺗﺎﺧﻟا ... ... ... 74 ﻊﺟارﻣﻟا و ردﺎﺻﻣﻟا ﺔﻣﺋﺎﻗ ... ... 75

ﺔﻣدﻘﻣﻟا

ﺔﻣدﻘﻣﻟا

ﺔﻣدﻘﻣ

دﻌﺗ دﺣاو ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻓ ﻲﻓ تﺄﺷﻧ ﻲﺗﻟا نﯾرﺷﻌﻟا نرﻘﻟا ﺎﻫدﻬﺷ ﻲﺗﻟا ﺔﻣﻬﻣﻟا تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا نﻣ ﻲﻛﯾرﻣﻷا ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﻊﻗاو نﻋ ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ ترﺑﻋ و ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ةدﺣﺗﻣﻟا تﺎﯾﻻوﻟا ﺎﺟﻧ ىدﻣ نﻋو ﻊﻗاوﻟا ﻊﻣ فﯾﻛﺗﻟا ﻲﻓ ﻩدارﻓأ ح . نوﻧﻌﻣﻟا ﺎﻧﻋوﺿوﻣ روﺣﻣﺗﯾ : رﺑﻟا ةرﺻﺎﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏا ﯾر جذوﻣﻧﻟ ﺗرور درﺎﺷﺗ لوﺣ و ﻲ ﻠﻔﻟا و موﻣﻌﺑ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺗرور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳ ﺔﯾﻣﻫأ نﻣﻛﺗ و صﺧﺄﺑ ﻲ ﺎﻗﻼطﻧا عوﺿوﻣﻟا اذﻬﻟ ﺎﻧرﺎﯾﺗﺧا مﺗ دﻘﻟ و ،ًارﯾﺛﻛ ﻪﻟوﺎﻧﺗ مﺗﯾ مﻟ و دﯾدﺟ عوﺿوﻣ ﻪﻧﺄﺑ ﺎﻧﻋوﺿوﻣ ﺗﺗ و ﻪﺗﯾﻋوﺿوﻣ ﻰﻟوﻷا نﯾﺗﺑﻏر نﻣ اذﻫ لوﺎﻧﺗﻟ ﻲﻟ مﻫدﺎﺷرا و ءﻼﻣزﻟا ضﻌﺑ رارﺻا ﻲﻓ لﺛﻣ ﺎﻧﺗﺳاردﺑ مﺎﻣﺗﻫﻹا ﻰﻟإ ﻲﺻﺧﺷﻟا ﻲﻟوﯾﻣ ﻲﻓ لﺛﻣﺗﺗ و ﺔﯾﺗاذ ﺔﺑﻏر ﻲﻫ ﺔﯾﻧﺎﺛﻟا ﺔﺑﻏرﻟا و عوﺿوﻣﻟا صﯾﺧﺷﺗ نﻛﻣﯾ ﻪﺗطﺳاوﺑ يذﻟا و عزﺎﻧﻣ ﻼﺑ ﺔﯾﺑذﺎﺟ رﺛﻛﻷا دﻌﯾ يذﻟا عوﺿوﻣﻟا اذﻬﻟ رﻛﻓ و ﻲﺿﺎﻣﻟا مﯾﻘﻋ لﺑﻘﺗﺳﻣ ﻰﻟإ حوﻣطﻟا ﻲﻛﯾرﻣﻷا ﻊﻣﺗﺟﻣ تﯾﻘﻠﺗ دﻘﻠﻓ دﯾدﺟ عوﺿوﻣﻟا اذﻫ نأ ﺎﻣﺑ و ﻊﺟارﻣﻟا بﻠﻏأ ﻪﻧأ ﻲﻫ ثﺣﺑﻟا اذﻫ زﺎﺟﻧا ﻰﻠﻋ رﯾﺛﺄﺗ ﺎﻬﻟ نﺎﻛ ﻲﺗﻟا لﯾﻗارﻌﻟا و تﺎﺑوﻌﺻ رﯾﻏ ثﺎﺣﺑﻷا بﺛﻛ ضﻌﺑ ﺎﺿﯾأ و ﺔﯾزﯾﻠﺟﻧﻹا ﺔﺻﺎﺧ و ﺔﯾﺑﻧﺟﻷا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ تﻧﺎﻛ ردﺎﺻﻣﻟا تﻧرﺗﻧﻻا ﻲﻓ ةرﻓوﺗﻣ . ﻟا تﺎﺳاردﻟا ضﻌﺑ ﻰﻠﻋ دﺎﻣﺗﻋﻻﺎﺑ ﺎﻧﻣﻗ طﻘﻓ ﺎﻧﻫ نﻣ و ﺔﻔﺳﻠﻓ ،ﺔﯾﻣﺳ شرﯾﺣ لﺛﻣ ﺔﻘﺑﺎﺳ ﺔﯾﻌﻣﺎﺟ ﺔﻧﺳ ،ﺎﺟذوﻣﻧ سرﯾﺑ لرﺎﺷ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا و ﺔﯾﻟارﺑﯾﻠﻟا نﯾﺑ ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا 2011 / 2012 ، ﻲﻔﯾﻠﺧ رﯾﺷﺑ ، رور درﺎﺷﺗﯾر ﺔﻔﺳﻠﻓ ﻲﻓ ةدﯾدﺟﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺗ ﺔﯾﻌﻣﺎﺟ ﺔﻧﺳ ،ﻲ 2009 / 2010

ﺔﻣدﻘﻣﻟا

ﺗﯾ صﺧﻠﻣ ﺔﺳاردﻟا ﻩذﻫ تﻟوﺎﻧﺗو ﺣ د ا ﺎﻫروذﺟ ﻰﻟإ ةدوﻌﻟا و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ةﺄﺷﻧ نﻋ ث ﺔﯾﺧﯾرﺎﺗﻟ ًارﯾﺧأ و ﺔﺛﯾدﺣﻟا روﺻﻌﻟﺎﺑ ًارورﻣ ﻰطﺳوﻟا روﺻﻌﻟا ةرﺗﻓ ﻰﻟإ ﺔﯾﻧﺎﻧوﯾﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا نﻣ ًاءدﺑ ﻰﻟوﻷا ﺎﻫروط و سرﯾﺑ ﻊﻣ ﺎﻬﺗﯾادﺑ ﺔﯾﻛﯾﺳﻼﻛﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏرﺑﻟا تﻧﺎﻛ و رﺻﺎﻌﻣﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﺟوﺿﻧ ﻲﻛﯾرﻣﻷا ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا لﻌﺟ ﺎﻣ اذﻫ و يوﯾد نوﺟ ﻊﻣ روطﺗ رﺛﻛأ و سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﻪﻟ رﯾﺑﻛ رود ا ﻲﻓ ا رﻛﻔﻟ ﺗرور درﺎﺷﺗﯾر ﻲﻣﺗﻧﯾ كﻟذﻛ و رﺻﺎﻌﻣﻟ ﺔﻐﯾﺻﺑ ﺎﻬﯾﻟإ رظﻧ نﻛﻟ و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ ﻲ ﺳﻠﻔﻟا جذوﻣﻧ ﻪﺗﻔﺳﻠﻓ دﻌﺗ و ةدﯾدﺟﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﺗ و ةدﯾدﺟ ظﻓﺎﺣ و ﺔﯾﻟﺎﺣﻟا ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ﺔﻔ ﺗرور ﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟﺎﺑ ﻪﻣﺎﻣﺗﻫا ﻰﻠﻋ ﻲ دوﻌﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑ ،يوﯾد نوﺟ لﺎﻣﻋأ ﻰﻟإ ة ﻛ ضﻓرﯾ و ﺳﯾﺳﺄﺗﻟا تﺎﻋازﻧﻟا ل ﺗﯾ وﻫ و ﺔﯾوﻫﺎﻣﻟا و ﺔﯾﻘﺑﺎطﺗﻟا و ﺔﯾ ﺔﻔﺳﻠﻓ ﺔﻣﺎﻗإ ﻰﻠﻋ ﻊﻠط ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا ﺎﯾﺎﺿﻘﻠﻟ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا تﺎﺟﻟﺎﻌﻣﻟﺎﺑ ﺎﺿﯾأ مﺗﻫا و تﺎﻋازﻧﻟا ﻩذﻫ لﻛ نﻋ ةدﯾﻌﺑ ةدﯾدﺟ ﺔﯾطارﻘﻣﯾدﻟا و ﺔﯾﻟارﺑﯾﻠﻟا و ﺔﻟادﻌﻟﺎﻛ . ﺗﻗا مﺗ ﻲﺗﻟا صوﺻﻧ ﺢﺿوﻧﻟ ﻲﻠﯾﻠﺣﺗﻟا ﺞﻬﻧﻣﻟا ﻰﻠﻋ اذﻫ ﺎﻧﺛﺣﺑ ﻲﻓ ﺎﻧدﻣﺗﻋا دﻗ و ﺎﻬﺳﺎﺑ . ﻲﻟﺎﺗﻟا لﺎﻛﺷﻹا ﻰﻠﻋ ﺔﺑﺎﺟإ ﺔﻟوﺎﺣﻣ وﻫ ﺎﻧﻋوﺿوﻣ نإ : ﺎﻣ درﺎﺷﺗﯾر ﻪﺑ ءﺎﺟ يذﻟا دﯾدﺟﻟا ﺗرور ؟ةدﯾدﺟﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا لﻼﺧ نﻣ ﻲ ﺔﯾﻟﺎﺗﻟا ﺔﻠﻛﯾﻬﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﻧدﺎﻣﺗﻋا دﻘﻓ نوﻣﺿﻣﻟا ﺔﯾﺣﺎﻧ نﻣ ﺎﻣأ : لوﺻﻓ ثﻼﺛ ﻰﻟإ ﺎﻧﺛﺣﺑ ﺎﻧﻣﺳﻗ دﻘﻓ ثﺣﺎﺑﻣ ثﻼﺛ ﻰﻟإ مﺳﻘﻣ ﻩرودﺑ لﺻﻓ لﻛ و ﺔﯾﺳﯾﺋر . ﻷا لﺻﻔﻟا ةﺄﺷﻧ ﻰﻟإ ﻪﻧﻣ لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ ﺎﻧﻗرطﺗ ثﯾﺣ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣﺑ نوﻧﻌﻣﻟا لو ﻧﯾﺟ ﻲﻓ ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﺎﻣأ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﯾ نﻣ ﻪﻠﻣﺣﺗ ﺎﻣ و ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا موﻬﻔﻣﻟا ﺎﯾﺟوﻟﺎ

ﺔﻣدﻘﻣﻟا

ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻫذﻣﻠﻟ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا لوﺻﻷا ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﺎﻣأ موﻬﻔﻣﻟا اذﻬﻟ ﺔﯾﻔﺳﻠﻓ و ﺔﯾوﻐﻟ تارﯾﺛﺄﺗ أ نﯾﻋوﻧ ﻲﻓ ﻰﺗﺣ ﺔﯾﻧﺎﻧوﯾﻟا ﺔﺳردﻣﻟﺎﺑ ﺔﯾادﺑ ﺔﻣﯾدﻗ ﺔﯾﻔﺳﻠﻓ سرادﻣﺑ رﯾﺛﺄﺗ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ ﺔﯾﻔﺳﻠﻓ لوﺻ روطﺗﻟا ﺔﯾرظﻧﺑ ترﺛﺄﺗ دﻗ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ ﺔﯾﻣﻠﻋ لوﺻأ ﻰﻟإ كﻟذ دﻌﺑ ﺎﻧﻗرطﺗ مﺗ ةرﺻﺎﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا . ﺔﻔﺳﻠﻓ ﻰﻟإ لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ ﺎﻧﻗرطﺗ ثﯾﺣ ﺔﯾﻛﯾﺳﻼﻛﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﻣﻟا ﻲﻧﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا ﺎﻣأ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺎﻣأ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑ فوﺳﻠﯾﻓ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﻪﯾﻓ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗﻓ ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﺎﻣأ ،سرﯾﺑ دﻧﻋ يوﯾد نوﺟ دﻧﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ةرﺑﺧﻟا ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا . رور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا رﻛﻔﻟا نوﻧﻌﻣ ثﻟﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا ﺎﻣأ ﺗ لوﺎﻧﺗ لوﻷا لﺻﻔﻟا ثﯾﺣ ﻲ ﺗرور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ رﻛﻔﻟا ردﺎﺻﻣ ﻪﯾﻓ ﺎﻧﺗ ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﺎﻣأ ﻲ ﺎﻧﻟو دﻧﻋ ةدﯾدﺟﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﻟا ﻪﯾﻓ ﺗرور ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ارﯾﺧأ و ﻲ ﺗرور درﺎﺷﺗﯾر دﻧﻋ ﺔﯾﻟارﺑﯾﻠﻟا ﻪﯾﻓ ﻲ .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

نﻣ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻪﯾﻓ ترﻬظ يذﻟا ﻲﺧﯾرﺎﺗﻟا رﺎطﯾﻹا نﻋ لوﻷا لﺻﻔﻟا اذﻫ ثدﺣﺗﯾ ﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ةﺄﺷﻧ ثﯾﺣ ﻧﯾﺟ و ﻲﺟوﻟوﻧورﻛ قﺎﯾﺳﻟا ثﯾﺣ نﻣ و ﺔﯾﺗ ﯾ موﻬﻔﻣﻟا ﺎﯾﺟوﻟﺎ ﺣ نﻣ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻠﻟ ﻠطﻧﻣ ﻲﺣﻼطﺻﻻا ﺔﯾوﻐﻠﻟا موﻬﻔﻣﻟا ثﯾ اذﻫ ﺎﻬﯾﻠﻋ موﻘﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﺳﯾﺳﺄﺗﻟا تﺎﻘ ﻰﻟوﻷا لوﺻأ و ﻲﻣﻠﻌﻟا رﻛﻓ و ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا رﻛﻔﻟا ثﯾﺣ نﻣ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا رﻛﻔﻟا روذﺟ و بﻫذﻣﻟا طﺳوﻟا روﺻﻋ ﻲﻓ ﺎﻬﺗﺎﯾﻠﺟﺗ و مﯾدﻘﻟا رﻛﻔﻟا ثﯾﺣ نﻣ ﻲﻓ ﺎﻫروطﺗ و ﺔﺿﻬﻧﻟا رﺻﻋ و ﻰ نرﻘﻟا لوط ﻰﺗﺣ دﻼﯾﻣﻟا رﺷﻋ ﻲﻧﺎﺛﻟا نرﻘﻟا نﻣ ةدﺗﻣﻣﻟا ةرﺗﻔﻟا لوط ﻰﻠﻋ راوﻧﻷا روﺻﻋ ﻟا ﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻰﻟإ ﻻوﺻ و رﺷﻋ نﻣﺎﺛ ةرﺻﺎ .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا

:

ارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ةﺄﺷﻧ

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ

ﻛﯾرﻣﻷا حورﻟا ﻊﻣ ﺔﻣﺟﺳﻧﻣ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا يأ ﺔﺋﺷﺎﻧﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ و ﺔﯾرﺣﻟﺎﺑ ﺔﻧﻣؤﻣﻟا ﺔﯾ و لﻣﻌﻟﺎﺑ رﯾﻛﻔﺗﻟا طﺑر و ،ﺎﻫرﯾﯾﻐﺗ و فورظﻟا لﯾﻛﺷﺗ ﻰﻠﻋ ةردﻘﻟا و كاردﻹا ﻰﻠﻋ ﺎﻫدﺎﻣﺗﻋا و ﻲﻛﯾرﻣﻷا بﻌﺷﻟا ﻰﻠﻋ ضرﻔﺗﻟ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نﻛﺗ مﻟ اذﻬﻟ و ،قﺋﺎﻘﺣﻟا ﻪﺑ سﺎﻘﺗ رﺎﯾﻌﻣﻛ ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا بﺣﺑ ﺔﻣﺳﺗﻣﻟا ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا حورﻟا ﻰﻠﻋ قﺑطﻧﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا لﺿﻓأ و بﺳﻧأ تﻧﺎﻛ و ةرﻣﺎﻐﻣﻟا ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ةرﺑﺧﻟا ﻰﻟإ دﺎﻧﺗﺳﻻا 1 . و ﺔﯾﻧﺎﺑﺳﻹا ﺔﯾرﯾﺷﺑﺗﻟا تﺎﺛﻌﺑﻟا ﻲﻓ ﺔﻠﺛﻣﺗﻣ ةدروﺗﺳﻣ ةدﯾدﻋ تﺎﻣﺎﺧ تﻓرﻋ ﻲﺗﻟا ﺎﻛﯾرﻣﺄﻓ ﺔﯾوﯾﺳﻵا و ﺔﯾﻧﯾدﻟا ﺔﯾﻠﻣﺄﺗﻟا تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا و نﯾﯾﻘﯾرﻓﻹا نﯾﯾﺣورﻟا و ،ﺔﯾﺑﺎﺗﯾروﯾﺑﻟا ﺔﺳدﻘﻣﻟا تﺎﻣوﻛﺣﻟا ﻻا مظﻧﻟا و ﺔﯾﺑﯾرﺟﺗﻟا و ﺔﯾﻧﺎﻣﻟﻷا ﺔﯾﻟﺎﺛﻣﻟا و ﺔﯾﺗوﻫﻼﻟا بﻫاذﻣﻟا و ﺔﯾزﯾﻠﺟﻧﻹا ﺔﯾرﺎﻣﻌﺗﺳ مﻬﺗاءوﺑﻧ و دوﻬﯾﻟا ةدﯾﻘﻋ و ﺔﯾﺗﺎﺗﺳﺗورﺑﻟا 2 . ءﻻؤﻫ لﺿﻔﺑ دوﻬﺟﻟا ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ دﻘﻟ و ﺟﺗﻟا و ةرﺑﺧﻟا و طﯾطﺧﺗﻟا لﻼﺧ نﻣ ﻼﻫذﻣ ﺎﻬﯾﻓ برﺎ تﻠﻛﺷﻓ ،ضﯾﻔﻟا اذﻫ ﻲﻓ مﯾﻘﻟا و رﺎﻛﻓﻷا ىدﺣإ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا تﻧﺎﻛ و ،مﯾﻘﻟا و رﺎﻛﻓﻷا نﻣ ﺔﻘﯾرط و ﺔﯾﻧﻫذ " ﺔﻓرﻌﻣ لﻛﻟ ًارﯾﺧأ ﺎﻧﺎﺣﺗﻣا و ًﺎﯾﺋﺎﻬﻧ ًﺎﻌﯾﻧﻣ ﺔﯾدﺎﻌﻟا ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ةرﺑﺧﻟا لﺑﻘﺗ و ﺔﻣﯾﻗ " ﺑرﺎﺿ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نأ ﻊﻣﻓ ، ﻰﻠﻋ تﻧﺎﻛ ﺎﻛﯾرﻣأ نأ ﻻإ ،ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا رﻛﻔﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ﻲﻓ روذﺟﻟا ﺔ ﺎﻬﯾرﻛﻔﻣ نﻣ ﺔﺛﻼﺛ ﻊﻣ دﻋوﻣ ﻧوﺣﻧﻣﯾﺳ ﺎﻬ ةﺎﻣﺳﻣﻟا ﺔﺻﺎﺧﻟا ﺎﻬﺗﻔﺳﻠﻓ " ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا " ﻲﺗﻟا و 1 ،طد ،ﺔﯾرﺻﻣﻟا ﺔﺿﻬﻧﻟا بﺗﻛﻣ ،ﻲطﯾﻧﺷﻟا ﻲﺣﺗﻓ دﻣﺣﻣ ت ،ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ،ردﯾﻧﺷ ترﺑرﻫ 1964 ص ، 05 . 2 ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ،ردﯾﻧﺷ ترﺑرﻫ ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣ ، 05 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

زﯾﻣﯾ ﺎﻌﺑﺎط ﺢﺑﺻﺗﺳ ﺔﻧﺳﻟأ و بﺎﺗﻛﻟا مﻼﻗأ ﻰﻠﻋ رﯾﻛﻔﺗﻟا اذﻫ ﺎﻬﺑ طﺑرﯾﻟ ﻰﺗﺣ ﻲﻛﯾرﻣﻷا رﯾﻛﻔﺗﻟا ذﺧﻷا ﻰﻠﻋ ًﻻاد ﺎﻬﻧﻣ دﺣاوﻟا لﻌﺟﯾ ﺎطﺎﺑﺗرا مﻟﺎﻌﻟا ءﺎﺟرأ ﻲﻓ نﯾﻣﻠﻛﺗﻣﻟا 1 . ﺔﻧﺳ سﻣﯾﺟ لﺎﻘﻣ ﻲﻓ ةرﻣ لوأ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺢﻠطﺻﻣ درو دﻘﻟ 1898 ﻰﻠﻋ نﻠﻋأ ﺎﻣﻧﯾﺣ كﻟذ و م نوﻧﻌﻣﻟا ﻪﺑﺎطﺧ ﻲﻓ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻫذﻣﻟا ﻸﻣﻟا " ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا و ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا مﯾﻫﺎﻔﻣﻟا " " Philosophical concepts and Practical " اذﻫ نﯾﺑ دوﺟوﻣﻟا طﺎﺑﺗرﻻا ﻪﯾﻓ زرﺑأ يذﻟا ﻰﻟإ رﯾﺷﻣ و ،ﺎﻣ موﻬﻔﻣ صﺣﻓ ﻲﻓ ﺔﯾﺑﯾرﺟﺗﻟا ﺔﻘﯾرطﻟا نﯾﺑ و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا يأ بﻫذﻣﻟا ضﻌﺑ كوﻟ لﺛﻣ ﺔﻘﯾرطﻟا ﻩذﻫ ﺔﻔﺳﻼﻓ دﻗ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻫذﻣﻟا نأ ﻻإ ،موﯾﻫ و ﺔﻧﺳﻟا لﺑﻗ ضرﻋ ةروﻛذﻣﻟا -1898 ﻪﻟﺎﻘﻣ ﻲﻓ سرﯾﺑ دﻧﻋ " ﺔﺣﺿاو ﺎﻧرﺎﻛﻓأ لﻌﺟﻧ فﯾﻛ " "

How Can Make

our Ideas Clear " ﺔﻠﺟﻣ ﻲﻓ رﺷﻧ يذﻟا " ﺎﺳ رﻼﯾﺑوﺑﻟا ﻲﻠﺗﻧوﻣ سﻧﯾ Poluler Science Monthly " ﺔﻧﺳ ﻲﻓ رﯾﺎﻧﯾ ددﻋ ﻲﻓ 1978 ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا سﺎﺳأ سرﯾﺑ ﻊﺿو لﺎﻘﻣﻟا اذﻫ ﻲﻔﻓ ﻠﻓ ةدﻋﺎﻗ ﺢﺑﺻﯾﺳ يذﻟا ﺎﻫﺎﻧﺑﺗﯾ ﺔﯾﻔﺳ " سﻣﯾﺟ و يوﯾد " نﯾذﻟا نﯾﯾرﺧﻵا نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻼﻔﻟا و ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ رﺷﻧ ﻰﻠﻋ اوﻠﻣﻋ . ةﺄﺷﻧﻟا ﻟا نأ مﺎﻘﻣﻟا اذﻫ ﻲﻓ رﻛذﻟﺎﺑ رﯾدﺟ وﻫ ﺎﻣﻣ د ﻌﻟ ﻲﺗﻟا رﺋاو ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ةﺎﺷﻧ ﻲﻓ ازرﺎﺑ ًارود تﺑ ا ﺋاد ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻛرﺣﻟا ﺦﯾرﺎﺗ نﻋ اوﺑﺗﻛ نﯾذﻟا نﻣ رﯾﺛﻛ ﺎﻫرﺻﺣﯾ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟ نﯾﻧﺛا نﯾﺗر ﺎﻣﻫ " : وﻏﺎﻛﯾﺷ ﺔﺳردﻣ و ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا يدﺎﻧﻟا " 1 . 1 راد ،دﯾدﺟﻟا مﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ رﻛﻔﻟا ةﺎﯾﺣ ،دﻣﺣﻣ بﯾﺟﻧ ﻲﻛز ط ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،تورﯾﺑ ،قورﺷﻟا 2 ، 1982 ص ص ، 115 -116

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

أ ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا يدﺎﻧﻟا Metaphysical club نوطﻼﻓأ يدﺎﻧ رارﻏ ﻰﻠﻋ ﺎﯾﻣﺳر ًادوﺟو يدﺎﻧﻟا اذﻬﻟ نﻛﯾ مﻟ Ohata Club ﺔﺳردﻣ وأ ﺔﯾﻔﯾﺻﻟا دروﻛﻧوﻛﻟا "

Concord Summer School " يدﺎﻧﻟا يأ رﺑﺗﻌﯾ ﻪﻧأ رﯾﻏ ﻟا ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا ﻣ ذﻟا دﻬ رودﺗ تﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا تﺎﺷﻗﺎﻧﻣﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺔﻔﺳﻠﻓ ﺔﻛرﺣ ﻪﯾﻓ تﻣﻧ و تﺄﺷﻧ ي تاوﻧﺳ نﯾﺑ ﺎﻣ ﻪﺋﺎﺿﻋأ نﯾﺑ 1870 م – 1876 م 2 ، ﺔﺳﻣﺧ لﻛ تﺎﻋﺎﻣﺗﺟا دﻘﻌﺗ تﻧﺎﻛ ثﯾﺣﺑ جدﯾرﺑﻣﺎﻛ ﻲﻓ ﺎﻣوﯾ ةرﺷﻋ " Combridge old " سرﯾﺑ دﻧﻋ ىرﺧأ و سﻣﯾﺟ دﻧﻋ ةرﺎﺗ . لﺛﻣ مﻠﻋ لﺎﺟر يدﺎﻧﻟا اذﻫ ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ نﻣ نﺎﻛ " سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو " و " نﯾار ﻲﺳﻧوﺷﺗ " Choncy Wtight ) 1830 – 1875 ( ﻫا لﺟر و سرﯾﺑ وﻫ ﻲﻘطﻧﻣ ﻲﻣﻠﻋ جودزﻣ ﻪﻣﺎﻣﺗ نوﻧﺎﻗ لﺎﺟرو ﻧ لﺛﻣ نﯾرﻏ نوﺟ نﺎﺳﻻوﻛﯾ John Green Nicholas St

) 1835 – 1876 ( رﻔﯾﻟوأ و زﻣﻟوﻫو Oliver w.Holmes ) 1841 – 1935 ( كﺳﯾﻓ نوﺟ و John Fisk ) 1842 – 1901 ( عﺎﻣﺗﺟا مﻟﺎﻋ و خرؤﻣ ﺔﻔﺳﻠﻔﺑ رﺛﺄﺗﻣ " رﺳﻧﺑﺳ " تﺎﯾرظﻧﺑ ﻩروطﺗ نﻣ رﺛﻛأ ﺔﯾروطﺗﻟا " نﯾوراد " ’ ﻰﻟ ﻧرو فﯾزوﺟ لﺛﻣ ءﺎﺿﻋﻷا نﻣ كﻟذ رﯾﻏ را Joseph Warner كﻟذ رﯾﻏ ﻰﻟإ مﻬﺗﺎﺑﺎﺗﻛ ﺔﻠﻘﻟ يدﺎﻧﻟا اذﻫ ﻲﻓ ةرﯾﺑﻛ ﺔﯾﻣﻫأ مﻬﻟ نﻛﺗ مﻟ نﯾذﻟا ءﺎﺿﻋﻷا نﻣ . 1 ط ،نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ،ﻊﯾزوﺗﻟا و ﺔﻋﺎﺑطﻠﻟ ﺔﯾادﻬﻟا راد ،ﻊﺋارذﻟا ﺔﻔﺳﻠﻓ وأ ﺔﯾﺗﺎﻣﺟارﺑﻟا ،مﺎﻓ بوﻘﻌﯾ 2 ، 1985 ص ، 137 . 2 ةرﺑﺧﻟا ﺔﻔﺳﻠﻓ ،يدﯾدﺣ دﻣﺣﻣ – ،نﺎﻧﺑﻟ ،ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻟا و تﺎﺳاردﻠﻟ ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا دﺟﻣ ،ﺎﺟذوﻣﻧ يوﯾد نوﺟ 2004 ، ص 27 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا ﺔﯾﻣﺳﺗ نﻛﺗ مﻟ و يدﺎﻧﻟا اذﻫ ﺎﻬﻠﻣﺣ ﻲﺗﻟا إ ﺔﻠﺻﺑ تﻣﺗ ﺎﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا ﻰﻟ ﻩؤﺎﺿﻋأ و ،نﯾﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣ اوﻧوﻛﯾ مﻟ يدﺣﺗﻟا و ﺔﯾرﺧﺳﻟا نﻣ ﺎﻋوﻧ مﻫدﻧﻋ ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣ ﺔﻣﻠﻛ تﻧﺎﻛ ﺎﻣﻧإ ﺔﻧﺳ دﻌﺑ رﻘﻬﻘﺗﯾ أدﺑ يذﻟا ،ﺔﺻﺎﺧ ﻲﻠﯾﻐﯾﻬﻟا رﺎﯾﺗﻠﻟ و ﺎﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻠﻟ 1870 . نﯾﺑ يرﺟﺗ تﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا تﺎﺷﻗﺎﻧﻣﻟا لﻼﺧ نﻣ دﻛﺄﺗﺗ ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا يدﺎﻧﻟا ﺔﯾﻣﻫأ نا و أ نﻣ ﺔﯾرﻛﻔﻟا تﻻﺎﺟﻣﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا حورﻟا لﺎﺧدإ ﻲﻓ مﻬﺗﻣﻫﺎﺳﻣ و ،ﻪﺋﺎﺿﻋ سرﯾﺑ ﻪﻣدﻗ يذﻟا ضرﻌﻟا ،تﺎﺷﻗﺎﻧﻣﻟا ﻩذﻬﻟ لﺎﺛﻣ زرﺑأ نﻣ و ةددﻌﺗﻣﻟا مﻬﺗﺎﺻﺎﺻﺗﺧا لﻼﺧ ﺔﻧﺳ يﺎﻣ ﻲﻓ 1872 كﺷﻟا و دﺎﻘﺗﻋﻻا ﻲﻓ ﻪﺗﯾرظﻧ لوﺣ يدﺎﻧﻟا ءﺎﺿﻋأ مﺎﻣأ ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ و ، ﯾﻧﺑ يذﻟا سﺎﺳﻷا ﻲﻫ ﺔطﻘﻧﻟا ﻔﻟا ﻪﯾﻠﻋ ت ﻻوﻛﯾﻧ تﻔﻟ دﻘﻓ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠ نﯾرﻏ نﺎﺳ " ﻩﺎﺑﺗﻧﻻا نﯾﺑ ردﻧﺳﻛﻟأ ﺔﯾرظﻧ ﻰﻟإ Alexander Bain ) 1818 – 1903 ( ﻪﻓرﻌﺗ ﻲﺗﻟا و ،دﺎﻘﺗﻋﻻا ﻲﻓ نﯾﺑ نﺈﻓ سرﯾﺑ بﺳﺣﺑ و فﯾرﻌﺗﻟا اذﻫ لﻼﺧ نﻣ و ،لﻌﻔﻠﻟ ادﻌﺗﺳﻣ نﺎﺳﻧﻹا لﻌﺟﯾ ﺎﻣ ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ ،ﻰﻟوﻷا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا دﺣ نوﻛﯾ نﺄﺑ رﯾدﺟ اذﻬﻟ ﺔﯾﻌﯾﺑط ﺔﺟﯾﺗﻧ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻠﻟ تﺣﺿأ ﺎﻬﻧأ كﻟذ دﺎﻘﺗﻋﻺﻟ فﯾرﻌﺗﻟا " 1 . ﺔﺳردﻣ كﺎﻧﻫ نﺈﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ةﺄﺷﻧ ﻲﻓ ﻲﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا يدﺎﻧﻟا ﻪﺑﻌﻟ يذﻟا رودﻟا بﻧﺎﺟ ﻰﻟإ ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ مﺎﯾﻗ ﻲﻓ ارﺑﺗﻌﻣ ارود كﻟذﻛ ﺎﻬﻟ . ب وﻏﺎﻛﯾﺷ ﺔﺳردﻣ Chicago School 1 ةرﺑﺧﻟا ﺔﻔﺳﻠﻓ ،يدﯾدﺟ دﻣﺣﻣ ) يوﯾد نوﺟ ( ط ،تورﯾﺑ ،ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻟا و تﺎﺳاردﻠﻟ ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ،ﺎﺟذوﻣﻧ 1 ، 2004 ص ، 28 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

د ﺎﻬﺳﺳأ ﻲﺗﻟا ﺔﺳردﻣﻟا ﻲﻫ ذ ﺎﻣدﻧﻋ يوﯾ ا بﻫ تﻔﺗﻟا و ،ﻩرﻣﻋ فﺻﺗﻧﻣ ﻲﻓ وﻏﺎﻛﯾﺷ ﻪﺗﻧﯾدﻣ ﻰﻟ ادﻷا ةاوﻧ اوﻠﻛﺷ نﯾرﻛﻔﻣﻟا نﻣ ﺔﻋﺎﻣﺟ ﻪﻟوﺣ ﺔﻧﺳ ﻲﻓ ﺎﻫدوﻬﺟ ترﻣﺛﺄﻓ ،ﺔﯾﺗ 1903 و بﺎﺗﻛ ﺔﯾﻘطﻧﻣﻟا ﺔﯾرظﻧﻟا ﻲﻓ تﺎﺳارد Logical Studies in Theory

ﺔﻋﺎﻣﺟﻟا ﻩذﻫ نﯾﺑ نﻣ نﺎﻛ و

جروﺟ لﺎﺛﻣأ ﺔﻔﺳﻼﻓ دﯾﻣ ترﺑرﻫ

George Herbert Mead ) 1863 – 1931 ( سﻣﯾﺟ سﺗﻓﺎﺗ James Tufts فﻟؤﻣ ﻪﺑﺎﺗﻛ ﻲﻓ ﻪﻌﻣ كرﺗﺷا يذﻟا " قﻼﺧﻷا " Ethics و لﺟﻧأ سﻣﯾﺟ كﻟذﻛ James Angell ﺎﻣﺟﻟا ﻩذﻫ تﻋرﺗﺳا دﻗ و ،مﻫرﯾﻏو مﺎﯾﻟو ﻩﺎﺑﺗﻧا ﺔﻋ ا ﻊﻠطﺗ يذﻟا سﻣﯾﺟ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻓ كﻟذ و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾرﻛﻓ ﺔﺳردﻣ سﯾﺳﺄﺗ ﻰﻟ ﺎﻬﺑ ثﻌﺑ يوﻧروﻠﻓ رودوﯾﺗ Theadore Flornay ﻲﻓ 02 رﯾﺎﻧﯾ 1907 ﺎﻬﯾﻓ لوﻘﯾ ..." مﻛﻟوﺣأ نأ دﯾرأ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ةرﻛﻔﻟ نﯾﺳﻣﺣﺗﻣ ﻰﻟإ ... سﯾﺳﺄﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ةرﻛﻓ ةوﻗ ىدﻣ يردأ نﻛأ مﻟ و دﻗ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ ﺎﻬﻟ ﺔﺳﺎﻣﺣ ﺢﺟﺎﻧأ نﻵا ﻲﻧﻧﻛﻟ و ﺔﯾﺿﻗ ﺢﺑﺻﺗ ﺎﻬﻧوﻛ ﻲﻓ و ﺔﯾرﻛﻓ ﺔﺳردﻣ مظﻧﻟا و ءﺎﻧﺛﺗﺳا ﻼﺑ ﺎﻬﻠﻛ ﺔﯾﻠﻌﻔﻟا مظﻧﻟا لﻛ تﺣزﺣز ﺔﯾﻠﻘﻋ ﺔﻔﺳﻠﻓ تاذ رﺻﺎﻧﻋ ﺎﻬﯾﻓ ﻲﺗﻟا 1 . دﯾ ﻰﻠﻋ قﻘﺣﺗﯾ ﻪﻋورﺷﻣ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ىأر دﻗ و ﺎﻣﻟ وﻏﺎﻛﯾﺷ ﺔﺳردﻣ يأ ﻪﺗﻋﺎﻣﺟ و يوﯾد ﻣ ﻲﻓ سﻣﯾﺟ لوﻘﯾ نﺎﻛ نأ دﺟﻧ و ﻲﻘﯾﻘﺣ رﻛﻓ و ﺔﯾﻘﯾﻘﺣ ﺔﺳردﻣ نﻣ ﺔﻋﺎﻣﺟﻟا ﻩذﻫ ﻪﺗﻠﺛ 29 رﺑوﺗﻛأ 1903 " ﺔﻌﻣﺎﺟ ﻲﻓ تزرﺑ دﻘﻟ ﺷ ﻋ دوﻬﺟ ةرﻣﺛ رﯾﺧﻷا رﻬﺷأ ﺔﻧﺳﻟا لﻼﺧ وﻏﺎﻛﯾ رﺷ تﺣﺗ لﻣﻌﻟا نﻣ تاوﻧﺳ فارﺷإ ﻲﻘﯾﻘﺣ رﻛﻓ و ﺔﯾﻘﯾﻘﺣ ﺔﺳردﻣ ،ﺔﻠﻫذﻣ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا و يوﯾد نوﺟ ." 1 د ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﺿﻬﻧﻟا راد ،نﺎﯾرﻌﻟا ﻰﻠﻋ دﻣﺣﻣ ت ،سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﺔﯾﺻﺧﺷ و رﺎﻛﻓأ ،يرﯾ نوﺗرﺎﺑ فﻟار . ،ط 1965 ، ص ص 411 -412 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﺔﻠﯾﺳوﻟا و ﺔﯾﺗادﻷا مﺳﺎﺑ تﻓرﻋ و وﻏﺎﻛﯾﺷ ﺔﺳردﻣ ﻲﻓ تﻣﻧ ﻲﺗﻟا ﺔﻋﺎﻣﺟﻟا ﻩذﻫ نا و Instrumentalism ﺔﯾرظﻧﻟا ﻲﻓ تﺎﺳارد بﺎﺗﻛ تدﻣأ ﺎﻣﻋ لءﺎﺳﺗ يذﻟا سﻣﯾﺟ ﻰﻟإ ﺔﯾﻘطﻧﻣﻟا رﯾدﻘﺗﻟا اذﻫ قﺣﺗﺳﯾ ﻲﻛ ﻪﻠﻌﻓ لﺿﻔﻟا بﺣﺎﺻ وﻫ ﻪﻧأ لؤﺎﺳﺗﻟا اذﻫ ﻰﻠﻋ يوﯾد باوﺟ نﺎﻛ و بﺎﺗﻛ لﻼﺧ نﻣ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻫذﻣﻟا وﺣﻧ ﻪﺟوﺗﻟا اذﻫ ﻲﻓ " سﻔﻧﻟا مﻠﻋ ئدﺎﺑﻣ The principles psychology " 1 . 1 نوﺗرﺎﺑ فﻟار ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﺔﯾﺻﺧﺷ و رﺎﻛﻓأ ،يرﯾ 412 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا

:

موﻬﻔﻣﻟا ﺎﯾﺟوﻟﺎﻧﯾﺟ ﻲﻓ

يوﻐﻠﻟا موﻬﻔﻣﻟا ﻲﻧﺎﻧوﯾﻟا ظﻔﻠﻟا نﻣ ﺔﻘﺗﺷﻣ ﺔﻣﻠﻛ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا pragma ﺎطﺎﻣﻏارﺑﺑ وأ ﺎﻣﻏارﺑ pragmata ﻲﺗﻟا رﺎﯾﺗ وﻫو لﻣﻌﻟا و لﻌﻔﻟا ﻲﻧﻌﺗ ﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﻌﻔﻧﻣﻟا نأ ىرﯾ و ﺔﯾﺑرﻐﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻲﻓ ﻲﻟﺎﺛﻣ فرﺎ ﺣﺻﻟ ﺎﯾﺳﯾﺋر ارﺎﯾﻌﻣ و ﺎﻬﻟ ردﺻﻣ ﺎﻬﺗ 1 . وﺳارﺑ لﻌﻔﻟا نﻣ ﺔﻘﺗﺷﻣ ﺎﻬﻧﺄﺑ ىرﯾ نﻣ كﺎﻧﻫ و prraso وطارﺑ وأ pratto ﻲﻧﻌﯾ و لﻌﻓأ ﻰﻟإ رﯾﺷﯾ يذﻟا : ،طﺎﺷﻧ ،لﻣﻋ قﻠطأ كﻟذﻟ و لﻌﻓ ﻲﻠﻣﻌﻟا بﻫذﻣﻟا ﺎﻬﯾﻠﻋ 2 بﻫذﻣ ﺎﻬﻧﺄﺑ ﻲﻠﻣﻋ ﻲﻣﺳ ، دﻛؤﯾ ةرورﺿ ﻰﻠﻋ مﺎﻣﺗﻫﻻا ﻲﺣاوﻧﻟﺎﺑ ﻲﻣﻠﻌﻟا قﯾﺑطﺗﻟا ﻲﻓ ﺔﻣﺋﺎﻗ ﺎﯾﺎﺿﻘﻟا تﻻﻻد و رﺎﻛﻓﻷا ﻲﻧﺎﻌﻣﻓ ﺔﻓرﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا دﺧﺗﺳا ﻲﻓ ﺎﻬﻣا مأ دﺟﻧ ﺎﻣﻛ ﺎﻬﻧﻣ ةدﺎﻔﺗﺳﻻا و ﻲﻧﻌﺗ ﺎﻣﺟارﺑ " ﺎﻬﻠﻣﻋ يرﺟﯾ ﻲﺗﻟا ءﺎﯾﺷﻷا " ﻏارﺑﻟا ﻲﻧﻌﺗ و ﺔﯾﺗﺎﻣ " ﺔﯾﻌﻔﻧ وأ ﺔﯾﻣﻠﻋ ﺔﻔﺳﻠﻓ رﺑﺗﻌﺗ مﺛ نﻣ و ﺔﯾدﺟﻣﻟا ﺔﻟوازﻣﻟا وأ ﻊﻓﺎﻧﻟا لﻣﻌﻟا " 3 طﻋأ دﻘﻟ و دﻧﻻﻻ ﻰ ﻲﻌﯾرذ ﻰﻧﻌﻣﻟ ًﺎﯾﺣﻼطﺻا ًﺎﻣوﻬﻔﻣ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا ﻪﺗﻋوﺳوﻣ ﻲﻓ ﺢﻠطﺻﻣﻟا اذﻬﻟ ) ،ﻲﻠﻣﻋ ،ﻲﻌﺋارذ ﻲﻛﯾﺗﺎﻣﻏارﺑ ( قﻠﻌﺗﯾ ﺎﻣ لﻛ ﺔﻣﻠﻛﻟا ﻩذﻫ ﻲﻧﺎﻌﻣ لﻛﺑ ءﻲﺷ ﺎﺻوﺻﺧ و ، لﻌﻓ نﻣ ﺎﻣﻏارﺑ ﯾﺳ نوؤﺷﻟﺎﺑ ،لﻋﺎﻔﺗ رﺷﺑﻟا ﻰﻠﻋ مﻼﻛﻟا ﻲﻓ ،ﺔﯾﺋﺎﺿﻗ وأ ﺔﯾﺳﺎ مﻼﻛﻟا ﻲﻓ لﺎﺗﺧﻣ ﺎﻧﺎﯾﺣأ رﻫﺎﻣ لﺑﺎﻘﻣ ﻲﻓ ءاوﺳ ةﺎﯾﺣﻟا ﻲﻓ حﺎﺟﻧﻟا و لﻣﻌﻟا صﺧﯾ ﺎﻣﺑ ﺎﻣأ نﯾﺗﻣ ،لﺎﻌﻓ ،ﻊﻓﺎﻧ ءﺎﯾﺷﻷا ﻰﻠﻋ 1 د ،وﻛﺳوﻣ مدﻘﺗﻟا راد ،موﻠﺳ قﯾﻓوﺗ ،رﺻﺗﺧﻣﻟا ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا مﺟﻌﻣﻟا . ،ط 1986 ص ، 86 . 2 ﻧﯾﻧﻌﺟ بﯾﺑﺣ مﯾﻌﻧ ﺔﯾوﺑرﺗﻟا ﺎﻬﺗﺎﻘﯾﺑطﺗ و ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،ﻲ ط ،ندرﻷا ،نﺎﻣﻋ ،ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ مﺎﺋو راد ، 1 ، 2004 ص ، 180 . 3 ﯾﻔﺳﻠﻔﻟا ﺔﻋوﺳوﻣﻟا ،لﺎﺗﻧزور د ،ﺔﻌﯾﻠطﻟا راد ،مرﻛ فﺳوﯾ ،ﺔ . ط .أ . ص ،س 217 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﻲﺣﯾدﻣﻟا ﻰﻧﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﻣﺛ نﻣ و ﻲﻗﻼﺧﻷا بﺟاوﻟا ) ﻟا ﻲﻓ فوﻟﺄﻣﻟا ﻧوﯾ ﺔﯾﻧﺎ ( لﺑﺎﻗ ،لﺎﻌﻓ ،ﻲﻘﯾﻘﺣ ﺎﻘﻣ ﺔﻌﻓﺎﻧﻟا تﻻﺎﻣﻌﺗﺳﻼﻟ غرﺎﻓ مﻼﻛ وﻫ ﺎﻣ وأ غرﺎﻓ وﻫ ﺎﻣ لﺑ 1 . وأ دﺟاوﻟا أدﺑﻣ تاذ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا ةرﺻﺎﻌﻣﻟا تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻰﻠﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا مﺳا قﻠطﯾ و ﺔﺑرﺟﺗﻟا ﺎﻬﻘﻘﺣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﻌﻔﻧﻣ نﻣ ﻪﯾدؤﺗ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ دﻣﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ةرﻛﻔﻟا ﺔﺣﺻ وﻫ ﺎﻣأ دﯾﺣو ،مﺎﻌﻟا ﺋﺎﺗﻧﺑ ﻻإ ﺔﯾﺿﻘﻟا ﺔﺣﺻ سﺎﻘﺗ ﻻ و قﺣ وﻬﻓ لﻌﻔﻟا قﻘﺣﯾ ﺎﻣ لﻛﻓ ﻻ كﻟذ ﻰﻧﻌﻣﺑ و ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺎﻬﺟ ﺔﯾﻟوأ ﺔﻓرﻌﻣ دﺟوﯾ دﺟﻧ لﺑ ،ﻲﻘﯾﺑطﺗﻟا ﺎﻬﺑﻧﺎﺟ نﻋ رظﻧﻟا فرﺻﺑ ﺔﺣﯾﺣﺻ ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺎﻬﻧﻣ طﺑﻧﺗﺳﺗ نوﻫرﻣ ﻪﻠﻛ رﻣأ و ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا قﺋﺎﻘﺣﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﻩذﻫ قﻘﺣﺗ و ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﺑرﺟﺗﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﺑ ا ﻲﻓ ﺔﻗدﺎﺻ رﯾﻏ ﺢﺑﺻﯾ دﻗ رﺿﺎﺣﻟا ﻲﻓ ﺔﻗدﺎﺻ تﻧﺎﻛ اذإ روﺻﻌﻟا رﯾﻐﺗ ﻊﻣ رﯾﻐﺗﺗ لﺑﻘﺗﺳﻣﻟ روﻣﻷﺎﺑ وأ مﻠﻌﻟا رﯾﻐﺗﺑ رﯾﻐﺗﯾ ﺎﯾﺎﺿﻘﻟا ﺎﻫدﺻﻗ نأ ﻰﻧﻌﻣﺑ و ﺔﺣﺿاو ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا ﺎﻧﻫ نﻣ و نﻣ ﺔﻧﯾﻌﻣ ﺔﻠﺣرﻣ و نﯾﻌﻣ نﺎﻛ و نﯾﻌﻣ نﺎﻣز ﻰﻟإ بوﺳﻧﻣ يأ ﻲﺑﺳﻧ قﺣﻟا نأ وأ ﺎﻬﺟﺋﺎﺗﻧﺑ ﻰﻟإ ﺎﻧدوﻘﯾ نأ مﻬﻣﻟا ﺎﻣﻧإ و ءﺎﯾﺷﻷا ﺔﻓرﻌﻣ لﻘﻌﻟا ﻰﻟإ ﺎﻧدوﻘﯾ نأ اذإ مﻬﻣﻟا سﯾﻠﻓ مﻠﻌﻟا لﺣارﻣ رﯾﺛﺄﺗﻟا ﺎﻬﯾﻓ ﺢﺟﺎﻧﻟا 2 . نﻣ لوأ نﺎﻛ و رﺷﻋ ﻊﺳﺎﺗﻟا نرﻘﻟا رﺧاوأ ﻲﻓ ةدﺣﺗﻣﻟا تﺎﯾﻻوﻟا ﻲﻓ ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ ترﻬظ دﻗ و سرﯾﺑ زردﻧﺎﺳ رﻟﺎﺷﺗ ﻲﻛﯾرﻣﻷا مﻟﺎﻌﻟا وﻫ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا مﺳا ﺎﻬﯾﻠﻋ قﻠطأ Ch.S.Pirece ) 1842 – 1910 ( مﺎﯾﻟو رﯾﻬﺷﻟا ﻲﻛﯾرﻣﻷا سﻔﻧﻟا مﻟﺎﻋ و فوﺳﻠﯾﻔﻟا كﻟذ دﻌﺑ ﺎﻫروط دﻗ و 1 ط ،نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ،تادﯾوﻋ تاروﺷﻧﻣ ،لﯾﻠﺧ دﻣﺣأ لﯾﻠﺧ بﯾرﻌﺗ ،ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا دﻧﻻﻻ ﺔﻋوﺳوﻣ ،دﻧﻻﻻ ﺔﯾردﻧأ 2 ، 2013 ، ص 1012 2 ط ،نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ،ﺔﻌﯾﻠطﻟا راد ،ﻲﺷﯾﺑارط جروﺟ ت ،ﺔﺛﯾدﺣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ،ﺔﻧﻬﯾرﺑ لﯾﻣإ 1 ج ، 7 ، 1978 ص ، 165 رﺻﺗﺑ ف .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

سﻣﯾﺟ W.James ) 1842 – 1910 ( و ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ روطﯾﻟ ءﺎﺟ دﻘﻓ يوﯾد نوﺟ ﺎﻣأ رﺑﻟا رﯾﻛﻔﺗﻟ ﺎﻘطﻧﻣ ﻊﺿﯾ نأ ﻩرودﺑ لوﺎﺣﯾ ا مﺛ ،قﯾﺑطﺗﻠﻟ ةدﯾدﻋ تﻻﺎﺟﻣ ﺎﻬﻟ ﺢﺗﻔﯾ نأ و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ ﻘﺗﻧا ﻠ ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ ت ن يزﯾﻠﺟﻧﻹا فوﺳﻠﯾﻔﻟا دﯾ ﻰﻠﻋ ارﺗﻠﺟﻧا ﻰﻟإ . س . رﻠﯾﺷ س F.C.S.S.Schiller ) 1864 – 1937 ( ﻟإ ﺎﻫروط يذﻟا بﻫذﻣﻟا مﺳا ﻪﯾﻠﻋ قﻠطأ ﺎﻣ ﻰ ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا 1 Humanism نوﯾﻛﯾرﻣﻷا يوﯾد سﻣﯾﺟ و سرﯾﺑ ﻪﺑ ذﺧأ يذﻟا بﻫذﻣﻟا اذﻫ لﺎﻘﯾ و نوﺳﻏرﺑ لوﻘﻛ ،ﻪﻧﻣ ﺔﺑﯾرﻗ ﺔﯾﺳﻧرﻓ بﻫاذﻣ " تاودﻷا ﻊﻧﺻ ﻰﻠﻋ ةردﻘﻟا وﻫ لﻘﻌﻟا نأ " لوﻘﯾ و لدﻧوﻠﺑ " ﯾ و ﻪﻌﺑﺗﯾ و ﺊﯾﻬﯾ و رﻛﻔﻟا ﻰﻠﻋ مدﻘﺗﯾ وﻬﻓ ،لﻘﻌﻟﺎﺑ طﯾﺣﻣﻟا وﻫ لﻣﻌﻟا نأ وﻫ و ﻩﺎطﺧﺗ ﻲﻋوﺿوﻣ لﯾﺛﻣﺗ ﻻ ﻲﻠﺧاد بﯾﻛرﺗ " ﺎﺿﯾأ ﻪﻟوﻗ و " لﻣﻋ ﷲا ﻲﻓ رﯾﻛﻔﺗﻟا نأ " بﻫاذﻣﻟا ﻩذﻫ ﻲﻔﻓ ﻊﻣ و ،ﻲﻠﻣﻌﻟا حﺎﺟﻧﻟا ﻲﻓ ﺔﻘﯾﻘﺣﻟا عﺎﺟرإ ﻲﻓ ﻎﻟﺎﺑﺗ ﻻ ﺎﻬﻧأ ﻻإ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نﻣ ءﻲﺷ ىرﺗ ﺎﻣﻛ رﺑﻟا كرﺎﺷﯾ لدﻧوﻠﺑ نأ ا ﻻإ لﻣﻌﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﺑ ﻪﺑﻫذﻣ ﻲﻣﺳﯾ ﻪﻧأ ﻻإ مﻬﺋارأ ضﻌﺑ ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ ﺔﻔﺳﻠﻔﻟﺎﺑ رﺑﻟا ا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ . ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا و (Pragmatique) و ،ﻲﻌﻔﻧﻟا وأ ﻲﻠﻣﻌﻟا ﻩﺎﻧﻌﻣ و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏرﺑﻟا ﻰﻟإ بوﺳﻧﻣ وﻫ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا (Pragmatste) ﺎﻣﯾﻠﻌﺗ وأ ﺎﻣﻠﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا طﺎﻌﺗﯾ يذﻟا فوﺳﻠﯾﻔﻟا دﺟﻧ ﺎﺿﯾأ 2 . ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ ﺔﯾﺣﻼطﺻﻻا ﺔﻟﻻدﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻠﻟ ﻪﯾﻧﻌﯾ ﺎﻣ يوﯾد نوﺟ ﺎﻣأ " : نأ ظﻔﻟ ﺎﻬﺟﺋﺎﺗﻧ ﻰﻟإ ﺔﯾﻠﻣﺄﺗﻟا تارﺎﺑﺗﺧا لﻛ و رﯾﻛﻔﺗ لﻛ عﺎﺟرإ ةدﻋﺎﻗ ﻻإ ﻲﻧﻌﺗ ﻻ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏرﺑﻟا " ﺎﻣﻛ وأ 1 ط ،ندرﻷا ،نﺎﻣﻋ ،ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻟا راد ،ةرﺻﺎﻌﻣﻟا و ﺔﺛﯾدﺣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،نﯾدﻣ دﻣﻣ دﻣﺣﻣ ،ناوﺷر نارﻬﻣ دﻣﺣﻣ 1 ، 2010 ، ص 45 . 2 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﺔﺛﯾدﺣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ،ﺔﻧﻬﯾرﺑ لﯾﻣإ 166 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

رﺑﻟا رﺧآ عوﺿوﻣ ﻲﻓ ﺎﻬﻧﻋ لﺎﻗ ا رﯾﺑ قﻓو ﺎﻣ لﺛﻣﯾ ﻩﺎﺟﺗﺎﻛ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ ﻪﺗﯾﻣﺳﺗ ﻲﻓ س " ةدﺎﻌﻟا نﻫذﻠﻟ ﺔﯾرﺑﺧﻣﻟا لﻛ لﻛﺷﺗﻟ تدﺗﻣا دﻗ و ، طﻌﯾو ﻪﯾﻓ رﻣﺛﯾ نأ ثﺣﺑﻠﻟ نﻛﻣﯾ نادﯾﻣ ﺞﺋﺎﺗﻧ ﻲ " 1 و لﻼﺧ نﻣ رﺑﻟا نأ دﺟﻧ فﯾﻧﺻﺗﻟا اذﻫ ،ﺔﯾﻠﻣﻌﻣ ةدﺎﻋ وأ ةدﻋﺎﻗ ﺎﻬﻧأ ﺎﻬﻧوﻛ ﻲﻓ لﺛﻣﺗ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏا و رﺑﻟا ﻌﯾ كﻟذﻛ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏا سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﺎﻬﻓر " : ﻊﻗاوﻟا و ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا و تارﻣﺛﻟا و ءﺎﯾﺷﻷا رﺑدﺗﺳﻧ نأ ةرﯾﺧﻷا " 2 وﻫ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﻪﻟ جور ﻲﻔﺳﻠﻓ ﻩﺎﺟﺗا وﻫ يذﻟا ﺔﯾﻌﺋارذﻟا ﺢﻠطﺻﻣ ﺎﻬﯾﻠﻋ قﻠطﯾ و ﻫ و ﻪﯾﻠﺛﻣﻣ زرﺑأ نﻣ ﺗﻟا ﻊﻣ ﻪﺗﻗﻼﻋ ﻲﻓ نأ ﻩﺎﻧﻌﻣ ﻲﻌﺋارذﻟا ﻩﺎﺟﺗﻻا اذ ﺟ ﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ﺔﺑر اذﻫ نإ ﺔ ﺋﺎﻏ ﻊﺑﺎط وذ ﻪﺳﺎﺳأ رﻛﻔﻟا بﻫذﻣ و ،لﻣﻌﻟا و ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﻟا ﺔﻣدﺧ ﻲﻓ ةادأ ﺔﻓرﻌﻣﻟا و ﻲﻠﻣﻋ ،ﻲ يوﯾد نوﺟ لﺎﻗ و ،ﺔﯾﻌﺋارذﻟا عورﻓ زرﺑأ وﻫ ﺔﻟﻵا " : ﺋارذ وأ ﺔﯾﻟآ ﺔﯾرظﻧﻟا نإ ﻰﻠﻋ رﯾﺛﺄﺗﻠﻟ ﺔﯾﻌ ﻠﯾدﺑﺗ و ﺔﺑرﺟﺗﻟا نأ و ،ﺎﻬ برﺎﺟﺗﻟا ةدﺎﯾز و فﻗاوﻣﻟا ﻰﻠﻋ ةرطﯾﺳﻠﻟ ﺔﻠﯾﺳو ﺔﯾرظﻧﻟا " 3 مﺳا و رﺑﻟا ا ثﯾدﺣﻟا رﻛﻔﻟا تﺎﻫﺎﺟﺗا كﻠﺗ ﻰﻠﻋ قﻠطﯾ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ ارﯾﺑﻛ ارود ﻪﺗﺎﺑﺎﺗﻛ تﺑﻌﻟ و سرﯾﺑ ﺎﻬﻘﻠطأ و ﺻﻔﺗ ﻲﻓ كﻟذ دﻌﺑ تﻌﺳوﺗ دﻘﻟ و ،ﺎﺿﯾأ ﯾ وﻟا ﻲﻓ يوﯾد نﻣ لﻛ دﯾ ﻰﻠﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺞﻬﻧﻟا ل .م . أ رﻠﯾﺷ وأ ﺎﻬﻧأ دﺟﻧ و ﺎﯾﻧﺎطﯾرﺑ ﻲﻓ ﻲﻔﺳﻠﻓ رﺎﯾﺗ ﻲﻫ ﺎﻣﻧإ ﺔﻘﯾﻗد ﺔﯾرظﻧ تﺳﯾﻟ . 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،يدﯾدﺣ دﻣﺣﻣ 16 -17 . 2 اد ،يوﯾد نوﺟ ﻲﺑرﻐﻟا رﻛﻔﻟا ﻊﺑاوﻧ ،ﻲﺗاوﻣﻷا دﻣﺣأ ط ،رﺻﻣ ،فرﺎﻌﻣﻟا ر 2 ، 1968 ص ، 89 . 3 ط ،نﯾدﻟا ءﻼﻋ راد ،ﺔﯾﺑوروﻷا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻲﻓ تﺎﺳارد ،نﺳﺣ نﺎﻣﯾﻠﺳ دﻣﺣﻣ 1 ، 1998 ص ، 39 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﻲﺣﻼطﺻﻻا موﻬﻔﻣﻟا نرﻘﻟا سوﻣﺎﻗ ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا Dictionary Antury ) 1909 ( يوﯾد نوﺟ ىدﻟ " ﻲﺗﻟا ﺔﯾرظﻧﻟا سﯾﻠﻓ ﺔﯾﺿرﻌﻟا وأ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا تارﺎﺑﺗﻋﻻا دودﺣ ﻲﻓ ددﺣﺗﺗ ﺎﻣﻧإ ﺎﻫداوﻣ و ﺔﻓرﻌﻣﻟا تﺎﯾﻠﻣﻋ نأ ىرﺗ ددﺣﺗﺗ ﺔﻓرﻌﻣﻟا نﺄﺑ لوﻘﻠﻟ لﺣﻣ كﺎﻧﻫ وأ ﺔﻘﯾﻗدﻟا ﺔﯾﻠﻣﺄﺗﻟا ﺔﯾرظﻧﻟا تارﺎﺑﺗﻋﻻا دودﺣ ﻲﻓ ةدرﺟﻣﻟا ﺔﯾرﻛﻔﻟا تارﺎﺑﺗﻋﻻا 1 ﻲﻓ ﺔﯾرظﻧ ﻲﻫ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نأ دﺟﻧ فﯾرﻌﺗﻟا اذﻫ لﻼﺧ نﻣ و ، ﺔﯾﻠﻣﺄﺗﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا دﺿ تءﺎﺟ و تارﺎﺑﻌﻟا و ظﺎﻔﻟﻷا ﻲﻧﺎﻌﻣ دﯾدﺣﺗﺑ قﻠﻌﺗﺗ ﺔﯾرظﻧ ﺎﻬﻧﺄﻛ و ﺔﻓرﻌﻣﻟا ﺎﻬﻧأ لوﻘﺗ نأ نﻛﻣﯾ ﺎﻣﻛ ﺔﺻﻟﺎﺧﻟا ﺔﯾﻠﻘﻌﻟا وأ ﻲﻓ ﺔﻘﯾرط نوﻛﺗ نأ نﻣ برﻗأ نوﻛﺗ نأ دﺎﻛﺗ ﺎﺿﯾأ كﻟذﻛ و لطﺎﺑ وﻫ ﺎﻣ و قﺣ وﻫ ﺎﻣ نﯾﺑ زﯾﯾﻣﺗﻟا رﺎﯾﻌﻣ ﻊﺿو لوﺎﺣﺗ رﯾﻛﻔﺗﻟا ودﺑﺗ ﺎﺿﯾأ ﻰﻧﻌﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﯾرظﻧ ﺎﻬﻧﺄﻛ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا . ﺎﻬﻧأ ﻰﻠﻋ ًارارﻣ دﻛؤﯾ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو دﺟﻧ و " درﺟﻣ ﺑ وأ ﺔﻌﻔﻧﻣﻟﺎﺑ ةرﻛﻔﻟا ﺔﺣﺻ طﺑر ﻰﻠﻋ موﻘﯾ ﻲﺳﺎﺳﻷا ﻩأدﺑﻣ و ﺞﻬﻧﻣ لﺣ ﺔﯾﻠﻣﻋ ﻲﻓ ﺎﻬﺣﺎﺟﻧ ﺔﻠﻛﺷﻣﻟا " 2 كﻟذﻛ ﻲﻫ و ﺔﻌﻔﻧﻣﻟﺎﺑ ةرﻛﻔﻟا ﺔﺣﺻ طﺑر موﻘﯾ ﺞﻬﻧﻣ اذﻫ و ، ) ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا يأ ( ﺔﻔﺳﻠﻓ ،ﺔﯾﻌﯾﺑطﻟا ﻪﺟﺋﺎﺗﻧ ﻰﻟإ ﻪﺑ ﺎﻌﻓد و ﻲﻣﻠﻌﻟا ﻲﺑﯾرﺟﺗﻟا ﻩﺎﺟﺗﻼﻟ رﯾوطﺗ رﺑﺗﻌﺗ و ةرﺻﺎﻌﻣ ﺔﯾﻛﯾرﻣأ ا ﻲﻓ ىرﯾ يذﻟا ﻲﻠﻘﻌﻟا بﻫذﻣﻟا ﺔﺻﺎﺧ ﺔﻓرﻌﻣﻟا ﺔﯾرظﻧ ﻰﻠﻋ ةدروﺗ ﺎﻬﻧأ نﻋ ﻼﺿﻓ ةادأ لﻘﻌﻟ فﻗوﻣ ﻰﻧﺑﺗ و ﺔﻓرﻌﻣﻟا ردﺻﻣ وﻫ لﻌﻔﻟا وأ كوﻠﺳﻟا ىرﺗ ﺎﻣﻣ يأ ﺔﻓرﻌﻣﻠﻟ رظﻧﻟا لﯾوﺣﺗ ﻩادؤﻣ قﻠطﻣ أدﺑﻣﻛ ﻊﺿو لﻼﺧ نﻣﺟﺋﺎﺗﻧﻟا و تﺎﯾﺎﻐﻟا ﻰﻟإ ئدﺎﺑﻣﻟا و تﺎﯾﻟوﻷا نﻋ ﺔﻌﻔﻧﻣﻟا و ﻻإ ﺎﻬﻟ ﺔﻣﯾﻗ ﻻ ﺎﻫرﺎﻛﻓأ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟﺎﻓ ،ﺎﻬﺗﺣﺻﻟ ﻲﺳﯾﺋر ﺎﻫرﺎﯾﻌﻣ و ﺎﻫردﺻﻣ فرﺎﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﻲﻧﯾﻧﻌﯾ بﯾﺑﺣ مﯾﻌﻧ 112 . 2 ص ،قﺑﺗﺳ ﻊﺟرﻣ ،سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ،كوﺗرﺎﺑ فﻟار 61 -63 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﺗ ﻰﺗﻣ ﺎﻬﻓدﺻ لﻣﺟﻣ نﺈﻓ مﺛ نﻣ و شﯾﻌﻧ يذﻟا مﻟﺎﻌﻟا مﯾظﻧﺗ ةدﺎﻋإ ﻰﻟإ يدؤﺗ لﺎﻌﻓأ ﻰﻟإ تﻟوﺣ ﻊﻗاوﻟا يأ ﺔﺑرﺟﺗﻟا وﻫ " مﻬﺗﻔﺳﻠﻔﻟ رﯾﺳﻔﺗﻟا اذﻫ نوﺿﻓرﯾ ﺎﻣ ارﯾﺛﻛ نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نأ دﺟﻧ اذﻫ نﻣ و مﻬﺗﻔﺳﻠﻓ سﺎﺳأ و ﻰﻧﻌﻣﻟا اذﻬﺑ ﻪﻧودﻌﯾ ﻻ يذﻟا ﻲﻌﻔﻧﻟا رﺎﯾﻌﻣﻟﺎﺑ مﻫرﯾﻛﻔﺗ طﺑرﺑ ًﺎﻋرذ نوﻘﯾﺿﯾ و روﺣﻣ و نﻋ ثﺣﺑﻟﺎﺑ ةدﺎﻋ موﻘﺗ ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا بﻫذﻣﻠﻟ ﺔﯾﻌﯾﺑط ةدﺎﻋ وأ ةدﻋﺎﻗ ﺎﻬﻧأ ﺎﻣﻛ ،مﻫرﺎﻛﻓأ ﺎﻬﻧأ ﺎﻣﻛ لﺣ نﻋ ثﺣﺑﺗ ﺎﻬﺗرﻛﻓ ﺎﻬﻘطﻧﻣ ﻲﻓ ﻲﻬﻓ ،ةﺎﯾﺣﻟا ﻲﻓ ﻪﻓدﺎﺻﺗ ﻲﺗﻟا تﻼﻛﺷﻣﻟا لﺣ لﻣﻌﻟا و لﻘﻌﻟا فرط نﻣ ﺔﻠﻣﻌﺗﺳﻣﻟا مﯾﻫﺎﻔﻣﻟا ﻲﻓ ثﺣﺑﻟا و دﻛﺄﺗﻠﻟ ﺔﻘﯾرط و ﺞﻬﻧﻣ " 1 . ﻔﻟؤﻣ ﻲﻓ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو فرﻌﯾ ﺎﺿﯾأ و ﻼﺋﺎﻗ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻪ " : ﻲﻓ ﻲﻫ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻘﯾرطﻟا نإ نأ نﻛﻣﯾ نﺎﻛ ﺎﻣ ﺎﻫﻻوﻟ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا تﺎﻋزﺎﻧﻣﻟا مﺳﺣﻟ ﺔﻘﯾرط ﺔﯾﻟوأ ﺔﻔﺻﺑ و لﺻأ ﻲﻬﺗﻧﺗ " 2 تﺎﻋزﺎﻧﻣﻟا و لﻛﺎﺷﻣ لﺣﺗﻟ تءﺎﺟ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نأ ﻰﻠﻋ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو دﻛؤﯾ ﺎﻧﻫ نﻣ ، ﻲﺋﺎﻬﻧ لﺣ ﺎﻬﻟ دﺟوﯾ ﻻ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣﻟا . ﺎﻫﺎﺟﺗا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ت ىؤر بﺳﺣ تﺎﻫﺎﺟﺗا ةدﻋ ﻰﻟإ مﺳﻘﻧﺗ تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا نﻣ ﺎﻫرﯾﻐﻛ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا نأ دﺟﻧ ﺔﻔﺳﻼﻔﻟا . 1 ( سرﯾﺑ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑ سرﯾﺑ سردﻧﺎﺳ لرﺎﺷ رﺑﺗﻌﯾ ) 1839 – 1916 ( و ﺎﻬﯾﻟإ ىدﺎﻧ و ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻫ سﺳأ نﻣ لوأ لوأ نﺎﻛ و ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا وﻣﻧ ﻪﻟﺎﻘﻣ ﻲﻓ يوﯾد ﻪﯾﻟإ رﺎﺷأ ﺎﻣ اذﻫ ﺎﻣﻧﯾﺣ ﺎﻬﻟ مادﺧﺗﺳا 1 ﺎﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻲﻓ تﺎﯾﺻﺧﺷ و تﺎﻫﺎﺟﺗا ،ةوﯾﻏ ةدﯾرﻓ د ،رﺋازﺟﻟا ،ﺔﻠﯾﺳﻣ نﯾﻋ ،ىدﻬﻟا راد ،ةرﺻ . د ،ط . ص ،س 100 . 2 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ،نوﺗرﺎﺑ فﻟار 63 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

نﯾﺗﻣﻠﻛ نﯾﺑ قرﻓ " ﻲﻠﻣﻋ و ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑ " طﻧﺎﻛ لﯾوﻧﺎﻣﯾإ ﻲﻧﺎﻣﻟﻷا فوﺳﻠﯾﻔﻟا نﻣ ارﯾﻌﺗﺳﻣ ) 1724 – 1804 ( يوﯾد لوﻘﯾ ثﯾﺣ " سرﯾﺑ ردﻧﺎﺳ سرﺎﺷﺗ ﻰﻟإ ﻊﺟرﯾ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا لﺻأ نأ " دﺟﻧ و ، ﻧﺎﻛﻟ تﺎﺳارد لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑ يأ ﺔﻣﻠﻛ ﻩذﻫ نأ ت 1 . رﯾﺑ دﻧﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نﯾﺑ قرﻔﻟا و ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻗﻼﺧﻷا نﯾﻧاوﻘﻟا ﻰﻠﻋ قﻠطﻧﯾ طﻧﺎﻛ نأ وﻫ طﻧﺎﻛ و س ﻰﻠﻋ دﻣﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﻌﻧﺻﻟا و نﻔﻟا دﻋاوﻗ ﻰﻠﻋ قﻠطﻧﯾﻓ سرﯾﺑ دﻧﻋ ﻲﻠﻣﻌﻟا ﺎﻣأ ﺔﯾﻟوأ ﺎﻫدﺟﯾ ﺔﺣﺿاو تاروﺛﺗ ﻊﺿو كﻟذ ءارو نﻣ سرﯾﺑ ﺔﯾﺎﻏ تﻧﺎﻛ دﻗ و ﺔﺑرﺟﺗﻟا لﺑﻘﺗ و ةرﺑﺧﻟا ﻊﻣ مءﻼﺗﺗ وﻫ ﻩارﯾ ﺎﻣ 2 . و ﻲﻠﻣﻌﻟا نوﻛﯾ نأ سرﯾﺑ ىرﯾ ﺎﻣﻛ ﻰﻟإ ﺎﻬﻟ وأ ﻲﻐﺑﯾ ﻪﺿﯾﻘﻧ و ءﻲﺷﻟا ﺔﺑﺎﺛﻣﺑ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ضرﻷا ﺔﯾﻼط ﻰﻟإ نﺋﻣطﯾ نأ ﻲﺑﯾرﺟﺗ زارط نﻣ ﺎﻧﻫذ يأ ﺎﻬﯾﻓ ﻊﯾطﺗﺳﯾ ﻻ رﻛﻔﻟا نﻣ ﺔﻘطﻧﻣ ددﺣﻣ ﻲﻧﺎﺳﻧإ فدﻬﺑ طﺎﺑﺗرﻻا نﻋ رﺑﻌﯾ طﻧﺎﻛ ﻲﻧﺎﺛﻟا ﺎﻣﻧﯾﺑ ﻪﯾﻣدﻗ تﺣﺗ ﻲﺗﻟا . 2 ( سﻣﯾﺟ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑ ﺎﺳأ ﻰﻠﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑ ﺔﻔﺳﻠﻓ سﻣﯾﺟ مﺎﻗأ دﻘﻟ ﺔﺑرﺟﺗﻟا س ﺔﯾﺳﺣﻟا ) روﻌﺷﻟا ( ﺎﻣوﻬﻔﻣ ﺎﻫﺎطﻋأ ﻪﻧﻛﻟ لﺣ ﻲﻓ ﺔﯾزﯾﻠﺟﻧﻹا ﺔﯾﺑﯾرﺟﺗﻟا ﻪﺗﺎﻔﺳﻠﻓ ﻲﻓ ﻪﻣدﺧﺗﺳا و ﻪﻔﺻو يذﻟا كﻟذ نﻋ فﻠﺗﺧﯾ ادﯾدﺟ رﺎﯾﺗ ﻲﻬﻓ ءﺎﺻﺣﻹا ﻻإ ﺔﺋزﺟﺗﻟا لﺑﻘﺗ ﻻ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ةرﺑﺧﻟا نأ ﻰﻠﻋ دﻛأ ثﯾﺣ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا ﺎﻬﻠﻛﺎﺷﻣ ﯾﺋزﺟ وأ ﺔﻠﺻﻔﻧﻣ تﺎﯾطﻌﻣ نﻣ نوﻛﺗﺗ ﺎﻬﻧأ ﺎﻣﻛ قﻓدﺗﻣﻟا روﻌﺷﻟا نﻣ تﺎ تارذ وا لﺛﻣﺗ ﺔﻌطﻘﺗﻣ 1 د ،سﯾرﺎﺑ ،تورﯾﺑ ،ﺔﻋﺎﺑطﻟا و رﺷﻧﻠﻟ ،لﯾﻠﺧ دﻣﺣأ لﯾﻠﺣﺗ ،ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا دﻧﻻﻻ ﺔﻋوﺳوﻣ ،دﻧﻻﻻ ﻪﯾردﻧأ . ﺔﻧﺳ ،ط 1993 ج ، 2 ، ص ص 1012 ، 2013 . 2 ﺳﻠﻔﻟا ،يدﺎﻬﻟا دﺑﻋ ﻲﻠﻋ ط ،ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا بﺗﻛﻟا راد ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔ 1 ، 2008 ص ، 17 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﺔﻠﺻاوﺗﻣ ﺔﻣوﻣﯾد و ًارﺎﯾﺗ طﺑاور ﻻ و ﺎﻬﯾﻓ لﺻاوﻓ ﻻ 1 ، ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ﺔﺑرﺟﺗﻟا نأ مﻏر نأ دﺟﻧ و رﻫاوﺟ وأ داوﻣ ﻲﻓ ﺎﻬﺳﻔﻧ نﻋ فﺷﻛﺗ و ﺔﻧﯾﻛﺳﻟا و مﯾﻣﻛﺗﻟا و سﯾدﻛﺗﻟا ﻰﻟإ ﺎﻬﺗﻌﯾﺑطﺑ لﯾﻣﺗ ﻣ ﻲﻓﺎﻧﺗﯾ ﺎﻣ قﻠﺧﺗ و ،ةدﯾدﺟ داوﻣ لﻛﺷ ﻰﻠﻋ صﻧﺗ ﺎﻬﻧأ ﻻإ ﺎﻬﯾﻓ ﺔﻛرﺣ ﻻ ﺔﯾﻠﺻ ﻘﻟا ﻊ د و مﯾ فﻗوﺗﻟا فرﻌﺗ ﻻ ةرﻣﺗﺳﻣ ﺔﯾﻠﻣﻋ ﻲﻫ 2 . ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا طﺎﻣﻧأ 1 ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا Humanistiv Pragmatism : قﻘﺣﯾ ﺎﻣ لﻛ نأ ىرﺗ و ضﻌﺑ ﻲﻓ سﻣﯾﺟ مﺎﯾﻟو فﻗوﻣﻟا اذﻫ ذﺧأ دﻗ و ،قﺣ وﻬﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا تﺎﺑﻏرﻟا و ضارﻏﻷا ﻔﻟا ﻪﺑ ذﺧأ ﺎﻣﻛ ،نﯾدﻟا و قﻼﺧﻷا ﻲﻓ ﻪﺑﺎﺗﻛ ﺔﺻﺎﺧ و ﻪﺗﺎﺑﺎﺗﻛ يزﯾﻠﺟﻧﻹا ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا فوﺳﻠﯾ رﻠﯾﺷ 3 ﺎﻬﺗﺟﻟﺎﻌﻣ و نﺎﺳﻧﻹا لﻛﺎﺷﻣ لﺣﻟ تدﺟو لﺣﻟ تدﺟو ﺔﻔﺳﻠﻓ ﻲﻫ و 4 . 2 ﺔﯾﺑﯾرﺟﺗﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا experimental pragmatism : يدؤﯾ ﺎﻣ قﺣﻟا نأ ىرﺗ و ﺔﯾﺑﯾرﺟﺗ ةروﺻﺑ ﺎﻘﻘﺣﺗﻣ نوﻛﯾ ﺎﻣ ﻲﻠﻣﻋ لﻣﻋ 5 . 3 ﺔﯾﺟوﻟوﯾﺑﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا Biological pragmatism : ﺑ يوﯾد ﺎﻫﺎﻣﺳ ﺔﯾﺗادﻷا مﺳﺎ (Instrumentalism) ﺔﻓرﻌﻣﻟا وأ ،ﺎﻬﻠﯾدﺑﺗ و ﺔﺑرﺟﺗﻟا ﻲﻓ رﯾﺛﺄﺗﻠﻟ ةادأ و ﺔﻟآ ﺔﯾرظﻧﻟا نأ يأ ﻲﻓ ﺔﯾﺗادﻷا نﻋ يوﯾد رﺑﻋ دﻗو ،ﺎﻬﺗﻟﻻد ثﯾﺣ نﻣ ﺔﻘﺑﺎﺳﻟا برﺎﺟﺗﻟا ﺔﻣﯾﻗ ةدﺎﯾزﻟ ﺔﻠﯾﺳو ﺔﯾرظﻧﻟا 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ةوﯾﻏ ةدﯾرﻓ 104 . 2 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﻲﻧاوﻫﻷا داؤﻓ دﻣﺣأ 147 . 3 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،يدﺎﻬﻟا دﺑﻋ ﻲﻠﻋ 19 . 4 ا ﻊﯾزوﺗﻟا و ﺔﻋﺎﺑطﻠﻟ ءﺎﺑﻗ راد ،ةرﺻﺎﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺔﻣدﻘﻣ ،نﯾدﻣ دﻣﺣﻣ ،نارﻬﻣ دﻣﺣﻣ د ،ةرﻫﺎﻘﻟ . ،ط 2004 ص ، 45 . 5 ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣ 45 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

تﺎطﺎﺑﻧﺗﺳﻻا و مﺎﻛﺣﻷا و ﺔﯾﻠﻘﻌﻟا تﺎﻛردﻣﻠﻟ ﺔﻘﯾﻗد ﺔﯾﻘطﻧﻣ ﺔﯾرظﻧ نﯾوﻛﺗﻟ ﺔﻟوﺎﺣﻣ ﻰﺗﺷ ﻲﻓ دﯾدﺣﺗﻟا ﻲﻓ ﻪﺗﻌﯾﺑط و رﻛﻔﻟا ﺎﻬﺑ يدؤﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻔﯾﻛﻟا ﻲﻓ ﻻوأ ثﺣﺑﻟا قﯾرط نﻋ كﻟذ و ﺎﻫروﺻ ﺔﯾﻠﺑﻘﺗﺳﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻠﻟ ﻲﺑﯾرﺟﺗﻟا 1 نأ ىرﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺟوﻟوﯾﺑﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟﺎﺑ يوﯾد نوﺟ دﻧﻋ ﻲﻣﺳﺗ ﺎﻣﻛ ، ﻰﻟإ يدؤﻣﻟا ﺞﺗﺎﻧﻟا مﻠﻗﺄﺗﻟﺎﻓ ،ﻪﺗﺋﯾﺑ ﻊﻣ يوﺿﻌﻟا نﺋﺎﻛﻟا ةدﻋﺎﺳﻣ ﻰﻟإ فدﻬﯾ ﺎﻣﻧإ رﻛﻔﻟا و ءﺎﻘﺑﻟا رﺎﻛﻓﻷا قدﺻ ﻰﻠﻋ رﺎﯾﻌﻣﻟا ﺔﺑﺎﺛﻣﺑ وﻣﻧﻟا 2 . 4 ﺔﯾﻣﺳﻻا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا Nominalistic pragmatism : نﻣ ﺔﯾﻋرﻓ ةروﺻ ﻲﻫ و تﺎﻛردﻣ ﺔﯾﺋزﺟ ﻊﺋﺎﻗو ةروﺳ ﻲﻓ ﻪﻌﻗوﺗﺗ ﺎﻣ ﻲﻫ رﺎﻛﻓﻷا ﺞﺋﺎﺗﻧ نأ ىرﺗ و ﺔﯾﺑﯾرﺟﺗﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نﺈﻓ لﺎﺛﻣ لﯾﺑﺳﻟا اذﻫ ﻰﻠﻋ و لﺑﻘﺗﺳﻣﻟا ﻲﻓ ثدﺣﺗ ﻲﺗﻟا تارﺑﺧﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ﺔﻌﯾﺑطﻟا ﻰﻧﻌﻣ ل نﯾﻌﻣ رﻫوﺟ نﻋ سﯾﻟ ﺔﻌﯾﺑطﻟا ﻩذﻫ نﻋ لﺎﻘﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﺣﯾﺣﺻﻟا لاوﻗﻷا و " نﺎﺳﻧﻹا " لﺑ ضﻌﺑ ﻲﻓ سﻣﯾﺟ و سرﯾﺑ نﺎﻛ دﻗ و ﺔﯾﺋزﺟﻟا سﺎﻧﻟا دارﻓﻷ ﺔﯾﺋزﺟﻟا رﺎﻛﻓﻷا نﻋ ىرﺣﻷﺎﺑ ﻲﻣﺳﻻا فﻗوﻣﻟا نﺎﯾﺣﻷا ضﻌﺑ ﻲﻓ و ﻲﺑﯾرﺟﺗﻟا فﻗوﻣﻟا نوذﺧﺄﯾ ﺎﻣﻬﺗﺎﺑﺎﺗﻛ . 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،يدﺎﻬﻟا دﺑﻋ ﻲﻠﻋ 19 . 2 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ةرﺻﺎﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺔﻣدﻘﻣ ،نﯾدﻣ دﻣﺣﻣ ،نارﻬﻣ دﻣﺣﻣ 45 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ثﻟﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا

:

ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻫذﻣﻠﻟ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا لوﺻﻷا

اوأر و ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩذﻬﻟ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا ﺔﻟﺎﺻﻷا لوﺣ كوﻛﺷﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا دﺎﻘﻧ ضﻌﺑ رﺎﺛأ دﻘﻟ ﻠﻟ سﺎﻛﻌﻧا درﺟﻣ دﻌﺑ ﺎﻣﯾﻓ ضرﻌﻧﺳ ﺎﻣﻛ ﺎﻬﯾﻓ ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا ﻪﻣظﻧ و ﻲﻛﯾرﻣﻷا ﻊﻣﺗﺟﻣ و ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا لوﻷا ردﺻﻣﻟا اوﻠﻌﺟ مﻬﻧأ دﺟﻧ ﺎﻧﻫ نﻣ و ﺔﯾدﺎﺻﺗﻗﻻا و ﻪﺗﻌﯾﺑط وﻫ ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا ﻩﺎﺟﺗﻻا اذﻬﻟ دﻗ نﯾﺛﺣﺎﺑﻟا ضﻌﺑ نأ ﻻإ ﺔﻠﺋﺎﻬﻟا ﺎﻬﺗرﺎﺟﺗ و ﺔﻣﺧﺿﻟا ﺎﻬﺗﻋﺎﻧﺻﺑ و ﺎﻬﺗاذ ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا ةﺎﯾﺣﻟا ﻩذﻫ سﺎﻣﺗﻟا اوﻟوﺎﺣ دﺣ ﻰﻠﻋ ثﯾدﺣﻟا و مﯾدﻘﻟا ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا رﻛﻔﻟا ﺦﯾرﺎﺗ لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا لوﺻأ ﻠﻌﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﻲﻓ ﺔﯾرﺎﺿ ﺎﻫروذﺟ نأ رﺧﻵا وﻫ رﯾﯾﻐﺗ وﻟوﺎﺣ ﺎﻣﻛ ،ءاوﺳ ﺎﻬﺗﺎﯾرظﻧ و ثﯾدﺣﻟا م اذﻫ ﻰﻠﻋ و ،ىوﻘﻟا نﯾزاوﻣ تﺑﻠﻗا ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ةروﺛﻟا ثادﺣإ ﻲﻓ رود ﺎﻬﻟ تﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا نأ دﺟﻧ و ﺔﯾﻣﻠﻋ لوﺻأ و ﺔﯾﻔﺳﻠﻓ لوﺻأ نﻣ نﯾﻋوﻧ ﻰﻟإ لوﺻﻷا مﺳﻘﻧ نأ نﻛﻣﯾ سﺎﺳﻷا ا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺎﻬﯾﻓ ﻊطﺎﻘﺗﺗ ﻲﺗﻟا ئدﺎﺑﻣﻟا و تﺎﯾرظﻧﻟا مﻫﺄﺑ مﺗﻬﺗ تﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻔﺳﻠﻓ لوﺻأ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ ﺔﯾﻧﺎﻧوﯾﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﺎﻬﯾﻓ ﺎﻣﺑ ىرﺧﻷا تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا ﻊﻣ ةرﺻﺎﻌﻣﻟا و ،ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا دﻬﻣ روﻬظ ﻲﻓ ﺢﺿاو لﻛﺷﺑ ترﺛأ ﻲﺗﻟا تﺎﯾرظﻧﻟا مﻫأ زارﺑا ﻲﻓ ﺔﻠﺛﻣﺗﻣﻟا و ﺔﯾﻣﻠﻋ لوﺻأ اذﻛ رﺑﻟا ا ﻪﻟ بﻫذﻣﻛ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ دﺟﯾﺳ ﻲﺗﻟا روطﺗﻟا ﺔﯾرظﻧ رﯾﺛﺄﺗﻛ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﻩدﻋاوﻗ و ﻪﺋدﺎﺑﻣ ﻲﻓ ﺎﻫ ظﻧ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﯾر 1 . 1 ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ رﯾﺳﻣﻟا راد ،ةرﺻﺎﻌﻣﻟا و ﺔﺛﯾدﺣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،نﯾدﻣ دﻣﺣﻣ دﻣﺣﻣ ،ناوﺷر نارﻬﻣ دﻣﺣﻣ ط ،ﺔﻋﺎﺑطﻟا و 1 ، 2012 ص ، 48 فرﺻﺗﺑ .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا لوﺻﻷا أ ﺔﻣﯾدﻘﻟا روﺻﻌﻟا ةرﺗﻓ 1 ( نوﯾﺋﺎطﺳﻔﺳﻟا : نﺎﻛ كﻟذﻟ ،رﺧآ درﻓ ﻰﻟإ درﻓ نﻣ فﻠﺗﺧﺗ ﺔﯾﺳﺣﻟا ةرﺑﺧﻟا نﺄﺑ اورﻗأ دﻗ و اوﻠﺻﯾ نأ نﻣ مﻬﻟ دﺑ ﻻ ﻋ ودﺑﯾ ﺎﻣ وﻫ ﻊﻗاوﻟا نﺄﺑ لوﻘﻟا ﻰﻟإ نﻋ رﺑﻋ ﺎﻣ اذﻫ و درﻔﻟا ﻪﯾﻠ ساروﺟﺎﺗورﺑ Protagors ) 481 – 411 ق .م ( ﻪﺗدﻋﺎﻗ ﻲﻓ سﺎﯾﻘﻣ نﺎﺳﻧﻹا ةروﻬﺷﻣﻟا و قﻼﺧﻷا و تادﺎﻘﺗﻋﻻا ﻲﻓ ﻲﺑﺳﻧ و ﻲﺗاذ بﻫذﻣ ﻰﻟإ اوﻠﺻو كﻟذﺑ و ًﺎﻌﯾﻣﺟ ءﺎﯾﺷﻷا ﻣ ةرﯾﺛﻛ رﺎﻛﻓأ ﺎﺿﯾأ كﺎﻧﻫ و ﺔﻓرﻌﻣﻟا ﻬﺑﺎﺷ نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا دﻧﻋ ددرﺗﺗ ﺔ 1 . 2 ( طارﻘﺳ : نﻋ نﺎﺳﻧﻹا و ،طارﻘﺳ رﻛﻓ رﯾﺛﺄﺗ وﻫ ﺔﻣﯾدﻘﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻠﻟ ىرﺧﻷا تارﯾﺛﺄﺗﻟا نﻣ ءﻲﺷﻟا لﻣﻌﯾ طارﻘﺳ نوﻛﺗ نأ نﻛﻣﯾ اذﻬﻟ و ًﺎﯾذؤﻣ ًارﺿﻣ ﻩدﺟو اذإ ﻪﻛرﺗﯾ و ﺎﻌﻓﺎﻧ ﻩدﺟو اذإ نﺎﺳﻧإ لﻛﻟ لﺋﺎﺻﻔﻟا سﺎﺳأ لﻣﻌﻟا نﺄﺑ ىدﺎﻧ طارﻘﺳ كﻟذﻛ ﺔﯾﻌﻔﻧ قﻼﺧأ ﺔﯾطارﻘﺳﻟا قﻼﺧﻷا . 3 ( وطﺳرأ و نوطﻼﻓأ : ﺔﯾﻔﻠﺧ ﻲﻓ ةرﯾﺑﻛ ﺔﻣﻫﺎﺳﻣ مﻫﺎﺳ دﻗ وطﺳرأ و نوطﻼﻓأ نﻣ لﻛ نإ طﺳرأ نﺈﻓ لﺎﺛﻣﻟا لﯾﺑﺳ ﻰﻠﻋ و ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺎﯾرورﺿ ﺎﻧوﻛﻣ ﺎﻬﻔﺻوﺑ ﺔﺑرﺟﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﻩزﯾﻛرﺗﺑ و نﻣ رﯾﺛﻛ ﻩﺎﺑﺗﻧا ﻪﺟو دﻗ ﻊﻗاوﻟا وﻫ ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ نﯾﻌﺗﻣﻟا ﻲﺋزﺟﻟا ﻰﻠﻋ و ،ﺔﻓرﻌﻣﻟا تﺎﻧوﻛﻣ نﻣ ﺔﯾﻟﺎﻌﺗﻣﻟا ﺔﻋزﻧﻟا نﻋ ةدﯾﻌﺑ ةروﺻﺑ و كرﺗﺷﻣﻟا سﺣﻟا ﻰﻟإ ىرﺧأ ةرﻣ نﯾﻘﺣﻼﻟا نﯾرﻛﻔﻣﻟا نوطﻼﻓأ لﻌﺟ نﺈﻓ ﺎﺿﯾأ و ،نوطﻼﻓﺄﺑ تطﺑﺗرا ﻲﺗﻟا ﺔﻓرطﺗﻣﻟا "ا ﻲﻓ ﺎﻣدﻘﻣ لﺑﻘﺗﺳﻣﻟﺎﺑ نﻬﻛﺗﻟ 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ةرﺻﺎﻌﻣﻟا و ﺔﺛﯾدﺣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،نﯾدﻣ دﻣﺣﻣ دﻣﺣﻣ ،ناوﺷر نارﻬﻣ دﻣﺣﻣ 49 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

نﯾﯾرﺻﺎﻌﻣﻟا نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻧﺎﺟ ﻰﻠﻋ رﯾﺑﻛ زﯾﻛرﺗ ﻊﻗوﻣ نﺎﻛ ﺔﻓرﻌﻣﻟا لﺎﺟﻣ " 1 ﺎﻣ ةدﺎﻋ و ، وطﺳرأ ﺎﻣأ ﺎﻬﻧوطﻼﻓأ ﻪﻧأ ﻰﻟإ سﻣﯾﺟ و ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻋزﻧﻟا طارﻘﺳ نأ ﻰﻠﻋ سرﯾﺑ ﻰﻟإ رظﻧﯾ وطﺳرأ و نوطﻼﻓأ نﻣ لﻛ نأ دﺟﻧﻓ اذﻫ نﻣ و ةدﯾدﺟﻟا ةرﺎﻘﻟا ةرﺎﺿﺣ ﻲﻓ يوﯾد وﻬﻓ مﻫﺎﺳ دﻗ رﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا مﺎﯾﻗ ﻲﻓ ا ﺔﯾﺗﺎﻣﻏ 2 . 4 ( ﺔﯾروﻘﯾﺑﻷا ) 342 – 270 ق .م :( ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﯾﻔﻠﺧ ﻲﻓ ﻩذﯾﻣﻼﺗ و روﻘﯾﺑأ مﻫﺎﺳ دﻘﻟ ﻟا ﺎﻬﺑ تﻟﺎﻗ ﻲﺗﻟا طﺎﻘﻧﻟا مﻫأ نﻣ و ،ﻩوﺟو ةدﻋ نﻣ ﻗاور ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻰﻠﻋ رﯾﺛﺄﺗ ﺎﻬﻟ نﺎﻛ و ﺔﯾ ةرﯾﺧﻷا ﻩذﻫ لوﻗ ﻲﻫ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا " ﯾروﻘﯾﺑﻷا رﻛﻧأ دﻗ و ةذﻠﻟا أدﺑﻣ قﺣ نﺎﺳﻧﻹا ﻰﻠﻋ نو قﯾرط نﻋ ةدﺎﻌﺳﻟا ﻰﻟإ يدؤﻣ ﻰﻠﻋ ﻪﺛﺣﺗ مﻟ ادإ ﺎﺋﯾﺷ دﯾﻔﯾ ﻻ ﻪﻧﻷ مﻠﻌﻟا نﻣ مﻠﻌﻟﺎﻓ ،لﺎﻐﺗﺷﻹا قﯾﺑطﺗﻟا و لﻣﻌﻟا " 3 وأ قﻠطﻣﻟا فدﺻﻟﺎﺑ يدﯾﻠﻘﺗﻟا لوﻘﻟا نﻋ تدﻌﺗﺑا ﺔﻔﺳﻠﻔﻛ ﺔﯾروﻘﯾﺑﻷا ، قﻘﺣﺗ ﻲﺗﻟا كﻠﺗ ﻲﻫ ﺔﯾروﻘﯾﺑﻸﻟ ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ ﺔﯾﻔﺳﻠﻔﻟا ﺔﻘﯾﻘﺣﻟا نﻷ ،ﺔﻘﻠطﻣﻟا ﺔﻘﯾﻘﺣﻟا ﺔﯾﻠﻣﻋ ﺔﻔﯾظو تﺎﺟرد ﻰﺻﻗأ ﻰﻟإ ﻪﺑ لوﺻو دﺣ ﻰﻧدأ ﻰﻟإ مﻟﻷا فﯾﻔﺧﺗﺑ كﻟذ و ﺎﻬﺑ دﻘﺗﻌﻣﻟا لﺎﺣ حﻼﺻﻹ ﺎﻣﯾﻓ نوﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺎﻬﺑ ذﺧأ ﻲﺗﻟا ةذﻠﻟﺎﺑ نﯾﻠﺋﺎﻘﻟا مﻫ نوﯾروﻘﯾﺑﻷا نﺄﺑ لوﻘﻧ نأ ﺎﻧﻧﻛﻣﯾ ﻪﯾﻠﻋ و ةذﻠﻟا لﻣﻌﻟا ﺔﯾﺎﻏ ﺎﻫوﻠﻌﺟ و دﻌﺑ . 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،يدﺎﻬﻟا دﺑﻋ ﻲﻠﻋ 36 . 2 ﻹا ،ﻪﺋﺎﻛرﺷ و يزﺣ لﻼﺟ فرﺎﻌﻣﻟا ﺄﺷﻧﻣ ،نﯾرﺷﻌﻟا نرﻘﻠﻟ ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا دﺎﺻﺣﻟا ،دوﻌﺳﻟا وﺑأ تﺎﯾطﻋ د ،ﺔﯾردﻧﻛﺳ . ،ط 2002 ، ص 18 . 3 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،يدﺎﻬﻟا دﺑﻋ ﻲﻠﻋ 39 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ب ﻰطﺳوﻟا روﺻﻌﻟا ةرﺗﻓ 1 ( توﻛﺳ زﻧاد و نﯾطﺳﻏوأ : ﺄﺗ دﻘﻟ ضﻌﺑ رﺛ دﻟا ءارآ ضﻌﺑﺑ نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا لﺎﻗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻧﯾ نﯾطﺳﻏوأ نﻣ لﻛ ﺎﻬﺑ ) 354 – 430 ( توﻛﺳ زﻧاد و ) 1270 – 1308 ( 1 سرﯾﺑ نﻣآ دﻘﻟ ، ﻰﻟإ ﺔﺣﺿاو ةروﺻﺑ لﺻﺗ ﻪﺑ ﺔﺻﺎﺧ ﺎﻘﯾزﯾﻓﺎﺗﯾﻣ غﺎﺻ كﻟذﻟ توﻛﺳ زﻧاد ﺔﻔﺳﻠﻔﺑ ارﯾﺑﻛ ﺎﻧﺎﻣﯾإ ﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻪﺗﻐﯾﺻ نأ ىرﯾ ﻪﻧإ لﺑ ،توﻛﺳ زﻧود دﻧﻋ ﺔﯾﺳردﻣﻟا ﺔﻌﻗاوﻟا ﻲﻌﻗاوﻟا بﻫذﻣﻟا و ﺔﯾﺗ بﻧﺟ ﻰﻟإ بﻧﺟ سرﯾﺑ دﻧﻋ 2 . ت ﺔﺛﯾدﺣﻟا روﺻﻌﻟا ترﺗﻓ 1 ( رﯾوﻛ و نوﻛﯾﺑ وﻠﯾﻟﺎﺟ و قﯾﻧ : نوﻛﯾﺑ سﯾﺳﻧرﻓ نﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا رﻫﺎظﻣ تﻣﻫﺎﺳ دﻘﻟ ) 1516 – 1626 ( ضﻓر دﻗ و ،ﺔﻓرﻌﻣﻟا لﺎﺟﻣ ﻲﻓ ﺔظﺣﻼﻣﻟا ﻪﺑﻌﻠﺗ يذﻟا رودﻠﻟ ﻪﻛاردا و رﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ اودﻛأ مﻬﻧأ ﺎﻣﻛ ﻲﻠﻘﻌﻟا بﻫذﻣﻟا روﺻ ﻊﯾﻣﺟ ،ةوﻗ ﺔﻓ نأ ﺎﻧﻟ ﺢﯾﺗﺗ ﺔﻓرﻌﻣﻟا نأ يأ ﺗ نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا نﻋ فﻠﺗﺧﯾ ﻪﻧأ ﻻإ و ﺔﯾﻧﺎﺳﻧإ تﺎﯾﺎﻏ قﻘﺣﺗﺗ كﻟذﺑ و ﺎﻧﺗرطﯾﺳﻟ ﺔﻌﯾﺑطﻟا ﻊﺿﺧ ﺟ ﯾﻣ ظﺣﻼﻣﻟا نإ ﻪﻟوﻘﺑ مﻬﻌ نﻋ فﻠﺗﺧﯾ وأ ﺔﻓرﻌﻣﻟا بﺎﺳﺗﻛا ﻲﻓ ﻼﻋﺎﻓ ﻪﻧﻣ رﺛﻛأ ﻼﻌﻔﻧﻣ نوﻛﯾ ﺗ ﻲﻓ رود يأ روﻌﺷﻟا و ةرادﻺﻟ لﻌﺟﯾ مﻟ ﻪﻧأ ﻲﻓ نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ضﻌﺑ ﺎﻣأ ،ﺔﻓرﻌﻣﻟا رﯾدﻘ قﯾﻧرﯾوﻛ ) 1473 – 1543 ( ﻊﻗاوﻟا ﺔﻣﺋﻼﻣ ﻰﻠﻋ موﻘﺗ ﺔﯾﺿرﻔﻟا ﺔﺣﺻ نأ ةرودﺑ ىأر يذﻟا ) ﺔﺑرﺟﺗﻟا ( ﺔﻠﯾﺳو كﺎﻧﻫ سﯾﻟ نأ ىأر يذﻟا وﻠﯾﻟﺎﺟ و ،ﺔﺣﯾﺣﺻ ﺔﯾرظﻧ ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ نأ يإ 1 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،نﯾرﺷﻌﻟا نرﻘﻠﻟ ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا دﺎﺻﺣﻟا ،دوﻌﺳﻟا وﺑأ تﺎﯾطﻋ 47 . 2 ص ،قﺑﺎﺳ ﻊﺟرﻣ ،ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ،يدﺎﻬﻟا دﺑﻋ ﻲﻠﻋ 40 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

:

ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ لﺧدﻣ

ﺔﻌﯾﺑط و ظﺣﻼﻣﻟا مﻟﺎﻌﻠﻟ ﺔﯾﺿﺎﯾر مظﻧﺑ قﻠﻌﺗﯾ ﻲﻣﻠﻌﻟا ﺞﻬﻧﻣﻟا نﻷ لوﺣﺗﻣﻟا ﻊﻗاوﻟا ﻊﻣ لﻣﺎﻌﺗﻠﻟ اوﻟا ﻊﻗ . 2 ( لﺎﻛﺳﺑ ) 1623 – 1662 :( ﻰﻠﻋ ﺔﯾﻧﯾدﻟا ﺔﻓرﻌﻣﻟا و ﺔﯾﻠﻘﻋ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﻓرﻌﻣﻟا نأ ىأر ىرﯾ و لﻣﺄﺗ درﺟﻣ نﯾدﻟا نﺄﺑ ﺔﻠﺋﺎﻘﻟا ةرﻛﻔﻟا ضﻓر ﻪﻧأ يأ ﺔﯾﻠﻘﻋ رﯾﻏ ﺔﻓرﻌﻣ ﺎﻬﺳﺎﺳأ ﻲﻓ ﺎﻬﻧأ مﻠﻌﻟا قﺎطﻧ جرﺎﺧ ﻊﻘﯾ ﺔﻓرﻌﻣﻟا نﻣ رﺧآ طﻣﻧ كﺎﻧﻫ ﻪﻧأ كﻟذﻛ ، اذﻫ و ﺔﻛرﺣ روﻬظﺑ ىدأ ﺎﻣ ﻫﺎﻧﻣﻟا بﺎﺣﺻﻷ ةدﺎﺿﻣ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺞ 1 . 3 ( لﯾﻣ تراوﯾﺗﺳ نوﺟ و تﻧوﻛ تﺳﯾﺟوأ و طﻧﺎﻛ : ﻊﻣ قﻔﺗﯾ ﻻ طﻧﺎﻛ نﺎﻛ نأ نﻣ مﻏرﻟﺎﺑ ﻊﺟار كﻟذ و ﺎﻫداور زرﺑأ نﻣ ﻩرﺎﺑﺗﻋا نﻛﻣﯾ ﺎﻧﻧأ ﻻإ ،ﻲﺳﺎﺳﻷا ﻲﻔﺳﻠﻔﻟا ﺎﻬﻔﻗوﻣ ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻰﻟإ : ﻰﻠﻋ موﻘﯾ ﻲﻗﻼﺧﻷا كوﻠﺳﻟا نﺄﺑ رﻗأ و ،ﻲﻠﻣﻌﻟا لﻘﻌﻟا و صﻟﺎﺧﻟا لﻘﻌﻟا نﯾﺑ زﯾﻣ ﻟا لﻘﻌﻟا دﻗ و ةدارﻹا ﺔﯾرﺣﻟا لﺛﻣ ﺎﻬﺑ مﯾﻠﺳﺗﻟا نﻣ دﺑﻻ ﻲﺗﻟا رﺎﻛﻓﻷا ضﻌﺑ لﻼﺧ نﻣ ﻻإ ﻲﻠﻣﻌ لﺎﺟﻣﻟا اذﻫ ﻲﻓ نﯾﯾﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا ﻊﺳوﺗ . لﻣﺎﻌﻟا ﻪﻔﺻوﺑ نﻫذﻟا ﺔﯾﻣﻫأ نﻣ طﻧﺎﻛ ﻪﯾﻟإ بﻫذ ﺎﻣﺑ ﻲﺗﺎﻣﻏارﺑﻟا بﻫذﻣﻟا اذﻫ رﻘﯾ ﺎﺳﻷا رودﻟا بﻌﻠﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻧﻫذﻟا تﻻوﻘﻣﻟﺎﺑ رﻘﯾ مﻟ و ،ﺔﺑرﺟﺗﻟا رﯾﺳﻔﺗ ﻲﻓ لﺎﻌﻔﻟا ﺔﯾرظﻧﻟا ﻲﻓ ﻲﺳ ﺔﻓرﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾطﻧﺎﻛﻟا . 1 ،ةرﺻﺎﻌﻣﻟا ﺔﻔﺳﻠﻔﻟا ﻲﻓ ﺔﻣدﻘﻣ ،نﯾدﻣ دﻣﺣﻣ ،نارﻬﻣ دﻣﺣﻣ د ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،ءﺎﺑﻗ راد . ،ط 2004 ص ، 52 .