TABLE DES MATIERES
!
Introduction*...*5!
1.*Délimitation*du*champ*de*recherche*...*7!
2.*L’objet*de*la*recherche*:*l’européanisation*du*spatial*...*8!
3.*Elaboration*d’un*questionnement*de*recherche*...*10!
4.*Cadre*et*hypothèse*théoriques*...*12!
5.*Sources*et*méthodologie*de*recherche*...*14!
6.*Structure*...*21!
I.*Approches*théoriques*des*relations*internationales*et*cadre*d’analyse*de* la*politique*spatiale*européenne*...*26!
1.*Apports*et*limites*des*approches*rationalistes*des*relations*internationales* et*questions*spatiales*...*26!
1.!Précautions!préliminaires!...!27!
2.!Le!réalisme!et!la!politique!spatiale!...!29!
2.1!Le!réalisme!en!relations!internationales!...!29!
2.2!Le!réalisme!et!l’espace!...!31!
3.!L’institutionnalisme!néolibéral!et!la!politique!spatiale!...!40!
3.1!L’institutionnalisme!néolibéral!en!relations!internationales!...!40!
3.2!L’institutionnalisme!néolibéral!et!l’espace!...!42!
4.!Dépasser!les!limites!de!ces!approches!...!46!
2.*Analyser*la*politique*spatiale*européenne*:*triangulation*théorique*...*53!
1.!L’analyse!des!politiques!publiques!...!54!
1.1!Origines!...!54!
1.2!Ouvrir!la!«!boîte!noire!»!...!57!
1.3!Formatage!national!des!approches!de!politique!publique!...!58!
2.!Politiques!internationales!et!politiques!publiques!:!quels!rapprochements! possibles!?!...!61!
3.!Politiques!publiques!et!Union!européenne!:!conditions!d’applicabilité!?!...!65!
3.1!Spécificités!de!l’espace!européen!...!66!
3.2!L’exigence!de!la!normalisation!...!68!
3.3!L’Union!européenne!comme!lieu!de!production!des!politiques!publiques!...!72!
3.3.1!Les!«!Trois!I!»!...!73!
3.3.2!Quels!enseignements!?!...!79!
4.!Les!approches!cognitives!de!politiques!publiques!...!81!
4.1!Rompre!avec!les!approches!utilitaristes!...!83!
4.2!Contenu!objectif!et!subjectif!d’une!politique!publique!...!84!
4.2.1!Le!référentiel!...!84!
4.3!Critiques!...!86!
5.!Le!champ!:!les!apports!de!la!sociologie!...!89!
6.!L’apport!discursif!...!95!
II.*La*première*européanisation*du*spatial*...*101!
1.*Les*pères*de*l’Europe*spatiale*...*103!
1.!Le!poids!du!référentiel!d’arsenal!...!104!
2.!Mobilisation!du!secteur!scientifique!...!106!
3.!Le!modèle!du!CERN!...!109!
2.*ELDO*–*Le*rêve*d’un*lanceur*européen*...*113!
1.!Structure!et!fonctionnement!...!115!
2.!La!pression!réformatrice!française!face!à!la!résistance!britannique!...!117!
3.!Les!Etats]Unis!comme!élément!perturbateur!...!118!
4.!Le!Conseil!de!juillet!1966!...!119!
3.*ESRO*–*La*recherche*comme*vecteur*de*la*coopération*spatiale*européenne*? *...*123!
! 2!
1.!Structure!et!fonctionnement!...!124!
2.!Période(s)!de!crise!...!125!
3.!Enseignements!des!expériences!ELDO/ESRO!...!128!
4.*L’Agence*Spatiale*européenne*–*Nouveau*moteur*de*la*coopération*spatiale* européenne*...*129!
1.!Compétences!...!130!
2.!Gouvernance!...!133!
3.!Financement!...!134!
5.*Du*référentiel*d’arsenal*au*référentiel*de*marché*...*135!
III.*Identification*du*problème*et*inscription*à*l’agenda*communautaire*142!
1.*Cadrage*théorique*des*notions*de*constitution*du*problème*et*de*mise*à* l’agenda*...*143!2.*La*longue*marche*de*l’Union*européenne*en*direction*du*spatial*...*149!
1.!La!séparation!historique!entre!le!spatial!et!le!communautaire!...!150!
2.!Quand!les!Etats]Unis!font!coopérer!l’Europe!:!l’invitation!à!participer!à!la!Station! spatiale!internationale!...!154!
2.1!Répercussions!européennes!...!156!
2.1.1!Spacelab!:!un!passé!qui!n’est!pas!passé!...!157!
2.2!Réconcilier!l’irréconciliable!?!...!160!
2.3!Le!Conseil!ministériel!de!Rome!...!162!
2.3.1!«!L’esprit!de!Rome!»!ou!l’autonomie!comme!condition!de!coopération!...!164!
2.4!1985]1987!:!Phase!préparatoire!...!168!
2.4.1!Le!pavillon!Hermès!sous!un!vent!de!rigueur!budgétaire!...!169!
2.4.2!L’Amérique!prend!froid,!l’Europe!éternue!:!La!redéfinition!du!projet!par!les! Etats]Unis!...!172!
2.5!Le!Conseil!de!La!Haye!:!l’opposition!entre!deux!logiques!...!173!
2.5.1!Des!discours!dissonants!...!175!
3.*L’inscription*du*spatial*à*l’agenda*communautaire*...*177!
1.!Le!Parlement!européen!:!un!entrepreneur!de!la!reproblématisation!de!la! politique!spatiale!européenne!...!177!
1.2!Le!Rapport!Ripamonti!...!178!
1.3!Le!Rapport!Turcat!...!182!
1.4!Le!Rapport!Toksvig!...!186!
1.5!Un!discours!de!reproblématisation!de!la!politique!spatiale!européenne!...!188!
2.!L’évolution!des!compétences!communautaires!...!189!
2.1!Une!nouvelle!attitude!de!la!Commission!européenne!...!192!
2.2!La!pression!du!secteur!industriel!européen!:!la!CE!comme!bailleur!de!fonds! supplémentaire!...!193!
2.3!La!Communication!de!la!Commission!de!1988!et!l’inscription!du!spatial!à!l’agenda! communautaire!...!196!
2.3.1!Volet!programmatique!...!196!
2.3.2!Volet!institutionnel!...!199!
IV.*Institutionnalisation*du*rôle*de*l’Union*européenne*et*mise*en*place*du* cadre*de*négociation*...*202!
1.*Cadrage*théorique*de*la*notion*d’institutionnalisation*...*204!
2.*Les*lendemains*de*la*Guerre*froide*:*un*vent*de*changement*...*207!
1.!Les!Etats]Unis!...!209!
1.1!Redéfinition!de!la!position!américaine!et!du!concept!de!leadership!...!209!
1.2!Discipline!budgétaire!normative!et!consolidation!industrielle!...!211!
2.!L’Europe!...!213!
2.1!Quand!la!réunification!divise!les!budgets!...!213!
2.2!Restructurations!et!consolidations!industrielles!...!215!
3.!L’Agence!spatiale!européenne!dans!la!tourmente!...!221!
3.1!Munich!:!Le!poids!de!la!discipline!budgétaire!...!222!
3.2!L’autonomie!via!la!coopération!...!229!
! 3!
3.3!Grenade!:!Tentative!de!sauvetage!des!ambitions!spatiales!européennes!...!232!
3.4!Toulouse!:!L’atterrissage!forcé!des!ambitions!de!l’Europe!...!236!
3.5!Des!«!besoins!et!des!moyens!»!...!239!
4.!Le!«!traumatisme!Hermès!»!...!242!
3.*Des*moyens*et*des*objectifs:*Institutionnalisation*du*rôle*de*l’Union* européenne*...*247!
1.!Le!Rapport!Gibson!...!248!
2.!Le!rôle!du!Parlement!européen!dans!le!développement!d’une!politique!spatiale! de!l’Union!européenne!...!249!
2.1!Le!Rapport!Rovsing!...!250!
3.!La!seconde!Communication!de!la!Commission!:!de!l’opportunité!au!besoin!...!253!
4.!Les!premiers!organes!de!coopération!...!257!
4.*Galileo*:*Anatomie*d’un*programmeYphare*européen*...*258!
1.!L’émergence!de!la!thématique!de!la!navigation!par!satellite!...!259!
2.!La!Communication!de!1996!:!Utilisateurs,!marché!et!indépendance!...!263!
3.!La!Communication!de!1999!:!la!triple!légitimation!du!programme!...!268!
3.1!Le!marché!...!269!
3.2!L’optimisation!des!ressources!...!270!
3.3!L’indépendance!...!271!
4.!Configuration!du!système!d’acteurs!...!272!
4.1!Secteurs!politique!et!militaire!:!la!résurgence!de!l’objectif!d’autonomie!et!l’émergence! des!questions!de!sécurité!...!272!
4.2!Secteur!industriel!:!l’!«!indépendance!stratégique!»!au!service!du!marché!...!276!
5.!Lancement!officiel!de!Galileo!:!la!coordination!des!différents!référentiels!...!279!
5.*Quand*le*cheval*passe*les*portes*de*Troie*:*institutionnalisation*renforcée*du* rôle*de*l’Union*européenne*dans*le*champ*spatial*européen*...*282!
1.!L’accord]cadre!:!Institutionnalisation!du!cadre!de!négociation!de!la!réforme!de!la! politique!spatiale!européenne!...!286!
V.*Négociations*de*la*réforme*de*la*politique*spatiale*européenne*...*289!
1.*Cadrage*de*la*notion*de*négociation*...*290!
2.*Mise*en*œuvre*de*l’AccordYcadre*...*293!
1.!Wise!men!Report!–!La!perspective!d’une!intégration!de!l’ESA!dans!l’Union!...!294!
2.!Le!Livre!vert!et!le!Livre!blanc!sur!la!politique!spatiale!–!L’espace!comme!réponse! à!différents!besoins!...!295!
2.1!Le!Livre!Vert!–!L’espace!comme!outil!pour!répondre!aux!défis!de!l’UE!...!295!
2.2!Le!Livre!Blanc!–!L’espace!au!service!des!politiques!de!l’Union!...!298!
3.!La!demande!institutionnelle!comme!vecteur!d’augmentation!des!budgets!–! L’accord!implicite!au!cœur!des!négociations!...!302!
3.*La*recherche*d’une*nouvelle*politique*spatiale*européenne*–*L’espace*comme* réponse*à*différents*besoins*...*307!
1.!Le!Traité!établissant!une!Constitution!pour!l’Europe!...!308!
2.!Le!premier!Conseil!de!l’Espace!–!Esquisse!timide!d’un!Programme!spatial! européen!...!310!
3.!La!Communication!de!2005!–!Répartition!des!rôles!et!responsabilités!...!311!
4.!L’espace!comme!outil!d’affirmation!de!l’Europe!de!la!sécurité!et!de!la!défense!315! 4.1!La!résurgence!d’un!discours!...!318!
5.!Politique!Spatiale!Européenne!:!Le!rendez]vous!manqué!?!...!321!
6.!L’accord!implicite!dans!la!tourmente!...!323!
6.1!Le!Traité!instituant!une!Constitution!pour!l’Europe!...!324!
6.2!Les!perspectives!financières!–!Quand!l’espace!cède!sous!le!poids!de!la!terre!...!325!
4.*Galileo*–*Le*phénix*qui*a*bien*failli*ne*pas*renaître*de*ses*cendres*...*330!
1.!Une!gouvernance!opaque!...!331!
1.1!L’Entreprise!commune!Galileo!...!332!
1.2!L’autorité!européenne!de!surveillance!...!335!
2.!Autopsie!d’un!retard!presque!létal!...!337!
! 4!
2.1!Pouvait]il!en!être!autrement!?!Le!poids!de!la!médiation!...!342!
2.2!Le!sauvetage!du!programme!...!345!
3.!L’optimisme!de!la!Commission!confronté!aux!réalités!sectorielles!–!Les!difficultés! de!la!médiation!...!348!
5.*L’enlisement*des*négociations*:*une*«*UEYisation*»*du*spatial*en*demiYteinte*? *...*352!
1.!Le!Traité!de!Lisbonne!–!Deux!pas!en!avant,!un!pas!en!arrière!...!353!
2.!Configurations!sectorielles!...!355!
2.1!Secteurs!politiques!...!357!
2.2!Secteur(s)!industriel(s)!...!362!
3.!La!quête!pour!une!politique!spatiale!de!l’Union!européenne!...!368!
4.!La!nécessaire!reconnaissance!de!la!spécificité!et!de!l’indépendance!de!l’ESA!...!373!
5.!De!l’ESA,!agence!de!l’UE!à!l’ESA,!agence!de!soutien!à!l’UE!...!376!
Conclusion*YVers*une*deuxième*européanisation*du*spatial*?*...*382!
1.*Rappel*théorique*...*383!
2.*Inscription*à*l’agenda*...*385!
3.*Institutionnalisation*...*388!
4.*Négociations*...*392!
5.*Quels*enseignements?*...*394!
6.*L’Union*européenne,*un*acteur*spatial*international*?*...*396!
Bibliographie*...*400!
Monographies*...*400!
Articles*d’ouvrages*collectifs*...*413!
Articles*de*revues*scientifiques*...*417!
Presse*...*429!
Documents*officiels*...*431!
Commission!...!431!
Conseil!de!l’Union!européenne!...!434!
Parlement!européen!...!436!
Agence!spatiale!européenne!...!437!
Conseils!de!l’espace!...!438!
Eurospace!...!438!
Politiques!nationales!...!438!
Divers!...!440!
!