HAL Id: artxibo-00353464
https://artxiker.ccsd.cnrs.fr/artxibo-00353464v2
Submitted on 16 Jan 2009
HAL is a multi-disciplinary open access archive for the deposit and dissemination of sci- entific research documents, whether they are pub- lished or not. The documents may come from teaching and research institutions in France or abroad, or from public or private research centers.
L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, est destinée au dépôt et à la diffusion de documents scientifiques de niveau recherche, publiés ou non, émanant des établissements d’enseignement et de recherche français ou étrangers, des laboratoires publics ou privés.
Zubereraren eta biarneraren arteko harremanez : lexiko mailegatua eta ahoskatzea – Eranskina : Corpusa -
Hitzen zerrendak
Jean-Baptiste Coyos
To cite this version:
Jean-Baptiste Coyos. Zubereraren eta biarneraren arteko harremanez : lexiko mailegatua eta ahoskatzea – Eranskina : Corpusa - Hitzen zerrendak. “ Pirinioetako hizkuntzak : lehena eta oraina
”Euskaltzaindiaren Nazioarteko XVI. Biltzarra - Iruñea, 2008, Iruñea / Pamplona, Espainia. �artxibo- 00353464v2�
« Pirinioetako hizkuntzak : lehena eta oraina » Euskaltzaindiaren Nazioarteko XVI. Biltzarra - Iruñea 2008 b. Euskal Dialektologia eta Onomastika
LATIN KLASIKOARI, LATIN ARRUNTARI EDO ERROMANTZEARI
USTEZKO LEXIKO MAILEGATUA : ZUBERERA « KONTSERBADORE / KONTSERBADOREAGO »
LATINA1 BATUA ZUBERERA Olorue Escòs GASKOIA FRANTSESA2
angelu aingeru
[aȂgý]
aingürü[ándȢu] /ánǦu/
3 anjo angeaprilis apiril
[ap
híl]
apiril[abríu]
abriu avrilrastellu eskuare
[araȒtély]
arrastelü[arrastέt] /aRestέŃ/
(ar)rastèth râteaufǎba baba
[bába]
baba[hábǤ]
4/hábƽ/
hava fèvefagus pago
[bágo]
bago[hak] /hak/
hac hêtrefesta jai
[bέşta]
besta[hέstǤ]
hèsta fêtevoce ahots
[bǤts]
botz[buts] /buts/
votz voixcælum zeru
[sély]
zelü[sǫw] /sǫw/
cèu cielcamera ganbera
[k
h’ãbéa]
kanbera[kránbǤ] /krámpƽ/
crampa chambrecappellus txapel
[tȓápǫl]
txapel[kapέtȓ]
5/ȓapέw/
capèth chapeaucircŭlum zirkulu
[kyrkýȞy]
kürküilü[sέrkle] /sérklƽ/
cerc cercleclārus argi
[klar]
klar[kla] /kla/
clar claircolōre kolore
[kolóe]
kolore[kulú]
color couleur
1Hitz latina lau iturriren arabera emana da eta hoien artean korrespondantziarik ez dago beti : M. Grosclaude, 70 clés…, Hourquebie eta Pinque, Phonologie synchronique...., urriago Félix Gaffioten Dictionnaire illustré Latin-Français bokal labur eta luze aipatzen dituena eta Laroussen Dictionnaire de la langue française Lexis.
2 Euskara batuan eta frantsesean emana den adiera da zubererarena edo hurbilena, eta ez latinena edo biarnerarena.
3 Escòseko hizkeraren kasuan Hourquebie-Pinquen transkripzio fonologikoa ematen dugu eta ez ahoskera, // artean beraz.
4 Bokal hori amaiera absolutuan dena
[Ǥ]
itxi bat da ; beraz[Ǥ]
puntu batekin azpian egiazko zeinua litzateke. Lourdiosen (Aspe ibarra)[hába]
da Olorueko berriemaileen arabera. Biarnoko mendietan-[a]
badugu -[Ǥ]
edo -[ƽ]-
n ordez. Allièresek[o]
ematen du langedocien-entzat.5Olorueko berriemaileek
[kapέtȓ]
forma nahiago dute[kapέt]
baino, -[tȓ]-
ekikoa mendikoa izanik ere.2
spătha ezpata
[ǫspáta]
ezpata[ǫspádǤ]
espada épéespǎthŭla sorbalda
[ǫşpálda]
espalda[ǫspálǤ] /espálƽ/
espatla épaulespart-anĕam espartin
[ǫşpartíȂa]
espartina[ǫspartéȂǤ]
espartenha espadrillecattus katu
[gát
hy]
gatü[gat] /gat/
gat chatcastellum gaztelu
[gastély]
gaztelü[kastέt]
castèth châteaucausa gauza
[gájsa]
gaüza[káwzǤ] /káwzƽ/
causa chosecorpus gorputz
[k
hórpits]
korpitz[kǤs]
còs corpscrux, crucis gurutze
[k
ỷtȓe]
kürütxe[kruts] /kruts/
crotz croixecclesia eliza
[elísa]
eliza[glέjzǤ] /glέjzi/
glèisa églisefidem fede
[féde]
fede[fe] /fe/
fe foiflaccus flako, ahul
[fláky]
flakü[flak]
flac faiblefructu fruta
[fr
ỷty]
frütü[fryt] /fryt/
fruta fruithospitale ospitale
[ǤȒpitále]
ospitale[ǫspitáw]
espitau hôpitalinfernu infernu
[ifέrny]
ifernü[ihέr] /ihέχ/
in-hèrn enferjocare jokatu
[Ȣók
ha]
joka-tü[Ȣugá] /jugá/
jogar jouer, parierjocus joko
[Ȣóky]
jokü[ȢǤk]
/jok/
jòc jeulargus zabal
[lárgo]
largo6[lárȢe] /lárjƽ/
larg(a) largelocus leku
[lék
hy]
lekü[lǤk] /lok/
lòc7 lieulex, legis lege
[lége]
lege[lεj] /lεj/
lei loilibrum liburu
[líbry]
libürü[líbe] /líwrƽ/
lib(r)e livremaxilla masail
[maȓéla]
maxela[maȓέrǤ] /maȓέrƽ/
mashèira jouemartellus mailu
[martéȞy]
marteilü[martέt] /martέŃ/
martèth marteaumiraculum mirakulu
[miakýly]
mirakülü[mirákle]
miracle miraclepacare pagatu
[p
háka]
8 paka-tü[pagá]
pagar payerpacem bake
[báke]
bake[pats]
patz paix
6Zabal ere aski erabilia da.
7 Alde batetik, biarnera kontserbadoreagoa da
[o]
lehen bokal gisa begiratu baitu.8Lehen herskaria hasperenduna da zubereran eta bigarrena ozenkabea egon da.
pāla pala
[p
hála]
pala9[pálǤ]
pala pellepartem zati
[p
hárte]
parte[par]
part partpeccatum pagatu
[bek
háty]
bekatü[pekát]
pecat péchélat. ar.*pullitra habe
[pitrále]
pitrale[piteráw]
piterau poutrepĭlus ile10
[bíl
ho]
bilo[péu]
peu poilpīnus pinu
[p
híno]
pino[pi]
pin pinplumbum berun
[plómy]
plomü[plum]
plom(b) plombpopulum herri
[popýly]
popülü[p’Ǥble]
pòble peupleporrum porru
[p
háka]
11 porrü[purέt]
pòr poireauport(am)+ālem portale
[pǤrtále]
portale[purtáw]
portau portailpunctu puntu
[p
ỹ’ty]
püntü[pyn] /pyn/
punt pointpŭtĕus putzu
[p
hýtsy]
pützü[pyts] /pyts/
putz puitsregere errege
[erége]
errege[rǫj]
rei roirota gurpil
[eróta]
errota[ar’ǤdǤ]
(ar)ròda rouesalvare salbatu
[şálba]
salba-tü[sawbá]
sauvar sauversalsam saltsa
[şáltşa]
saltsa[sáwsǤ] /sáwsƽ/
saussa saucesartāgĭnem zartagin
[sart
hegíȂa]
zartegina ez[padérǤ]
sartana12 poële à friresæta, sēta zeta
[séta]
zeta[sédǤ] /sédƽ/
seda soietempŭs, tempŏra denbora
[d
ẽbóa]
denbora[tǫms] /tems/
temps tempsvespera bezpera
[mǫspéa]
b/mezpera[brέspe]
vrèspe13 veille
9 Peillenek biarnerari mailegutzat ematen du (Les emprunts… : 104), baina herskaria hasperenduna da zubereran eta azken silaba kontserbatua da.
10 Zubereraz
[íl
he]
erabilia da, baina animalientzat.11 Peillenek biarnerari mailgutzat ematen du (Les emprunts…, p. 106).
12 Olorueko berriemaileen arabera gaztainen erratzeko tresna, Zuberoan bezala.
13 « Arratsalde » adierarekin.
4 GASKOIARI USTEZKO LEXIKO MAILEGATUA
LATINA BATUA ZUBERERA Olorue Escòs GASKOIA FRANTSESA
abiadura
[abjadýa]
abiadüra[abjádǤ]
14 aviada vitesse, démarragedextru trebe
[adrέt]
adret[adrέt] /adrét/
adret adroitrasus motz
[eráȒ]
a/erras[arás]
arràs rasingeles
[ĩglέȒ]
ingles[ãgléȒ]
anglés Anglaisfraga marrubi
[arága]
arraga[arrágǤ] /aRágƽ/
ahraga fraiselat. ar. vascella baxera
[baȓέja]
baxera[baȓέrǤ] /baȓέrƽ/
vaishèra vaissellevestire jantzi
[bέsti]
bezti-tü[bǫstí] /bestí/
vestir (se) vêtirital. brigante gaizkile
[brig’ãt]
brigant[brigán]
brigand brigandbuffare ufatu
[búha]
buha-tü[buhá] /buhá/
bohar souffleruffare+?? haizekada
[buháda]
buhada[buhádǤ]
bohada rafaleuffare+?? hauspo
[buhadé]
buhader[buhadé]
bohader souffletbaionar
[bajunέȒ]
baiones[bajunés]
baionés Bayonnaisbiarnes
[biarnέȒ]
biarnes[biarnés]
bearnés Béarnais* bordam15 borda
[b’Ǥrda]
borda[b’ǤrdǤ]
bòrda grange* buk(on)+atam16 musuzapi
[buk
háta]
bokata[bugádǤ]
bugada lessivecathedra aulki
[kajdéa]
kaidera[kadjérǤ]
cadièra chaise[kaminέt]
kam/binet[kabinέt] [kabinέt]
17 cabinet armoirekailu
[katȓ]
katx[katȓ]
cath calcaldarium galdaragile
[kawté]
kauter[kawtέ]
cautèr chaudronniercircare bilatu
[tȓέrk
ha]
txerka[sǫrká] /serká/
cercar chercherfrq *kotta gona
[kóta]
kota ez[ráwe]
còta jupe
14 Oloruen ez erabilia.
15 Germanikoari mailegatua M. Grosclauden arabera (70 clés… : 55).
16 Germanikoari mailegatua M. Grosclauden arabera (70 clés… : 55). Hourquebiek eta Pinquek bucatu latina ematen dute (59. orr.).
17 Mako [ ] artean diren ahoskerak Escòsekoak ez dira, bainan bai Gilbert Narioo Valensunekoarenak (Orteze ondoan).
adore
[kuáȠe]
koraje[kurádȢe]
coratje courageadoretsu
[kuaȠúȒ]
korajus[kuradȢús]
coratjós courageuxlat. ar. *cutinna (xerri) kailu
[gotáȂa]
g/kota/eina[kútjǤ]
coden(h)a couennekunder
[kũ(n)dé]
kunder(a)[kuntέ]
condèr chapeletcuriosus begiluze
[kyjúȒ]
kürius[kyrjús]
curiós curieuxfrikun
[kokí]
koki[kukí]
coquin coquinfrikun txiki
[kokiȞ’Ǥt]
kokillot[kokin’Ǥt]
coquinòt coquin (dim.)cosina lehengusu
[kysýȂa]
küzüña[kuz’ĩjǤ] /kuz’ĩjƽ/
cosia cousinedaculam18 sega
[dáȞy]
dailü[dáȞǤ] /dáȞƽ/
dalha faux (outil)duplus bikoitz
[dóble]
doble[dúble]
doble doubleestakuru
[deȠ
ẽkýȠa]
desenküsa[dez
ẽkýzǤ]
[dez
ẽkýzƽ]
desencusa prétextedēs + honestus ohoin
[deȠunέȒt]
desonest[mawawnέste]
desaunèste malhonnêteplacere desplazer
[dǫȒplazé]
desplazer[dǫsplazé]
desplaser déplaisirerakasle
[ereȢ’
ẽt]
errejent[reȢέn]
(ar)regent instituteurspongia belaki
[ǫȒpũ’dȢa]
esponje[ǫspúndȢǤ] [ǫspúndȢƽ]
esponja épongesposare ezkondu
[ǫȒpúȠa]
esposa-tü[ǫspuzá]
19/espuzá/
esposar épouserscālā, ærum eskailera
[ǫȒkelé]
eskeler[ǫskalέ] /ǫskálƽ/
escalèrs escalierfine fin
[fi]
fi[fi] /fĩ/
fin finlarruzko
[foradýa]
forradüra ez forradura fourrure, doublurefrantses
[frantȒέȒ]
frantses[frantsés]
francés Françaisfrantximant
[frantsim’ãt]
frantzimant[franȓimán]
franchimand qui mime le françaisfrigus, frisca fresko
[frǫȒk]
fresk[frǫsk] /frǫsk/
fresc fraisfreskura
[frǫȒkýa]
fresküra[frǫskýrǤ]
frescura fraicheur (temps)bas latin faluppa barrabas
[fripú]
fripu[fripú] [fripũ’]
fripon fripongerm *wítan kirten
[gidέr]
gider ez guidar20 petit manche
18 Zelta M. Grosclauden arabera (2000 : 59).
19 Gutxi edo ez erabilia Olorueko berriemaileen arabera.
20 Olorueko berriemaileek forma hori ez dute ezagutzen ; biarnerari mailegu bat ote da ?
6
burruntzali
[gáhe]
gahe[gáhǤ]
21[gáhƽ]
gaha cuiller à potvastare gastatu
[gáȒta]
gasta-tü[gwastá] /gwastá/
g(u)astar gâtergraneriu bihitegi
[grané]
22 graner[graέ] /graé/
gra(nh)èr grenierfrq. *hardjan ausart
[hardít]
hardit[hardít]
hardit hardizoriontsu
[ijúȒ]
irus[yrús] [irús]
23 urós heureuxjumpare zabundu
[Ȣũ’pa]
junpa-tü[Ȣ
ỹpá] /jumpá/
junpar balancerglōrĭōsa harropuztu
[lorjúȒ]
lorius[glurjús]
gloriós vaniteuxzoriongabe
[maleúȒ]
malerus[malyrús]
malurós malheureuxtrakets
[malεştrýk]
malestrük[dezεstrýk]
24 desestruc maladroitmǎlĭtĭōsus jostalari
[malesjúȒ]
malezius[malisjús]
maliciós malicieuxmantellum eskuare
[mãtέtȓ]
mantetx[mãtέt]
25 mantèth manteau (cheminée)[man(e)úȒ]
manus[maȂús]
manh?s maniéré, couvémedecina, medicus mediku
[bedezí]
bedezi[medesí]
medecin médecinminus gutiago
[mεntȒ]
ments[mεnȓ] [mεns]
26 mens(h) moinszurgin
[menyȠé]
menüser[menyzέ]
menusèr menuisiermixtūra mestura
[mεȒtýa]
mestüra[mǫst
ỷrǤ] /mǫst
ỷrƽ/
mestura méturemixtūra neurtu
[mεȠýa]
mesüra-tü[mǫzyrá] /mǫzurá/
mesurar mesurerozpin
[minágre]
minagre[binágre]
vinagre vinaigreispilu
[míaȞ]
mirail[miráj]
miralh miroirmuccare musuzapi
[mukanáȒ]
m/bukanas[mukadé]
27 mocanàs mouchoiralmaiz
[murté]
murter[murtέ] [murtέ]
mortèr mortier
21 « Zali » Olorueko berriemaileen arabera.
22 Zubererak bokal arteko -n- begiratu du, baina azentua azken silaban da.
[garné]
metatesia badugu ere.23Aspeko ibarran
[irús]
Olorueko berriemaileen arabera.24 Olorueko berriemaileen arabera. Per Noste Dictionnaire Français-Occitan (gascon) hiztegiak malestruc ematen du.
25 J. Bonnemasonek
[mãtέtȓ]
aipatzen du Aspe ibarrean (2005 : 75), Olorueko berriemaileek baieztatzen dute.26 Robert L.-k lehen forma eta Nathalie M.-k bigarrena.
27Mocader Olorueko berriemaileentzat. Per Noste-n Dictionnaire Français-Occitan (gascon) hiztegiak bi formak ematen ditu.
nōdus korapilo
[nyt]
nüt28[nyt]
29/nut/
nod noeudoboedire+?? obeditzaile
[obedj’
ẽt]
obedient ez30 aubedissent obéissanthonestus zintzo
[unέȒt]
onest[awnέste]
o/aunèste honnêtehos(pi)tal(em)+arium aterpekide
[oȒtalé]
ostaler[ustalέ]
31 ostalèr aubergisteardo gorri
[paȞέt]
pailet[paȞét]
[paȞét]
palhet vin rosébehe-lat. parochia parrokia
[paropí(j)a]
parropia[parókjǤ]
parròpia paroissepastillum talo
[paȒtέtȓ]
pastetx[pastέt]
32 pastèth galette de maïspausa atsedenaldi
[p
hawȒáda]
pausada[páwzǤ] [pawzádƽ]
pausada33 pausepauper pobre
[práwe]
prau(b)e[práwbǤ] /práwbƽ/
praube pauvrebelarritako
[p
ẽdέnt]
pendent[p
ẽdέn] [p
ẽd’
ẽts]
34 pendent boucle d’oreille[peȞ’Ǥt]
peilot[peg’Ǥt]
pegòt niais, nigaudperdere galdu
[pǫrdýt]
perdüt[pǫrgýt]
35 perdut perdu, triste personnepira madari
[péa]
pera[pérǤ] /pérƽ/
pera poirepietatis36 urrikalmen
[pjetáte]
pietate[pjetát] [pjetát]
pietat pitiéplangere deitoratu
[pláȂi]
plañi-tü[pláȂe] /pláȂƽ/
plànher plaindreplacere atsegin
[plazé]
plazer[plazé] /plazé/
plaser plaisirplaza txiki
[pla∫’Ǥt]
plaxot[plasótǤ] [pla∫’Ǥtƽ]
plaxot petite placeplicare plegatu
[pléga]
plega-tü[plegá]
plegar plierpræstare prestatu
[prέȒta]
presta-tü[prǫstá] /prestá/
prestar prêter, préparerprĕhensĭo preso
[preȠuné]
presuner[preȠunέ]
presonèr prisonnier
28 Zubererak oropilo ere bai badu, desegiteko zaila delarik.
29 Olorueko berriemaileetarik batek :
[nyt]
(N. M.), besteak :[nut]
(R. L.).30 Olorueko berriemaileek ez dute erabilten Per Noste-n Dictionnaire Français-Occitan (gascon) hiztegiak ematen duen aubedissent forma.
31 Olorueko berriemaileek ez dute erabilten. Per Noste-n Dictionnaire Français-Occitan (gascon) hiztegiak « aterpekide » adiera ematen du.
32 J. Bonnemasonek dio : « La prononciation basque est celle de la montagne » (2005 : 77),
[pastέtȓ]
beraz.33 Gilbert Nariook emana. Per Nosten Dictionnaire Français-Occitan (gascon) hiztegian ez dago.
34 Pluralean Gilbert Nariooren arabera.
35 -g-ekin Olorueko berriemaileen arabera.
36 Latinari eta ez gaskoiari mailegatua behar bada, gaztelaniaren piedad hurrunagoa delarik.
8
porcus txerrikume
[pujk’Ǥt]
puikot[purk’Ǥt] [purk’Ǥt]
pourcòt cochon, saligaudputere + nasus zimitz
[pyrná∫]
pürnax(a)[pyrná∫Ǥ] [pyrná∫ƽ]
purnaisha punaiseukabil
[pyȂέt]
püinet[pyȂέt] [pyȂέt]
punhet37 poingridere
[áraȞeȞ’ãt]
arraileilant[aridulέn]
arridolent qui a de l’humourrătĭōnis arrazoi
[arrazũ’]
38 arrazu[razú] /rez
H/
rason raisonsapone39 xaboi
[∫abũ
’]
xabu[sablú] /sabl
H/
sab(l)on savonsartāgĭnem zartagin40
[sart
hán]
zartan[sartánǤ]
sartana grilloir à châtaignessătĭōnis urtaro
[şaȠũ’]
sasu[sazú] /sez
H/
sason saisonsecare zerratu
[şéga]
sega-tü[segá] /segá/
segar sciersequere segitu
[şégi]
segi-tü[segí] /segí/
seguir suivresecuru segur
[şeg
ỷr]
segür[seg
ỷ] /seg
ỷ/
segur sûrseptember irail
[şetemé]
seteme[setéme]
seteme septembreserius, seriosus serio
[şejúş]
serius[serjús]
seriós sérieuxsōrdĭdĭus areago
[şǤrdέj]
sordei(s)[surdέ∫]
sordeis piretabulam taula
[táwla]
taula[táwlǤ] /táwlƽ/
taula planchetabulam+?? zola
[tawláda]
taulada[tawládǤ]
41 (en)taulada plancher[trabatέtȓ]
42 trabatetx[trabatέt]
travatèth chevron de combletratulari
[tratyl’ãt]
43 tratülant ez maquinhon maquignontendere samur
[tr’
ẽde]
trende[tr’
ẽde]
trende tendreodolki
[trip’Ǥt]
tripot[trip] [tripú]
trip, tripon boudinezkai
[t∫arp’Ǥtȓ]
44 txarpoil/tx ez sarpoth45 thym
37 « Eskumutur » adiera.
38 T. E.-E.k sudurkaritzerik gabeko formak nahiago ditu :
[arrazú], [∫abú]
etab.39 Germanikoaren *saipon-etik.
40 Gaztainak erretzeko tresna.
41 « Mahaitara » Olorueko berriemaileen arabera.
42 Peillenek emana, Lhandek trabatexa. T. E.-E.k ez du ezagutzen.
43
[tratal’ãt]
T. E.-E.ren arabera.exsuccare eskuoihal
[t∫ykadé]
txükader[é∫ygadé]
eishugader torchonhezetsu
[ými]
ümi[ymíde]
umide humide[siflέt]
46 z/xiflet ez[sĩkέt] [kuhát]
estiflat gifle
44
[t∫arp’Ǥtj]
T. E.-E.ren arabera.45 « Sarpoil » biarneraz eta ez « ezkai ».
46 P. Lhandek zifleta ematen du (Dictionnaire basque-français et français-basque…).