Tigduda tamagdayt tazzayrit
Taneɣleft n uselmed unnig d unadi ussnan Tasdawit Akli Muḥend Ulḥaǧ n Tubiret
Tamezdeyt n Tsekliwin d Tutlayin Agezdu n Tutlayt d Yidles n Tmaziɣt
AKATAY N TAGGARA N MASTER TAMUZZIGT: TASNILEST D TUSNALMUDT N TAMAZIƔT
ASENTEL
Sɣur tinelmadin Imeskayaden:
Ḥami sulaf Anemhal n tesqamut: Djaber
Mariem Nacera Anemhal n ukatay: Lewhab samira Ameskayad: Chebeib nabil
AZEMZ N TSALALT:19/10/2017
Tasleḍt tasnalɣamkant n umawal n tfellaḥt deg
temnaḍt n Tizi Γennif
Asnimmer
Tanmirt tameqqrant i massa Gaci d Chebieb id-yellan ilmend n leqdic akken ad yelhu.
Tanmirt tameqqrant i wid i d-yellan di lemƹawna n leqdic-a si tazwara alami d taggara, ladɣa iselmaden d yinelmaden n tmaziɣt.
Abuddu
Ad hduɣ laqdic-a, i twacult-iw,Yemma d Baba ad yesseɣzef rrebbi di laƹmar-nsen .
I wargaz-iw Lunes
I wultma ƹzizen Wissam
I watmaten-iw Ḥussam,Kussayla
Ad tt-hduɣ i Yaya,Tiziri,Jeddi
Abuddu
Ad hduɣ leqdic-a, i wargaz-iw Ƹzizen akked twacult-iw Baba d Yemma akked yessetma Fatiḥa, Saliḥa, Dalila, Hafiḍa, Yamina,d Iman,d warraw-nsent.
I watmaten-iw ƹzizen Ali, Kamel, Hasan, Remḍan Timdukkal-iw yal yiwet s yisem-is
AΓawas
Tazwart tamatut……….07
Ixef Amezwaru :Tasnarrayt……….08
1/Asissen n usentel………09
2/Iswi n usentel………..09
3/Asissen n temnaḍt………09
4/Asissen n wammud………09
5/Awal ɣef yimsulɣa………10
Ixef wis 2: Teẓri……….11
A/Tarrayt n tesleḍt………11
B/ Asileɣ n umawal deg tmaziɣt………..13
B/1 Asuddes………..13
B/2 Asuddem………..………14
C Areṭṭal………20
C/1 Taggayin n ureṭtal………20
Ixef wis 3:Tasnamka……….………22
A/Tabadut n tesnamka………24
B/Iswi n tesnamka………24
C/Asileɣ asnamkay n yismawen………25
D/ Asegzi n wawalen………26
Ixef wis 4:tasleḍt
………50Taggrayt tamatut………62
IΓbula……….63
Tazwart
tamatut
Tazwart tamatut
7
Yal amdan akken yebɣu yili udem-is d tmetti ideg yettidir yesƹa timenzay yettikkin deg lebni n tmagit-is,ger timenzay-a ;tutlayt.
Tutlayt d ṭṭawil n taywalt ger yemdanen,temxalaf seg tama ɣer tayeḍ,azal-is meqqar deg lebni d usebded n tɣerniwin.
Tamaziɣt d tutlayt i ttmeslayen imezdaɣ n tefriqt ugafa,teṭṭef seg yilel agrakal alami d asif n Niğer,si Maser alami d Lmeruk.
Tutlayt tamaziɣt nezmer ad d- nini yella deg wacu temgarad ɣef tutlayin-nniḍen,acku ɣas akken teqqim aṭas n leqrun deg timawit, ur tengir ara,ama di tsekla,ama deg yeḥricen-nniḍen acku tƹedda ɣer tira.
Seg timawit ,aṭas n wawalen n tamaziɣt dan di tatut.ɣef waya anadi-nneɣ yerza amawal n tfelaḥt deg temnaḍt n tizi ɣennif.
Nruḥ s annar akken ad nebdu tazrawt s tekti:nezmer ad naf atas n wawalen deg temnaḍ n tizi ɣnnif acku temnaḍt-a tesƹa atas n yimɣaren d temɣarin,harzen tutlayt-a,ɣur-sen ara ad d-naf ayen iɣef nettnadi
Tamukrist
Deg leqdic-nneɣ ara ad nawi,maci kan d asekfel n wamud n wawalen,maca ad nexdem tasleḍt tasnalɣamkant,ad nzar amek bnan wawalen-a seg tama n talɣa,wa ad nẓar tasleḍt-nsen.Ihi dacu-tt talɣa n wawalen-a?
Ixef n
Ixef amezwaru: tasnarrayt
Asentel-a yerza amawal n tfellaḥt deg temnaḍt n tizi ɣennif 1/Asissen n usentel
Asentel – a d win yerzan taɣult n tesnilest n tmaziɣt , ladɣa ayen yerzan
talγa d tesleḍt yellan deg wammud id-negmer.
2/Iswi n usentel
Nezra yal leqdic s tezrewt-is , iswi nneɣ deffir usentel-a:
Iswi agejdan d tasleḍt n talɣa n umawal id negmar seg unnar.
Asekfel n umawal n tfelaḥt di tizi ɣennif.
Aseḥbiber ɣef umawal n tmaziɣt.
Ad naḥrez ayla n leğdud,uqbel ad yeddu di tatut.
Ad nẓer amek tga talɣa n wawalen-a. 3/Asissen n temnaḍt1Tizi Ɣennif d taɣiwant di tizi uzu, tussa-d deg unẓul n umalu n tizi
Uzu,tebƹed fell-as azal n 60 km. Seg ugafa ad naf Bni Ʃemran ,ma seg unẓul Ayt Yaḥya Musa, seg umalu Draƹ Lmizan.
Tesƹa azal 135088 n yimezdaɣ,teṭtef azal 1320k deg umdiq di Tizi Uzu. Mazal teṭṭef deg laƹwayed-is am zik-nni,ger-asen timecreḍt.
4/Asissen n wammud
Dagraw n wawalen iwessaren i yellan deg temnaḍt n Tizi Ɣennif, agmar n wawalen-a yella-d s isastanen anda nesteqsay ,imdanen di tɣiwant n Tizi
Ɣnnif.tarrayt n unadi tella-d s udiwwni,ɣef wawalen n wamud , I yerzan
Ixef amezwaru: tasnarrayt
amawal n tfelaḥt.ngemred azal n 75 n wawalen ama dismawen ama d imyagen.5/ Imsulɣa
mselɣu Tuzuft Laƹmar Tutlayt
Muḥend Ƹmmar D awtem D awtem
65
n yiseggasen 85 n yiseggasen Taqbaylit taqbaylit Malḥa Nacera D tawtemt D tawtemt 90n yiseggasen 80 n yiseggasen Taqbaylit Taqbaylit Racid TasaƸdit Rezkiya D awtem D tawtemt D tawtemt70
n yiseggasen 79 n yiseggasen 88 n yiseggasen Taqbaylit,taƹrabt Taqbaylit Faḍma Kahina Nabil ḥmadac karim Fahim Qasi D tawtemt D tawtemt D awtem D awtem D awtem D awtem D awtem80 n
yiseggasen 71n
yiseggasen 75 n yiseggasen 83 n yiseggasen 88 n yiseggasen 87 n yiseggasen 71 n yeiseggasen Taqbaylit,taƹrabt Taqbaylit Taqbaylit Taqbaylit Taqbaylit Taqbaylit Taqbaylit/taƹrebtIxef amezwaru: tasnarrayt
Kamal Fahima Samia D awtem D awtemt D tawtemt 79 n yiseggasen 80 n yiseggasen 88 n yiseggasen Taqbaylit Taqbaylit TaqbaylitIxef wis 2:
Tezri
Deg uḥric-a ad nneg tasleḍt I wayen id nejmaƹ seg temnaḍt n tizi Γnif,aya tasleḍt tasnalɣamkant I yal aferdis. Deg tasnalɣa:d tasleḍt I talɣa n wawalen
Deg tasnamka: ad nmeslay ɣef unamek-nsen
A/Tarrayt n tesleḍt:
tasleḍt-a tebḍa ɣef sin
tasleḍt tasnalɣant:
deg-s ad nexdem tasleḍt I yal aferdis d wayen ibeddlen deg-s
tasleḍt tasnamkant:
deg-s ad nmeslay ɣef inumak n wawalen n yal aferdis di temnaḍt n tizi
ɣnif.
Tamawt
Imedyaten ara ad nefk deg tesleḍt d wid id-negmer di temnaḍt-B/Asileɣ n umawal di tmaziɣt
B/A asuddes:
Tabadut:Dakala n usileɣ n yayunin timawalanin,s usdukel neɣ s usenteḍ n snat n tayunin neɣ iferdisen inamkanen,akken ad efken yiwet n tayunt I yesƸan anamek Chaker yenna-d ”asuddes d yiwet n tumant tamawalant deg tmaziɣt terza anagar asileɣ n umawal”(Chaker,S.1997:104)
B/A/1 Asuddes s usenteḍ
Isem+1isem ijes+ disIxef wis 2:
Tezri
Amyag+iesm agragu ager +aguDi timerewt ad naf kra Md g uma
Ul tma
Yangma tamettut n gma TAMAWT:
Ulac deg wamud neɣ
B/A/2 Asuddes s usdukkel
Md:
Zit n uzemmur
B/B asuddem
D Akala neɣ allal n usileɣ n tayunin timawalanin s usdukkel n ulɣac ajaruman akked d tɣayemt tamawalant.
B/B/1 -1Asudde
2m n yisem
Isem seg Umyag
mi ara yelli umyag yesƸa 3 n tergalin mgaraden-t,yettili s tmerna A
md:
gzem→agelzim gger→amgar xbec→axabac
Ixef wis 2:
Tezri
Amyag bu yiwet n tergelt neɣ2 ttbeddil talɣa n yisem n tigawt seg umyag
ɣer wayed
Md
ecc→ucci err→tirririt TAMAWT
Ulac-iten deg wamud neɣ
B/B/2 ANAWEN N YISMAWEN ISUDDIMEN
1/ Isem n tigawt
Isem n tigawt yemmal-d tigawt
Asuddem n yisem n tigawt seg umyag amezwaru zdem→azdam
fren→afran crew→acraw
2- serbaḥ→aserbaḥ
TAMAWT
Llan kra n yimyagen nezmer ad nsileɣ seg sen ugar n yiwen n yisem
Md : ečč→učči→tuččit
kres→akras→tikersi ulac-it deg wamud neɣ3
Ixef wis 2:
Tezri
2-Isem n wallal
Isem n wallal yemmal-d taɣawsa s ways teḍra tigawt. Md: zwi→amez4way
3-Isem n umeskar
Yemmal-d anwa I yixedmen tigawt yettili s tmerna “AM” Md: gger→amgger 2- s tmerna n “AN” lmed→anelmad Ƹmer→aneƸmar 3- s tmerna “IM” innig→iminig TAMAWT:
Ulac-it ama d an ama im deg wamud neɣ 4-s tmerna n ulɣac”A” d tusda n tergelt tis snat xdem→axeddam
zdem→azeddam mggel→ameggal
4Isem n urbib
Dawal yemmal-d taɣara n yisem,amek tgga tɣawsa ni Md:lmaƹun→bulmaƹun
Ixef wis 2:
Tezri
tamurt→butmurtB/b
Asuddem
nezmer ad nsuddem seg umyag
Amyag seg umyag
1-ASWAΓ
Yettil-d s tmerna n “s” I umyag di tazwara Md:ffeɣ→suffeɣ
2-ATTWAΓ
Yettili-d s tmerna “ttw ttwa ttu tt mm nn”
Md:ečč→mmečč
gzem→twagzem
3-AMYAΓ
D talɣa n umyag asuddim yettili s tmerna n uzwir”my” neɣ “m” Md:
xbec→myexbacen nqec→myenqacen
Tamawt
Ilaq felanaɣ an semgired ger “mm” n uttwaɣ akked d yiwen n “m” n umyaɣ.5
Ixef wis 2:
Tezri
.b/2/3.Asuddem n yisem n tigawt seg umyag n tɣara :
b/2/4 Asuddem n isem urbib seg umyag n tɣara :
Md. Arbib Amyag n tɣara Aɣezfan Iɣzif Awezlan Iwzil Ahrawan Ihriw Amellal Imelul
Tamawt : akk imyagen n tɣara nezmer ad d-nessudem seg-sen irbiben .Md. .b.amyag arlugan : d amyag ideg talɣa n urmir temgarad ɣef tin n yizri
Izri Urmir
Prétérit Tamellilt n teɣra : aoriste
Hraw werraɣ i – i / Ø - a (1) ihriw iwriɣ ẓiḍ berrik i – i / Ø - i (2) iẓiḍ ibrik Semmeḍ i – i / e – e (3) ismiḍ
Amyag n tɣara Isem n tigawt
IwƸir lewƸara
izwiɣ tezwaɣ
Imsus Temses
Ixef wis 2:
Tezri
Mellul6 i – u / e – u (4) imlul Meqqer i – u / Ø - Ø (5) imɣur Jfay ẓẓay a – a / Ø - a (6) ajfay aẓay Zur u – u / Ø - u (7) uzru AMAΓUNTella yiwet n talɣa ur nfetti ara neqqar-as amaɣun mačči d timeẓri ɣas akken tebḍa ɣef tlata n yiḥricen ilmend n unamek .
D/1 Amatar umaɣun n yimyagen imugna :deg-s sin n yiḥricen : y (i ) deg tazwara , (n) deg taggara .
a – ilaw :i (y) ……….n MD:
Ilulen(talɣa n udem wis 3+n)
b- ibaw :deg-s (n) deg tazwara kan : ur n………... md: ur nlul , ur nuri ,talɣa n wudem 1.gt .
D/A.Amaɣun n urmir Md : ara yimlulen .
D/2 .Amaɣun n urmir ussid Md : Yettimlulen
4/4 .Amaɣun n urmir ussid ibaw : Md :ur nettimlul ara .
Ixef wis 2:
Tezri
3/A ARETTALTABADUT
D asekcem n tayunt n tutlayt seg tutlayt (A) ɣer tutlayt (B) Asegzawal petit larousse”d awal id yettwadmen seg tutlayt nniḍen”7
3/2Taggayin n urettal
1-Areṭṭal Agensay :deg yiwet n tutlayt.
MD :tilelli→d isem id yekkan seg tetergit ulac deg wamud neɣ 2- Areṭṭal Uffiɣ :seg tutlayt ɣer tayeḍ
MD :lemqes, lmaƹun→d isem id yekkanseg taƹrabt
Ismawen ireṭṭalen id –yekkan si tutlayt talatinit kecmen di talɣa n yismawen
n tutlayt n tmaziɣt
Md:
rubia→tarubya ulmus→ulmu
ulac-iten deg wamud neɣ d/Igemmaḍ
Γer taggara nessaweḍ ɣer tsemlilt n tesleḍt-a,nufa-d ayen id nena deg
tazwara
amawal n tfelaḥt ur yemmgared ara s watas ɣef temnaḍin nniḍen.
Ixef wis 2:
Tezri
Amakken nessaweḍ nsemgared ger yismawen d yimyagen akked t tmeẓra-nsen.Ixef wis 3 : Tasnamka
Ayen ara nexdem deg ixef-a ,d anamek n wawalen I yal awal deg wammud-nneɣTabadut:
D tussna izerwen inumak ,yal yiwen amekit t-id yebadu
Dubois(J) “nessawal I yiger asnamkan:tajumma I ireglen deg taɣult n unamek, s
wawal neɣ ugraw n tutlayt”1(Dubois,J.1994:423)
A/ Iswi n tesnamka
Iswi n tesnamka yerza anagar inumak isnilsanen,ɣef wayaa namek ilaq ad yesƹu
Ilaq ad yesƹu izen
Izen ilaq ad yili yettwafham sɣur umseflid anasli yettmeslayen yiwet n tutlayt
B-Tabadut n tbadut
Tabadut d Tarrayt n usemẓi n wawalenyellandegtutlayt,tettili s wawalenneɣtifyaryettwasnen2
1“on appelle champ semantiquel’aircouverte,dans le domaine de la signification;par un mot ou un groupe de mots de la langue”1
“…..ne font partie se son pbjetque les significations l’inguistiques,purcela,la signification doitreprendre a certain nombre de condition
Elle doit sentir un message
le message doitpouvoirétre decode par un locuteur natifunilingue
”dans un dictionnaire la definition et l’analysesémantique du mot d’entrée,elleestconstituéed’unesérie de paraphrases synonymique du mot d’entrée ,chaqueparaphrase,distinct des autres ,constituent un sensoudans la términologielexicographiqueuneacception”
Ixef wis 3 : Tasnamka
C/Asileɣ asnamkay n yismawen
C/1 AsileɣAsnamkay s unamek n uẓar: a/asemmisegssut-nsen.
Md
cer→acercur
tm: amedya ur yelli ara deg wamud-neɣ b/ Asemmi seg tfekka
md
ameẓuɣ n yiles→dimɣi
tm:amedyaulac-it degwamud -neɣ C/ Asemmisegyini:
md
Timerqemt→Dafrux yecbaḥa ckuy erqem tm:ulac-itdegwamudneɣ
d/Asemmi seg yidgan md
Tamurt n uzumur
e/ asemmi seg talliyin ideg ttilin md
Ixef wis 3 : Tasnamka
f/ AsemmisegLeƹwayed3md
Berwel→dabaƹu camectuḥ,ittebi ireggel tm ;ulac-it degwamudneɣ
g/ amerwes
Tabadut:Dasemmi n tɣawsa s wawalnniḍen I tt-irewsen h/aneflisem
Dasexdem n yisem n tɣawsa I tɣawsatayeḍ,teqqenɣer-s neɣyellawassaɣger-asent
md
aqcic-a aqemuc-is d tagelzimt→yuƹar aṭas,neɣyettqabaḥ D/ Asegzi n wawalen
Ilmend n uẓar
B-Lbala→BL..Refden akal seg umḍiqɣe rwayeḍ
Lmebred→BRD……semsaden lemqes lmus….akkayen yaḥfan Tabarwit→BRW…refden akal seg umḍiq ibaƹden ɣe rwayeḍ
C-Ticbekt→CBK..xedmen -yes cbak I tfarkaakkenadḥudm yal amḍiq Lcapa→CP…..Naqcen tibḥirin neɣ tiregwa
Ixef wis 3 : Tasnamka
Acaqur→CQR…Qedren is ɣareni meqqranenTacaqurt→CQR….Qedren is ɣaren imectaḥ Acwarit→CWR…..Garendeg-s aƹwin
tacwarit→CWR…..Garendeg-s aƹwin)
Ḍ-Aḍellaƹ→ḌLƩ…..Garendegaƹwin
Taḍelaƹt→ḌlƩ……Garen deg aƹwin deg uxxam
F-Afrag→FRG……srusundeg-s azemmur Taferka→FRK….teṭṭak-d azemmur Iferki→FRK……teṭṭak-d azemmur
Tafarast→FRS…..d tin ifersen azemmur asmiara yekfu
J-Ajerrar→JR….saxdamen-t iumegel
Tajerrart→JR …saxdamen-t I umegelmaca di tebḥirin
Ḥ-Aḥebbak→ḤBK….saxdamen-t Izewwi n uzemmur
G-Amgar →GR……ttḥucunlaḥcic n tfarka tamgart→GR…….ttḥucun laḥcic n tfarka
Ixef wis 3 : Tasnamka
Tagamilt→GML…..yelha itudma n wammanIger→GR………d taferka I nettḥu cusilawan ɣer wayeḍ Agelzim→GZM……..saxdamen-tiwɣizi
tagelzimt→GZM……..saxdamen-t iwɣizi
K-Akufi→KF……….srusundeg-s zzit
Akal→KL…..…yelha I wuẓuama d tizimrin,ama d tibḥirt Akruci→KRC….neğrentibḥirin.neɣtiḥemalin
takerza→KRZ….kerzentaferka
L-Tala→Lsesen-yes aman
Lemrec→LMRC………sesentibḥirt
Alqam→LQM…(.saxdamen-t ituleqmin n tzemmrin Alwaḥ→LWḤ….tḥucunaṣaɣur
Talewaḥt→LWḤ…..tḥucunaṣaɣur Alewac→LWC…….megren –yes talewact→LWC….megren-yes
N-Anner→NR ,..anda is rusuntimẓin Amenqac→NQC…..neqcentibḥirt
Ixef wis 3 : Tasnamka
Taneqalt→NQL….neqcen –yes tibḥirin
M-Aman →MN……sesenaman
Tamurt→MR….xedmentibḥirin-deg-s Amrar→MR….cudden –yes lmedlaƹ Tamrart→MR….cudden –yes lmedlaƹ Amaxtaf→MXRF….zewwin –yes azemmur Tamaxtaft→MXRF….zewwin-yes azemmur Timaxtafin→MXFT…zewwin-yes azemmur Tamencart→MNCR…..gezmeniṣɣaren-yes Timencarin→MNCR….gezmen isɣaren-yes Lmaƹun→MƩN…..ḥarten tamurt
lmeḍlaƹ→MḌLƩ…ttalin ɣef tzemmurt
R-aserbaḥ→RBḤ…..d amrar tcuddun–yes tirect→RC….anda isrusun azemmur
amerkub→MRKB….refden tiɣawsiwin –deg-s
Araṭṭu→RṬ….……ğemƹenl ewsax.neɣ ğemƹen ifer id yaɣlin seg stzemmrin
Ixef wis 3 : Tasnamka
Tasift→SF….sesen –yes amantissirt→SR….zḍen –deg-s timẓin
X-Axican→XCN……..tessunt it zemmur lawan n ulaqaḍ uzemmur Ixicanen→XCN….tessunt it zemmur lawan n ulaqaḍuzemmur Taxicant→XCN….tessunt I tzemmur lawan n ulaqaḍ uzemmur Taxabact→XBC xedmen tituksa n uzemmur
Tixabacin→XBC…xedmen ituksa n uzemmur axabac→XBC….xedmen tituksa n uzemmur axellal→XL…tcuddunt icekarin n uzemmur taxelalt→XL….tcuddun ticekarin n uzemmur
Y-Tayugga→YG…..meggren-yes
Z-Azebli→ZBL….saxdament i tguni n iɣersiwen Tazedamt→ZDM….zedmen isɣaren
zzit→ZT……yettas-d si tuksa n uzemmur
Ixef wis 4:
Tasledt
Ayen ara nexddem deg ixef-a d tasleḍt talɣawit ama dismawen ,ama d imyagen si tama n telɣa.A /TASNAWLT
A/1 Tabadut n tasnawalt
D Aḥric n tesnilest tezerew amawal.
Γer Dubois(J)”Tasnawalt d tazrawt n umawal n yiwet n tutlayt deg wassaɣen-is,d yeswiren nniḍen,n tutlayt asnimeslan,ladɣa taseddast d yemeskaren inmettiyen idelsanen..”1(Dubois, J.1994:326)
A/2 Tabadut n umawal
DAferdis utlayan anamkan,yeddes s yiwen n yimeslic neɣ ugar,aferdis-a yezmar ad yettwaru ger sin yilmawen,di tseddast talɣa-s tezmer ad tbeddel,tezmer ur tettbeddil ara.
Γer Mounin(G) ”D tagrumma n tayunin tinamkanin n yiwet n tutlayt deg yiwen
wakud n tudert-is”2(Mounin,J.1974:293)
A/3 Tabadut n wawal
Awal sumata yemmal-d ayen yellan deg ugama:aɣersiw ,taɣawsa….
Γer Dubois (J)“Deg tesnilest tamensayt awal ,daferdis asnilsan,anamkan I yebḍan ɣef yiwen neɣ atas n yimeslicen”3(Dubois, J.1974:124)
B / Tabadut n tesnalɣa
Tasnalɣa d tussna i xeddmen tasleḍt n talɣa n wawalen. Tasnalɣa d tazrewt n wawalen seg tama n talɣa.
1« la lexicologie est l’étude du lexique du vocabulaire d’une langue dans ses relations avec les autre composant de la langue,phonologique et surtout syntaxique.et avec les facteurs sociaux,culturels et psychologiqye.. » 2« le lexique est l’ensemble des unités significatives d’une langue donné a un moment donné histoire » 3« en linguistique traditionnelle,le mot est un élement l’inguistique significatif composé d’un ou plusieurs phonémes »
Ixef wis 4:
Tasledt
Γer TAMINE (J)« D tussna i zerwen imeslicen,d umur yesƹan azal meqqrendeg tutlayt,icudd ɣer tseddast… »4(Tamime,J.1990:41)
B/A Tabadut n yisem :
D Awal id-yemmalen amdan,aɣersiw,imɣi,taɣewsa,yezmer ad yili d amadwan neɣ d akmam.amadwan dayen I d-izerrin deg wallaɣ ur nezmir ad t-nẓer ad t- neṭṭef,ma d akmam d win yerzan ayen i wumi nettḥulfu.
Γer NAIT ZERRAD « Isem yezmer ad yili d amilan neɣ d arbib,i sin yid-sen d ismawen imeskilen,amilan yemmal-d aɣersiw,taɣewsa,ma d arbib yettkemmil-it,yerna
yekanay-d taɣara n umilan,isem yettbeddil ilmend n tewsit,amḍan,addad »5(Nait
Zerrad,K.1995:44)
b/2Ticraḍ tigejdanin n yisem :
b/2/ 1 Tawsit
:Temmal-d amalay,neɣ unti ,assaɣ ger-asen ;asemẓi /asemɣer, agraw/aferdis, assaɣ n wanzi, astehzi.
Asemẓi /asemɣer Taqabact /aqabac Agelzim /tagelzimt Talewact /alewac Agraw / aferdis Azemmur / tazemmurt
4« la morphologie est la discipline qui étude les monèmes, c’est un secteur très important de la langue,il est lié a la syntaxe… »
5« le nom comprend les substantifs et les adjectifs.ils sont tous deux mots variables, le substantifs designe une pérsonne,un animal,chose.l’adjectif le compléte,il exprime essentiellement une qualité du substantifs le nom varie en genre,nombre,état »
Ixef wis 4:
Tasledt
Astehzi
Tirect /irec
b/2/1/aAmalay : Yemmal-d awtem.
Isem amalay yezmer ad yebdu s:
A →Akruci A→araṭu A→axxican
U→ ulac deg wamud neɣ
I→ulac deg wamud neɣ
Tisuraf
1-llan yismawen beddun s tergelt
md :lemqes, lcapa, taqabact,tazaglut,lmeḍlaƹ, tissirt,lmaƹun,tazzart. 2- Di tmaziɣt llan yismawen id-yekkan seg tutlayt n teƹrabt.
MD :lemqes,sellum
b/2/1/ b Unti
:Yemmal-d tawtemt.sumata beddun s « t » keffun s « t » MD :Tamencart,tissirt ,taqabact,taxabact
TAMAWT
Llan kra n yismawen ur ttbeddilen ara tawsit-nsen.
Ixef wis 4:
Tasledt
b/2/2 Amḍan :
Isem,id yemmalen yiwet,neɣ ugar n tɣewsa.yebḍa ɣef sin : b/2/2/A ASUF:d isem id yemmalen yiwet n tɣewsa
MD :aserbaḥ,amrar,lemrec,anzel,annar,aqabac,lmaƹun,aɣerbal…. b/2/2/B ASGET :d isem id yemmalen ugar n tɣewsa.
MD :Agelzim→Igelzyam→Igelzimen Amrar→Imraren→Imurar
Akufi→Ikufan
b/4/c Addad
:Deg Tmaziɣt addad yebḍa ɣef sin :
b/4/c/1 Addad ilelli :d talɣa taḥerfit n yisem MD :Aqabac,anzel,aɣerbal,amrar
b/4/c/2 Addad Amaruz :d talɣa n yisem mi tbeddel seg talɣa n waddad ilelli
Abeddel n teɣraA→U
akufi→ukufi I→Y Iger→Yiger. A→W amrar→wumrar Aɣelluy n teɣra : MD :Tamencart→tmencart Timerna n Y ,W.Ixef wis 4:
Tasledt
-Isem Asuddem :Deg Tmaziɣt isem asuddim yekka-d seg umyag ddem.i yesƹa anamek n tudma.
Llan:
Isem n wallal Isem n tigawt
Asuddem n yisem seg umyag :
Yettili s tmerna n ulɣac n tjerrumt i umyag. MD : A+gzem→agelzim
Am+gger→amgar -
Isem uddis :
D Isem yebḍa ɣef sin wawalen,ttaken-d inumak d imaynuten,sƹan ticraḍ iten-id yemmalen :tawsit,amḍan,addad.
A T
awsit :
MD :Amextaf n Tzemmurt→Tamextaft n Tzemmurt.Amalay→Unti B
Amḍan :
MD :
Agelzim n Lebni→Igelzimen n lebni. Asuf→Asgec Addad :
Aḥebbak n zzit→Uhebbak n zzit .Ilelli→Amaruz
Ixef wis 4:
Tasledt
Isem Amezwarru yettbeddil,ma disem wis sin ur yettbeddil ara.6c/Amyag
c/aTabadut n umyag:
Γer Nait Zerrad”Amyag amaziɣ ifetti ilmend n tewsit ,amḍan udem,talɣa tamyagant
,tettili akka:
talɣa tamyagant=afeggag+awsil
affegag ula d netta yesƹa aẓar d usekim
talɣa tamyagant tettili akka aẓar+asekim+awsil
amyag yesƹa ukuz n isentel :urmir ussid ,urmir,izri ,izri ibaw,nezmer ad nefraq amyag ɣef sin
yegrawen :amsuk d aramsuk”7(nait zerrad,1995:71)
C/2 Ticrad Tigejdanin n umyag
D Ticraḍ i d–yeskanayen amyag , qqaren – asent daɣen tigensanin , imi daxel n umyag i llant , ur yezmir ara ad yili umyag ma ur tent- yesɛi ara , ticraḍ -a, malent –d win i yeggan tigawt d melmi i teḍra.
amyag deg wayen yerzan talɣa,yesƹa sin iferdis C/2/A→Amatar udmawan:
7
”le verbe se conjuge en genre,nombre et personne.une forme verbale peut se décomposer de la maniére suivante:
forme verbale=radical ou théme+affixe
le radical est lui méme formé d’une racine et d’une schéme,nous avons donc: forme vérbale=racine+schéme+affixe
le vérbe posséde quatre schéme:l’aoriste,l’aoriste intensif,le prétérit et le prétérit négatif.on peut diviser les vérbes en deux groupes:les vérbes réguliéres et les vérbes irreguliers”
Ixef wis 4:
Tasledt
yemmal-d anwa ixedmen tigawtD Yiwet seg tecraḍ tigejdanin n umyag yemmal-d udem n win igan tigawt,llan tẓa(9) n yimataren deg umyag n tigawt nessasmel-iten ilmend n taywalt ad ten-af bḍan ɣef kraḍ wudmawen (win yettmeslayen,win iwumi nettmeslay, win iɣef nettmeslay).yettemgirid ilmend n snef n umyag,amyag n tigawt d myag n tɣara.
Amḍan Udem Amatar
Asuf Udem 1 amalay Unti Udem 2 amalay Unti Udem 3 amalay --- ɣ --- ɣ t --- ḍ
a- 1-1Amatar udmawan yettas-d s kraḍ(3)n talɣiwin: a- Talɣa n uzwir: deg tazwara n umyag:
Md:tufeg (t) t---Yufeg (y)
y---Ixef wis 4:
Tasledt
Nufeg (n) n--- 8b- Talɣa n udfir : deg tagara n umyag :
Md : Ufgeɣ (ɣ) ---ɣ Ufgen (n) ---n C/2/2 Afeggag :yefraq ɣef sin
c/ 2/2/1 Aẓar c/2/2/2 Asekim
c/2/2/1 Aẓar
D Aferdis n wadda ur nqebbel asemẓi d beṭtu,yecrek awalen yettikin daxel n yiwet n twacult tamawalant.
Aẓar di tmaziɣt yebna ɣef targalin.
a- lesnaf n uẓar
a-1 Aẓar Argalan: daẓr I yesƹan talɣa kan (tirgalin)yezmer ad yefk atas n twaculin
md: LQM
Alqam tuleqma
a/2 Aẓar Amawalan: d aẓar I yesƹan talɣa d unamekyerna yeqqen ɣer yiwet n twacult tamawalant.
2/3 Tarrayin n Usufeɣ n Uẓar
Ixef wis 4:
Tasledt
A/ISEM : Ad yuɣal ɣer talɣa taḥerfit(asuf,amalay),ad nsuffeɣ amyag ma yesƹa ,wa ad nekkes aẓar.Md
Alewac / Imencaren /Tirect LWC / MNCR /RC TAMAWT
B/ AMYAG: Ilaq ad nekkes ticraḍ n umyag,ad nsefti amyag ɣer udem
keč(anaḍ)ad nekkes tiɣra wa ad naru tirgalin s usekkil ameqran
Md:
Ttemyuzzamen /Ad ttemwalin ZM / WL
2/3 ASKIM
Dubois(J) ;1994 dictionnaire de linguistique et des sciences de langage, éd :larousse.paris,p132
Ur ilaq ara ad naru agaz neɣ ajerriḍ ger tergalin n uẓar Md; taduli→DL
nettaru aẓar s usekkil ameqqran
“S” di tazwara n umyag temmal-d deg watas n tegnatin “ASWAΓ” ihi di kra n yemyagen “S” yettuɣal “C”
Md:
Tikwal “S” n uswaɣ yettuɣal d “Z”
Md9
Ixef wis 4:
Tasledt
Yemmal-d melmi teḍra tigawt,lmaƹna-s d ticraḍ I nrenu I uẓar akken ad aɣ-d-yefk awal.Γer :Haddadou ( M.A): « Am tutlayin tixamsamin , tutlayt n tmaziɣt tesɛa timeẓriwin
mačči d akud , ihi, amyag-is yemmal-d tigawt neɣ addad i iḍerrun deg wakud . sya idd-kkan
yismawen izri ibaw , urmir , urmir ussid i yettwasmersen akken add-neglem inagrawen imyaganen n tmeslayin n tmaziɣt».10(Haddadou,1985:176)
Askim+Aẓar=Awal
Ticraḍ Umyag+Aẓar=Amyag Ticraḍ n Yisem+Aẓar=Asem
Llan s umata kraḍ n Yiskimen: -Askim n yizri.
-Askim n yizri ibaw
-Askim n wurmir.-Askim n wurmir ussid.
c/3Ticraḍ Timazzayin n umyag
10«comme toutes les autres langes camito-sémitiques le berbére distingue des aspects et nqn des temps en effet, le verbe berbére indique un procés , action ou un état envisagé dans sa durée , de la viennent les appellations de prétérit, aoriste, aoriste intensif utilisés pour décrire les systémes verbaux des parlers berbéres. »
Ixef wis 4:
Tasledt
Ticraḍ timazzayin n umyag d tid id-irennun i umyag,zemren ad t-id-zwirent akken zemrent ad t-id-ḍefrent.ticraḍ-a ,ur llint ara d tigejdanin imi d timernit i rennunt kan i umyag,ffɣent fell-as.c/3/1/Tilleliyen c/3/1/1 Tazelɣa n wurmir: /3/1/2 Tazelɣa n tibawt: c/3/2Tid yettarzen md:ad d-yebdi
c/4- Lesnaf n Umyag
c/4/1/Amyag n Tigawt: yemmal-d tigawt Md:nqec ,gzem,fres
c/4/1 Tabadut-is
Amyag n Tigawt (Amagnu):): D Amyag i d-yemmalen tigawt yezmer ad yili d alugan neɣ d arlugan d amsuk neɣ d aramsuk .11
c/4/2.Asefti-ines:
a/ Amatar udmawan: yemmal-d udem n win i xedmen tigawt . Amedya : Asget Asuf n-- ɣ Udem 1 t – m t- ḍ Udem 2 t – mt t- ḍ
Ixef wis 4:
Tasledt
n -i / y (e) Udem 3 n t - t-Tamawt:2/Amyag n Tɣara: yemmal-d taɣaraicbiḥ imruɣ ulac-it deg wamud neɣ 2/1.Tabadut n Umyag n Tɣara
Γer Mammeri( M )yenna-d : " amyag n tɣara deg unamek-is am urbib , immal amek
tga tɣawsa"(Mammeri,M.1990:61)
deg talɣa ixulef amyag amagnu seg kraḍ n tɣawsiwin : izri ( 1 ) ur yesɛi ara amatar udmawen n sdat
deg useget yiwet n talɣa kan ay ɣur-s 3 n wudmawen d 2 tewsatin. . Asefti-ines :
Amatar udmawen :
Yiwet n talɣa
tamawt :deg usget tella yiwet n talɣa kan i 3 udmawen .
c/5 Timeẓra n umyag
Nait-Zerrad”amyag yesƹa ukuz n isental:urmir ussid,urmir,izri,izri ibaw,nezmer ad
nefraq amyag ɣef sin yegrawen:amsuk d aramsuk”(Nait Zerrad,K.1995:20)
Asget Asuf Amḍan it -ɣ Udem 1 It -ḍ Udem 2 It / Udem 3 It -t 3
Ixef wis 4:
Tasledt
c/5/a/URMIR: yemmal-d tigawt taḥerfit.Γer : Nait Zerrad «urmir d talɣa tarucriḍt , d arawsan( d asaka i as-yettaken
azal),d asdukkel n tzelɣiwin-ines ,yemmal-d amazlay (amuran)n yimal neɣ imiri».( Nait Zerrad,k.1995,20)
Ihi urmir yemmal-d tigawt ara yeḍrun deg yimal ,tigawt tettkemmil ɣer sdat, dacu kan yezmer lḥal ad tili tebda neɣ mazal maca ur temmid ara.urmir nezmer ad ten-seqdec s sin n yiberdan :
s tzelɣa (la , ad)
war tazelɣa ( d aḥerfi ). Md
Ad yeffeɣ
c/5/2Urmir Ussid:yemmal-d tigawt yettalsen neɣ tanumi.
Γer Nait Zerrad : “urmir ussid yemmal-d tigawt n tnumi yettwalsen ,
iɣezzifen neɣ n tura.”12( Nait zerrad,k.1995:75)
Ihi urmir ussid yemmal-d tigawt iḍerrun tettkemmil urɛad tekfi,neɣ n tigawt n tnumi.
Imi yezmer ad yili weḥdes(war tazelɣa) neɣ s tmerna n tzelɣiwn Md
itteffeɣ
c/5/3 Urmir ussid war tazelɣa yekkat aqcic
Ixef wis 4:
Tasledt
C/5/4 /Izri:
tƹedda tigawtmd: yekrez
C/5/5 Annaḍ: yemmal-d asendah ɣef tigawt
Md : keč xdem
C/5/ 6 AnnaḍUssid :yemmal-d asendeh ɣef tigawt
D/ tizelɣiwin
Γer Dbois:: “tazelɣa dalɣac ajerruman ur yelli ara d afulman id-yessiliɣen akked ulɣac amawalan yiwen n uferdis aɣduban neɣ awal,tazelɣa tjemmeɛ s umata iwsilen (adfir,azwir),tisɣunin n tuqqna(…),imerna ibaw(…),tinzaɣ(…)”.(Dubois,J.1999:350)
a.tizelɣiwin n tnila: “d”,”n”
Γer:Alaoua (M) “d” d “n” qqaren d aɣen tizelɣiwin n useqreb neɣ n usebɛed”.
(Allaoua,M.1993:34)
Deg tmaziɣt, llant snat n tzelɣiwin ntnila “d”,”n”.
Tazelɣa n tnila temmal-d tama iɣer terra tigawt n umyag “d” d “n” iwumi
“D” d tazelɣa n wudem amezwaru tettarra tigawt ɣer tama n win
id-yettmeslayen.
“n” d tazelɣa n wudem wis sin tettarra tigawt ɣer tama n win iwumi nettmeslay
Adeg-nsent:
Tizelɣiwin-a zemrent ad ilint ama sdat n umyag ama deffir-s A.Deffir n umyag
Talɣa n yizri: mi ara yili umyag-nni yefti ɣer yizri . Md: yusa-d neɣ yeqqim kifkif.Ixef wis 4:
Tasledt
Iruḥ wul ad yekkes lxiq,yufa-n leḥbab d imuḍan.
Talɣa n wurmir: mi ara yili umyag-nni yefti ɣer wurmir war tazelɣa “ad”. Md: win qqsen warẓaẓen,yerr-d ttar deg yibẓiẓen.
Talɣami n wurmir ussid: mi ara yili umyag-nni yefti ɣer wurmir ussid war tazelɣa “la”.Md: zzin-iw yufrar,ixeddem-d baba fell-i. Times tettaǧa-d iɣed.
B.Sdat n umyag
Tazelɣa n wurmir: tezwar-as tzelɣa n wurmir “ad” akked “ara” . Md: awal ma wezzil yefra ,ma ɣezzif ad d-yawi kra. ( s ya ɣer da ).Ara d-yini. ( s ya ɣer da ).
Tazelɣa n wurmir ussid: “la”Md :la d-yessawal yal ass. ( sya ɣer da ). La d-yettnadi ɣef tilelli. (s ya ɣer da ).
Tizelɣwin n tibawt : mi ara ad d-zwir tzelɣa n tibawt ‘’ ur’’ d’’awer’’. Md: ur d-ittek ujeggu seg umageraman.Awer d-yas ,awer d-yaf ixef-is. B.Tizelɣiwin tilelliyin
.b/1.Tazelɣa n tibawt:
Γer: Ben Dali ( S) “talɣa tibawt terza ,tigawt ur neḍri,ur nḍerru,neɣ ayen ur
nelli,ur nettili.” ),(ben dali,S.2007 :161)
Ixef wis 4:
Tasledt
D alɣacen n tjerrumt i irennun ɣer umyag akken ad d-senfalin tigawt ur neḍri ara neɣ ur nettili ara.
Talɣa n tibawt n tefyirt tanemyagt tella s talɣa-a: Talɣa tugzimt: ur---araMd: ur ičči ara / ur ixeddem ara.
Tella daɣen s tsenfelt-is: ul---ula Ul---aniMd: ula yessin ula / ul nettekkay ula
Ul nettiḥwiǧ ani ( buɛendas, aweqqas).
Ticreḍt “ur”: ticreḍt-a tikwal ur tt-id-teṭṭafar ara tzelɣa“ara”deg tuqqna n tigawin .
Md: ur yečči,ur yeswi /ur yekkis,ur yefki /ur yewwi ,ur yerri.
Ticreḍt “ara” : ur tettili ara d tazelɣa n tibawt,d amur wis sin n tzelɣa n tibawt.Tamawt:
Γas akken tizelɣiwin n tibawt mgaradent deg talɣa seg tantala ɣer
tayeḍ,maca ɣer-sent yiwen n unamek.
E/ Imqimen
Tabadut-is:
Γer : Sadiqi .( F ) amqim yemmal-d aferdis astenqid i iqeblen adeg n yisem”.13(Sadiqi,F.1997: 130)
Imqimen s umata sɛan yiwen n usenqed akk d yismawen.
Ixef wis 4:
Tasledt
1-Imqimen illeliyenAmḍan
Asuf
Asget
Udem Talɣa tawezlant Talɣa taɣezfant
Udem 1 Amalay Unti Udem 2 Amalay Unti Udem 3 Amalay Unti Nekk Nekk Kečč Kemm Netta Nettat Nekkini Nekkini Keččini Kemmini / / Nekkni Nekkenti Kunwi Kunemti Nutni Nutenti 2Imqimen iwsilen Bḍan ɣef :
1- Iwsilen icudden ɣer umyag:Ttarzen srid ɣer umyag s tezdit,bḍan ɣef sin amqim awsil asemmad arusrid,d umqim awsil asemmad usrid, ttilind sdat neɣ deffir n umyag.
2/Amqim awsil asemmad usrid:
D Amqim id yettuɣalen deg wadeg n yisem i yellan d asemmad usrid iwakken ur yettili ara wallus n wawal deg tefyirt.
IXEF WIS 4 : TASLEDT
Deg uḥric-a nexdem talɣa d unamek iwawalen id negmer seg temnaḍt n tizi ɣennif..wa ad n sismel ammud nneɣ ilmend n ugemmay.1/ Talɣa d unamek n wawal.
1/ Acaqur 2/ Acmux ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
TABARWIT Tacmuxt/acmux Ucmux/acmux …./icmax
ANAMEK xedmen-t s weglim n yiɣersiwen,icud akk ar yiwet n tama,ttawin Deg-s aman . 3/ Acwari ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Acwari Tacwarit/acwari Ucwari/acwari …/icwariyen
ANAMEK d tabettit temmug s ideqqi d tameqqrant,tettili di tarkent n waxxam Garen deg-s aƸwin d waɣrum
ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
ACAQUR Tacaqurt/acaqur Ucaqur/acaqur Acaqur/icaquren
ANAMEK D allal yemmugen s wuzzal,yesƸa afus wezzil,qedren yis isɣaren n tzemmurt
IXEF WIS 4 : TASLEDT
4/AdellaƸ ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGETaḍellaƸ tadellaƸt/adellaƸ udellaƸ/aḍellaƸ …/iḍellaƸen
ANAMEK d allal yemmugen s ucettiḍ ,garen s aƸwin,neɣ qeṭun-d deg-S di ssuq 5/Afḍis ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Afḍis tafḍist/afḍis ufḍis/aafḍis …/ifḍisen
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,sentaḍen-as afus ,tteddzen neɣ ttruẓun-Yis .MD : imesmaren. 6/ Afrag ISEM TAWSIT UNTI /AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF /ASGET
Afrag Tafragt/afrag Ufrag/afrag …../ifergan
ANAMEK d amḍiq deg uxxam hudden-t- id s ssur ,ttɣimin deg-s ,neɣ srusun Ayen izaden deg uxxam
7/ Agadir ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Agadir Agadir/* Agadir/* Agadiren/*
ANAMEK dallal n uƸebbi ,saxdament-tt tlawin i uƸebbi ɣer uzemmur, Ttawin-t deg-s lqahwa….
8/ Ajerrar ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Ajerrar Tajerrart/ajerrar Ujerrar/ajerrar ijerraren
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,ttƸebbin fella-s tiɣawsiwin timeqqranin
IXEF WIS 4 : TASLEDT
9/ Aman
ISEM TAWSIT ADDAD
AMARUZ/ILELLI
AMḌAN ASUF/ASGET
Aman Aman/* Aman/* aman
ANAMEK ayen yellan akk di ddunit yettidir s waman
10/ Amencar ISEM TAWSIT UNIT/AMALY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Amencar Tamencart/amencar Umencar/tmencart */timencarin
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,yesƸa afus i tuṭfa ,gezmen-yes isɣaren tzemmurt 11/ Amenqar ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Amenqar */amenqar Umenqar/amenqar */imenqaren
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal ,garen-t gar laḥyuḍ i wakken ad hudden amḍiq ibɣan. 12/ Amerkub ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Amerkub amerkub umerkub Imerkab/imarkuben
ANAMEK d aɣersiw saxdamen-t s waṭas zik-nni i uƸebbi n tɣawsiwin.
13/ Amrar ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Amrar Tamrart/amrar Umrar/* */imraren
ANAMEK d allal n ucuddu d aɣezfan mliḥ,saxdamen-t i w zuɣar neɣ i Ucuddu ama disɣaren ama dayen nniḍen
IXEF WIS 4 : TASLEDT
14/ Aqṭar ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGETaqṭar */aqṭar uqṭar/* */iqṭaren
ANAMEK d tabasant tameqqrant leqḍen deg-s azemmur ,tettili s watas ar Tlawin. 15/ Arattu ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
araṭṭu */arattu */arattu arattu
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,tesƸa afus meqqren ,saxdamen-t i tukksa n I xeclawen seg umḍiq ɣer wayeḍ
16/ Asebaḥ ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
asebaḥ asebaḤ usebaḤ isebaḥen
ANAMEK d amrar ameqqran tcuddun syis tiɣawsiwin ɣer ujerrar iwakken ad
ṭfent milḥ.
Assif
Isem Tawsit addad amḍan
Assif Assit/tassift assif isafen
Anamek D targa n waman ,maca ur zedigit ara saxdamen-ten i tissit n tferka.
17/ Atemmu ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Atemmu */atemmu Utemmu/Atemmu Atemmu/*
IXEF WIS 4 : TASLEDT
Tzemmrin timectaḥ 18 Axebac ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGETAxebac Taxabact/axabac Uxabac/axabac */ixabacen
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,yenteḍ ɣer ujerrar ḥarten taferka.
19/ Axellal ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Axellal Taxellalt/axellal Uxellal/axellal Ixellal
ANAMEK d allal n plastik,tcuddun s yis taɣawsa ɣer tayeḍ.
20 / Azarb ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Azarb */azarb uzarb Azarb/*
ANAMEK d tigemca n isɣaren id gezmen si tzemrin,tthudun-d yes s iran n Tferka neɣ xedmen yes tilissa gar wayla d wayeḍ
21/ Azenzi ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Azenzi */azenzi Uzenzi /azenzi Azenzi/*
anamek d amḍiq anda ZEMZAYEN DEG DUZAN N TALAΓT
22/ Lbala ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
lbala lbala/* Lbala/* Lbalat/*
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,yesƸa afus,refden deg-s akal seg umḍiq
IXEF WIS 4 : TASLEDT
23/Lcapa ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILLELLI AMḌAN ASUF/ASGETLcapa Lcapa/* lcapa Lcapt
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal d amectuḥ,ttaran-d deg-s aman n targa I wakken ad swent tzemrin.
24/ Lemqes ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Lemqes Lemqes lemqes lemqes
ANAMEK d allal saxdamen –t i wegzam n iferawen i yellan ɣef tzemmurt.
25/LmaƸun ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
LmaƸun lmaƸun/* lmaƸun/* lmaƸun
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal icud ɣer ujerrar,ḥerten yes taferka
26 Lmebred ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Lmebred Lmebred lmebred lmebred
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal yettemcabi ɣer yimru, semsaden yes lmus Akked d umencar 27/ Tabarda ISEM TAWSIT UNTI/AMALY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Tabarda Tabarda/* Tbarda/* tibardiwin
IXEF WIS 4 : TASLEDT
tɣewsiwin 28/ Tabarwit ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGETTabarwit Tabarwit/* tbarwit tiberwiḍin
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,tesƸa sin ifasen akked d uqaru ,ttƸebin Fell-as armel ,akal,saxdamen-tt s watas i lebni.
29/ Tacwarit ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Tacwarit Tacwarit/acwari Tecwarit/tacwarit ticwariyen
ANAMEK d tabetit tameqqrant tettili di tarkent n waxxam ,garen deg-s aƸwin n Yal ass. 30/ Tafarast ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Tafarast Tafarast/afaras Tfarast/* tifarasin
ANAMEK d tamencart tettedu s trisiti neɣ s lmazuṭ,farsen yes tizemrin, neɣ gezmen isɣaren I usaḥmu.
31/ Taferka ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Taferka taferka taferka Tiferkiwin
IXEF WIS 4 : TASLEDT
32/ Tagersa ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGETTagersa tagersa tagersa tagersa
ANAMEK 33/ Tamencart ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Tamencart */amencar tmencart timencarin
ANAMEK d allal temmugen s wuzzal ,gezmen yes-s isɣaren,ifarawen.
34/ Tamextaft ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET Tamextaft Tamaxtaft/amaxtaf Tmaxtaft/tamaxtaft timaxtafin ANAMEK d allal temmug s usɣar,zeggin yes azemmur ibaƸden ɣef lqaƸa.
35/ Tamurt ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Tamurt tamurt tmurt timura
ANAMEK d akkal ameqqran,saxdamen-t i tuẓẓin n lɣella akked d tzemrin
36/ Targa
IXEF WIS 4 : TASLEDT
UNTI/AMALY AMARUZ/ILELLI ASUF/ASGET
Targa targa */targa targa
ANAMEK D assif amectuḥ ,ttuɣalen-d deg-s waman,swayen yes tiferkiwin, D lɣella-nsen. 37/ Taxabact ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
Taxabact Taxabact/axabac txabact tixabacin
ANAMEK Dallal tmmug s plastik,tesƸa afus,saxdamen-tt i tukksa n uzemmur,acku tettḥader ifasen n umdan.
38/ Tayugga ISEM TAWSIT UNTI/ILELLI ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF /ASGET
Tayugga tayugga Tayugga tayugga
ANAMEK sin iɣersiwin neɣ sin yezgaren,cudden ɣur-s lmaƸun i wakken ad
ḥarten tiferkiwin –nsen.yella s watas zik nni.
39/ Taneqalt ISEM TAWSIT UNTI/ILELLI ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Taneqalt taneqalt tnaqalt tinaqalin
ANAMEK D allal temmug s wuzzal,am ugelzim ,saxdamen-tt i uɣizzi n taḥfirin.
40/ Timhezt
ISEM TAWSIT ADDAD AMDAN
Timhezt timhezt temhezt Temhizt
ANAMEK D allal yemmugen s wuzzal,yettcabi ar lcapa, ttɣizin yes tiḥefriwin i wakken ad ẓẓun ,neɣ ad swen tizemrin
41/ Tirect
IXEF WIS 4 : TASLEDT
UNTI/AMALAY AMARUZ/ILELLI ASUF/ASGET
Tirect Tirect Trect/tirect tirac
ANAMEK d amḍiq deg ufrag , anda yella uzemmur id tteksen si tzemrin.
42/ Tissirt ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMDAN ASUF/ASGET
Tissirt Tissirt tissirt tissirt
ANAMEK D allal tesƸa sin yeblaḍen wa sufel n wayeḍ,garen deg-s irden neɣ timẓin i wakken ad neɣdent.
43/ TUZZLA ISEM TAWSIT UNTI/AMALAY ADDAD AMARUZ/ILELLI AMḌAN ASUF/ASGET
TUZZLA TUZZLA/* */TUZZLA TUZZLA/TUZZILIN
ANAMEK d allal yemmugen s wuzzal,semsaden yes lemas,d wayen bɣan.
Igemmaḍ :
Nexdem tasleḍt i wazal n 45 yismawen,igemmaḍ i ɣer nessaweḍ
talɣa : Nufa-d azal n 40 n yismawen,tuget deg-sen usan-d s talɣa n wasuf .anamek :yal awal yesƸa tabadut-is ilmend n temnaḍt n tizi ɣennif.
Llan azal n 15 n wawalen nufaten s talɣa n unti,beddun s T keffun s T
Llan kra n wawalen yal yiwen amek is yeqqar .Asget –is,yimxalaf seg umdan ɣer wayeḍ Llan kra n yismawen sƹan yiwet talɣa ,ttuɣalen akk ɣer umaruz s « u ».
Taggrayt
tamatut
Taggrayt tamatut
Tazrawt-a terza taγult n tesnilest deg-s newwid γef tasleḍt d talɣa n umawal n tfellaḥt deg temnaḍt n TiziΓnnif ,ngemer-d azal n 70 n wawalen seg yal tama n temnaḍt-a
Nexdem tasleḍt i wazal n 45n yismawen,igemmaḍ i ɣer nessaweḍ
talɣa : Nufa-d azal n 40 n yismawen,tuget deg-sen usan-d s talɣa n wasuf .anamek :yal awal yesƸa tabadut-is ilmend n temnaḍt n tizi ɣennif.
Llan azal n 15 n wawalen nufaten s talɣa n unti,beddun s T keffun s T
Llan kra n wawalen yal yiwen amek is yeqqar .Asget –is,yimxalaf seg umdan
ɣer wayeḍ
Llan kra n yismawen sƹan yiwet n talɣa ,ttuɣalen akk ɣer umaruz s « u ». Llan kra n wawalen ulac-iten s tmaziɣt,llan kan di taƸrabt neɣ di t fransist.
Leqdic-a mačči d win isehlen imi aṭas n wuguren i d-nemmuger ,negmer-d si myal tama,nqaƸditen.
Γer taggara ad nini leqdic-a mačči d win ikemmlen ulama yella waye i d-newwi
d amaynut maca yella waṭas n wayen ixussen, imi ur nessaweḍ ara ad negmer akk iferdisen i yellan deg yiḍrisen .annect-a ad yeǧ tiwwura llint iwid ara ikemmlen.
Sumata ad nini d akken amawal aqbur n tmaziɣt d agerruj ,yewwi-d ad yettwasekfel,d yettwaru, akken tamaziɣt ur tettuɣal ara ɣer deffir, ad teṭtef amkan-is ger tutlayin nniḍen.
Γer taggara nessaram dakken ad yili leqdic nneɣ d aƹwin nneɣ d aɣbalu I
IΓBULA
IDLISEN :
CHAKER, (S).1995 : Linguistique berbère - Etude de syntaxe et de diachronie. Ed :PEETERS. PARIS-LOUVIN.
DUBOIS(J)1994 :dictionnaire de la l’inguistique et des sciences de
langage.Ed :LAROUSSE.Paris.
HADDADU(M.A).1985 :structuresléxicales et signification en
berbére(kabyle),thése de 3éme siécle de linguistique,univérsitéALX-enprovence,sous la diréction de S.chaker.
HADDADU(M.A) .2002 :depense et illustration de la langue
bérbére.Ed :INNA-YAS.ALGER.
HADDADU(M.A) .2010 :précis de lexicologie amazighe.Ed :ENAG. DALLET(J.M).1982 :dictionnaire kabyle-francais(parler des
aitmenguellat).Ed :SELAF,PARIS.
NAITZERRAD,(k).1995 :tajerrumttmaziɣttamirent.(taqbaylit).(talɣiwin).Ed :E NAG.AlGER.
NAIT ZERRAD, (K).2012 : Manuel de conjugaison
kabyle.Ed :l’HARMATTAN.
AMMUD B-Lbala→BL Lmebred→BRD Tabarwit→BRW C-Ticbekt→CBK Lcapa→CP Acaqur→CQR Tacaqurt→CQR Acwarit→CWR tacwarit→CWR Ḍ-Aḍellaƹ→ḌLƩ Taḍelaƹt→ḌlƩ F-Afrag→FRG Taferka→FRK Iferki→FRK Tafarast→FRS J-Ajerrar→JR Tajerrart→JR
Ḥ-Aḥebbak→ḤBK G-Amgar →GR tamgart→GR Tagamilt→GML Iger→GR Agelzim→GZM tagelzimt→GZM K-Akufi→KF Akal→KL Akruci→KRC takerza→KRZ L-Tala→L Lemrec→LMRC Alqam→LQM Alwaḥ→LWḤ Talewaḥt→LWḤ Alewac→LWC talewact→LWC N-Anner→NR , Amenqac→NQC Anzel→NZL
Taneqalt→NQL M-Aman →MN Tamurt→MR Amrar→MR Tamrart→MR Amaxtaf→MXRF Tamaxtaft→MXRF Timaxtafin→MXFT Tamencart→MNCR Timencarin→MNCR Lmaƹun→MƩN lmeḍlaƹ→MḌLƩ R-aserbaḥ→RBḤ tirect→RC amerkub→MRKB Araṭṭu→RṬ S-Asif→SF Tasift→SF Taslalt→SL tissirt→SR
T-atemu→TM X-Axican→XCN Ixicanen→XCN Taxicant→XCN Taxabact→XBC Tixabacin→XBC axabac→XBC axellal→XL taxelalt→XL Y-Tayugga→YG Z-Azebli→ZBL Tazedamt→ZDM zzit→ZT Azaglu→ZGL Tazaglut→ZGL Q-Aqellal→QL Taqelwact→QLWC