PROVINCIES

In tegenstelling tot de Vlaamse overheid, formuleren de provinciebesturen publiekswerking wel als een speerpunt in hun (onroerend)erfgoedbeleid. Publiekswerking past in hun ambitie om de beleving, de waardering en dus het behoud van onroerend erfgoed te versterken.²⁶ Een belangrijke eigenschap van de provincies is dat ze in functie van hun gebiedsgerichte werking het onroerend erfgoedbeleid (kunnen) verbinden met andere domeinen als ruimtelijke planning, milieubeleid, toerisme. De provincies zijn tot slot cruciaal als toeleider naar Vlaamse en Europese ontwikkelingsfondsen en -subsidies.

3.3.1 Onroerenderfgoedbeleid

De provinciebesturen hebben, onder meer op basis van de Interne Staatshervorming (2011) en het Onroerenderfgoeddecreet (2013), beperkte bevoegdheid met gerichte focus op voornamelijk onroerend

23 https://faro.be/faro-vlaams-steunpunt-voor-cultureel-erfgoed.

24 Het is onmogelijk en niet relevant om hier dieper in te gaan op de verschillende aanpak van FARO en Herita.

Grootste verschil is dat FARO zich als steunpunt niet rechtstreeks richt tot het publiek van erfgoedliefhebbers maar (professionele en vrijwillige) erfgoedwerkers ondersteunt. FARO beheert geen eigen sites of instellingen.

25 Voor een overzicht zie www.kunstenenerfgoed.be/nl/alles-over-subsidies/beslissingen/cultureel-erfgoed.

26 www.vlaamseprovincies.be/categories/erfgoed.

erfgoed. De Vereniging Vlaamse Provincies (VVP) situeert de positie van de provincies op het vlak van onroerend erfgoedbeleid: “omdat onroerend erfgoed enorm verspreid ligt over het Vlaamse landschap, het uitzicht van vele streken bepaalt, economische activiteit genereert en vaak een aantrekkingspool is van toerisme, vormt het provinciaal erfgoedbeleid vaak het kruispunt waar veel andere beleidsdomeinen elkaar tegenkomen.”²⁷ Deze omschrijving wordt bevestigd in de landschapstekening en doorheen de interviews. Dat provincies een meer integrale benadering van archeologie en onroerend erfgoed hanteren, uit zich onder andere in de verschillende posities van erfgoedconsulenten en -diensten in de interne organisatiestructuren van de provincie.

Tot en met 2017 waren de provinciebesturen het enige overheidsniveau dat erfgoed integraal benaderde (onroerend, roerend en immaterieel erfgoed). De persoonsgebonden materies zijn sinds de Vlaamse interne staatshervorming overgeheveld naar het Vlaams overheidsniveau en in hun kielzog ook het beleid, de mensen en middelen voor cultureel erfgoed.²⁸ De focus ligt nu helemaal op het onroerend erfgoed. Toch wordt aangegeven dat, zeker in het licht van publiekswerking, de link met mensen, verhalen en collecties waardevol en soms zelfs noodzakelijk blijft.

De rol van de provincies is in de eerste plaats het ontwikkelen van provinciaal (of regionaal) onroerenderfgoedbeleid en het ondersteunen van de gemeenten daarin. Volgens de VVP is een actieve werking en ondersteuning van de provinciale erfgoedconsulenten cruciaal voor de regionale en lokale verankering van het erfgoed. In principe kunnen lokale overheden, verenigingen en particulieren bij de provincie terecht voor zowel kennis, documentatie en expertise rond bouwkundig, archeologisch als landschappelijk erfgoed. De provincies voorzien een uiteenlopend provinciaal subsidie-instrumentarium dat kan inspelen op noden en opportuniteiten in de erfgoedsector. Er zijn geen specifieke subsidies voor archeologische projecten (meer) en het aantal aanvragen met een archeologische inslag lijkt bij navraag eerder beperkt.

Een deel van het sensibiliseringswerk gebeurt door deel te nemen aan meetings, congressen en projecten, en door zelf contactdagen en netwerkmomenten te organiseren. In Antwerpen en Oost-Vlaanderen zijn deze contactdagen gericht op zowel professionals als niet-professionele geïnteresseerden. In Oost-Vlaanderen is er bijvoorbeeld steeds een contactmoment waarop experts materiaal identificeren uit de privécollecties van liefhebbers. In Vlaams Brabant richtte de infodag zich meer specifiek op liefhebbers.

Sinds 2018 wordt de infodag in Vlaams-Brabant niet meer georganiseerd en wordt enkel de bijhorende publicatie aangehouden. In de provincie Limburg werd in 2016 voor het laatst dergelijke infodag georganiseerd.

3.3.2 Publiekswerking

Publiekswerking is een expliciet speerpunt in het provinciale erfgoedbeleid met als achterliggend idee dat erfgoed enkel kan bestaan als het aandacht krijgt, gebruikt en beleefd wordt. Omdat de provincies er een integrale onroerenderfgoedbenadering op na houden (tot voor kort integrale ‘erfgoedbenadering’) is er geen eenduidige grens te trekken tussen de publiekswerking rond archeologie en die rond bouwkundig of landschappelijk erfgoed. Hoewel dat als een positieve zaak kan worden geëvalueerd, maakt het de beschrijving in dit rapport er niet eenvoudiger op. Bovendien nemen (sommige) provincies een belangrijke

27 www.vlaamseprovincies.be/categories/erfgoed.

28 Voor de problematiek van het roerend en onroerenderfgoeddepotbeleid en de erfgoeddatabanken zie hoofdstuk Onroerenderfgoeddepots.

intermediaire en sensibiliserende rol op naar archeologische actoren en lokale besturen. Dit soort acties is echter niet direct zichtbaar in geafficheerd publieksaanbod. Provincies communiceren bovendien heel uiteenlopend en eerder beperkt over hun acties en dienstverlening op hun websites. Gecombineerd wijst dat meteen op een kwetsbare eigenschap van het provinciaal beleid en de provinciale erfgoedconsulenten:

buiten specifieke professionele netwerken en trajecten zijn ze zijn slecht zichtbaar voor de burger. Dat wordt bevestigd in de interviews maar ook door de VVP die Vlaanderen er op wijst dat het ‘in een complementair overheidslandschap’ belangrijk is de provinciale competenties inzake onroerend erfgoed te blijven erkennen.²⁹

Hoewel de VVP publiekswerking uitvoerig omschrijft als taak van de provinciebesturen, zijn er grote verschillen tussen de benadering, werking, traditie, context en subsidie-kanalen rond archeologisch erfgoed van de provincies. Die traditie houdt onder andere verband met het (soms kortstondige) bestaan en de werking van de voormalige archeologische opgravingsdiensten in Oost-Vlaanderen, Antwerpen en Vlaams-Brabant.³⁰ In het kader van dit onderzoek was het onmogelijk de diverse aanpak omtrent archeologie voor elke provincie in detail te onderzoeken en te bevragen, of die te relateren tot het bredere provinciale onroerenderfgoedbeleid. Het was evenmin mogelijk om sommig projectmaatwerk eer aan te doen of trajecten met een archeologische component in het kader van grote Europese investerings- en ontwikkelingsprojecten te includeren.³¹ De visibiliteit van de provinciale publieksinitiatieven blijkt bovendien beperkt: de evenementiële activiteiten zijn dan wel ontsloten in de UiT-databank, maar naar het permanent, educatief en publicitair aanbod is het diep graven in onoverzichtelijke websites met elk een eigen logica ten aanzien van de burger. De meeste provincies communiceren niet over de projecten die ze subsidiëren of zelf ondernemen, over afgelopen projecten of over de samenstelling en expertise van het erfgoedteam.

We sommen hier per provincie, van west naar oost, de hoofdlijnen en -acties met betrekking tot archeologische publiekswerking op. Het is opvallend dat die publiekswerking zich ent op de depotwerking enerzijds en erfgoededucatie anderzijds. De provincies doen quasi-systematisch mee aan Erfgoeddag en Open Monumentendag. Voor de depotwerking en Archeologiedagen, een organisatie van de provincies en het Forum Vlaamse Archeologie, verwijzen we naar de respectievelijke hoofdstukken. Verschillende voorbeelden van publiekswerking waar provincies partner in zijn, zijn verwerkt doorheen dit rapport.

West-Vlaanderen

Archeologie sorteert in West-Vlaanderen onder de ‘Dienst Erfgoed’, een nieuwe dienst opgericht na de interne staatshervorming. De Dienst Erfgoed heeft een aantal erfgoededucatieprogramma’s rond onroerend erfgoed waar archeologie in principe deel van kan uitmaken: ‘De Tijdreizigers’ en ‘Snipstory’³² die leerlingen stimuleren de eigen schoolomgeving te verkennen. De subsidiekanalen van de Dienst Erfgoed richten zich op erfgoededucatie via ondersteuning voor het bezoek aan de erfgoedsites.

29 www.vlaamseprovincies.be/categories/erfgoed.

30 In de provincie Oost-Vlaanderen zijn er nog steeds enkele erkende archeologen verbonden aan het Provinciaal Archeologisch Museum (PAM) maar zij doen niet systematisch aan archeologisch terreinonderzoek.

31 Een van de meest opvallende was het Interreg-project Staats-Spaanse linies waarin de provincies West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen partner waren. Het ontsloot de restanten van de 16de- en 17de-eeuwse

verdedigingsgordels in het landschap, via routes en via de publiekswebsite https://www.staatsspaanselinies.eu/.

Hoewel het project afliep in 2012, blijft de website onderhouden.

32 Beide erfgoedprojecten worden beschreven op www.west-vlaanderen.be/over-west-vlaanderen/bestuur-en-beleid/administratie/provinciale-diensten/dienst-erfgoed/de.

Archeologie wordt in West-Vlaanderen soms geïntegreerd in de gebiedsgerichte werking, daarvan is het project Zwinstreek zonder grenzen, gefinancierd door het Euregio Scheldemond-fonds een goed voorbeeld.

Het project moet nieuw leven blazen in samenwerking op het gebied van cultureel erfgoed in de Zwinregio.

Het includeert en ontsluit archeologisch en landschappelijk onderzoek. Een andere pijler spitst zich toe op de archeologie van de wereldoorlogen. Samen met de UGent en het In Flanders Fields Museum werkt de provincie aan de inventarisatie, interpretatie en ontsluiting van historische luchtfoto’s van de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Een applicatie Ypres Salient 1914-1918 ontsluit de sites voor publiek en de provincie zet er burgerparticipatieactiviteiten rond op. De erfgoedsite Atlantikwall Raversyde wordt beheerd als natuur- en recreatiepark en heeft naast de bunkerrelicten uit de Tweede Wereldoorlog een middeleeuwse component: ANNO 1465.

Tentoonstellingsruimte in het Erfgoedcentrum te Ename (© provincie Oost-Vlaanderen).

Oost-Vlaanderen

De archeologische expertise van de provincie Oost-Vlaanderen bevindt zich in de directie Erfgoed &

Erfgoedsites. De provincie focust met betrekking tot archeologie op erfgoedzorg, het beheer en behoud van archeologisch erfgoed: via de depotwerking, allerlei ondersteunende en sensibiliserende activiteiten en publicaties. Centraal in deze publiekswerking rond erfgoedzorg staan de erfgoedsites van Ename en Velzeke die samen het Provinciaal Archeologisch Museum (PAM) vormen, dat door de Vlaamse overheid erkend is als museum op regionaal niveau. Daarnaast bevat het ‘Erfgoedcentrum’, eveneens te Ename, behalve het provinciaal erfgoeddepot een tentoonstellingsruimte en biedt het toegang tot het ‘archeopark’

met de ruïnes van de middeleeuwse Sint-Salvatorabdij. In Ename organiseert de provincie geregeld

publieksactiviteiten. In Velzeke is er dan weer het ‘Archeocentrum’, verbonden met het PAM, met zowel permanente als tijdelijke tentoonstellingen, het ‘Archeodepot’, en een werking rond experimentele archeologie (zie verder hoofdstuk ‘Musea’).

De provincie publiceert de brochurereeks Erfgoedsprokkels waar ook archeologisch onderzoek onderwerp van kan zijn. De educatieve werking is gefocust rond ‘Erfgoedredders’ dat leerkrachten in contact brengt met erfgoed- en natuurdeskundigen om samen een erfgoedproject uit te werken. De dienst organiseert een jaarlijkse contactdag archeologie. De provincie Oost-Vlaanderen heeft een traditie van cultuur- en erfgoedprijzen en reikt vanaf 2020 jaarlijks de provinciale Onroerend Erfgoedprijs uit, afwisselend voor erfgoedgemeenschappen, erfgoedlandschappen en herbestemmingen. De provincie heeft een uitgebreid subsidieaanbod voor erfgoedprojecten, erfgoedwerking en werkzaamheden voor klein historisch erfgoed.³³

Vlaams-Brabant

De provincie nam het initiatief voor Archeologiedagen, kon voor de tweede editie een samenwerking met de andere provincies bewerkstelligen en verzorgde tot nu toe het projectsecretariaat. Voorts vertrekt ook in Vlaams-Brabant veel van de publiekswerking vanuit het onroerenderfgoeddepot. Het depot maakte een modulaire kijkkast waarin lokale vondsten van opgravingen worden gecontextualiseerd en gepresenteerd op publieke plaatsen (bibliotheken) in de gemeenten. De kast kreeg intussen navolging in de IOED Pajottenland en Zennevalei en de provincie Antwerpen. Op vlak van erfgoededucatie biedt Vlaams-Brabant een ‘Archeokit’, een leskoffer rond archeologie voor het 4de, 5de en 6de leerjaar en er is een inspiratiegids Ontdek onroerend erfgoed in je schoolbuurt. De provincie publiceert (bijna) jaarlijks de brochure Archeologie met een overzicht van archeologisch onderzoek in de provincie en doet zo een poging om het actueel onderzoek bekend te maken. Samenwerking met de regionale culturele erfgoedspelers gebeurt ad hoc vanuit de depotwerking of in het kader van de Archeologiedagen. De subsidies voor onroerenderfgoedprojecten worden momenteel herbekeken om beter te kunnen inspelen op de nieuwe onroerenderfgoedrealiteit.

Antwerpen

De dienst Erfgoed van de provincie Antwerpen werkt hoofdzakelijk dienstverlenend voor andere provinciale diensten: monumentenzorg, ruimtelijke ordening, en archeologische trajectbegeleiding bij een ingreep in de bodem of de organisatie van een gebiedsgericht project. Op de website van het provinciaal onroerenderfgoeddepot is een kaart opgenomen met de herkomst van alle archeologische ensembles. Het depot onderhoudt nauwe relaties met de wetenschappelijke wereld en werkt samen met lokale spelers om archeologische kennis te laten doorstromen naar publiek. Het publiceert de brochurereeks Uit het depot. De afgesloten reeks Archeologie in de provincie Antwerpen is beschikbaar via de digitale kiosk. De provincie was net als West- en Oost-Vlaanderen partner in het Europees regioproject (2008-2012) Staats-Spaanse linies over de restanten van 16de- en 17de-eeuwse militaire verdedigingswerken. Het project gaf aanleiding tot een provinciale en stedelijke visievorming rond de ontsluiting van de restanten van de fortengordel. De provincie organiseert jaarlijks het evenement Fortengordel wat zowel een bouwkundige, landschappelijke als archeologische component kent. De provincie Antwerpen reikt sinds 2018 de jaarlijkse erfgoedprijs uit aan een organisatie of initiatief dat het rijke onroerend erfgoedverleden van de provincie

33 pers.oost-vlaanderen.be/provincie-lanceert-nieuwe-onroerend-erfgoedprijs#; werkingssubsidies zijn er onder andere voor de Gentse Vereniging voor Stad Archeologie Landschap en Monument en IOED Erfpunt.

Antwerpen aan een ruim publiek bekend maakt. Winnaar in 2019 was het collectief MOOS voor de publiekswerking rond vergeten grafheuvels in Ravels en in 2018 was Erfgoed Noorderkempen laureaat voor een participatieve archeologische tentoonstelling. De provincie Antwerpen biedt volgens het subsidieloket geen subsidies voor erfgoed.

Limburg

Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) van de provincie Limburg bouwt een algemene werking rond onroerend erfgoed uit op het gebied van expertisedeling, participatie en educatie. Samen vormen ze de afdeling Onroerend Erfgoed. Het zwaartepunt van de archeologische publiekswerking lag jarenlang in het provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren. Het museum werd bij de overheveling van de culturele bevoegdheden van de provincies in 2017, overgedragen aan de stad Tongeren. Het PCCE heeft ervoor gekozen om ‘Cultureel Erfgoed’ in haar naam te behouden. Het vertrekpunt is nog steeds onroerend erfgoed maar waar koppeling met cultureel erfgoed mogelijk is wordt dat gestimuleerd omdat het PCCE gelooft dat dit kwalitatievere en meer gedragen projecten oplevert. Ook onroerend erfgoed wordt zoveel mogelijk integraal - archeologisch, bouwkundig en landschappelijk - benaderd via verschillende subsidiekanalen. PCCE zet in de eerste plaats in op participatieve projectwerking en probeert daar ook het Limburgse werkveld voor te sensibiliseren. Dat doet het in de eerste plaats via de opmerkelijk diverse subsidiemogelijkheden, voor zowel erfgoededucatie (Jong redt oud), tijdelijke projecten en kleine investeringen, projecten klein historisch erfgoed als grote investeringsprojecten (E-XTRA²). De educatieve erfgoedwerking spitst zich toe op de projectreeks “Jong redt Oud” waarbij kinderen en jongeren onroerend erfgoed uit hun buurt onder hun hoede nemen. De provincie initieert ook zelf projecten, zoals het burgerparticipatieproject Onder de Radar. Samen met de UGent kon de provincie de IOED’s warm maken voor een partnerschap in dit project waarbij burgers op luchtfoto’s speuren naar sporen uit de Tweede Wereldoorlog. Het PCCE communiceert over haar werking, projecten en projectsubsidies via het halfjaarlijks magazine LEF - durven met erfgoed waarin de integrale erfgoedbenadering nogmaals geïllustreerd wordt. De provincie heeft geen onroerenderfgoeddepot.