حكم الدال زبرجد ، و اشتقاق الزبرج وأسبقية المصدر على الفعل في رأي أبي العلاء المعري.

.يﺮﻌﻤﻟا ءﻼﻌﻟا ﻲﺑأ يأر ﻲﻓ ﻞﻌﻔﻟا ﻰﻠﻋ رﺪﺼﻤﻟا ﺔﻴﻘﺒﺳأو ﷲا سﺮﻏ ﺪﻤﺣأ

.ﺎﻬﺑادآو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻢﺴﻘﺑ سورﺪﻟﺎﺑ ﻒﻠﻜﻣ ذﺎﺘﺳأ يرﻮﺘﻨﻣ ﺔﻌﻣﺎﺟ

- .ﺔﻨﻴﻄﻨﺴﻗ

:ﺺﺨﻠﻣ

"ىﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ" ﺎﻬﺣﺮﻃ ﱵﻟا ،ةﲑﺜﻜﻟا ﺔﻴﻓﺮﺼﻟاو ﺔﻳﻮﺤﻨﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا ىﺪﺣإ ،ﻩﺬﻫ ﺪﻌﺗ ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ،

ﱵﻟا ﺔﻟﺄﺴﳌا ﱠﲑﺨﺘﻳ نﺎﻛ .ﻲﻤﻠﻌﻟا بﻮﻠﺳﻷاو ﰊدﻷا بﻮﻠﺳﻷا ﲔﺑ ﺎﻬﻴﻓ جﺰﻣ ؛ةﺰﻴﻤﺘﻣ ﺔﻘﻳﺮﻄﺑ ﺎﻬﳉﺎﻋو ناﺮﻔﻐﻟا ﻞﻄﺑ نﺎﺴﻟ ﻰﻠﻋ ﻪﻳﺮﳚ ،ﰊدأ ﲏﻓ راﻮﺣ ﻞﻜﺷ ﰲ ءﺎﻤﻠﻌﻟاو ءاﺮﻌﺸﻟا ﻊﻣ ﺎﻫﲑﺜﻳو ،ﻩﲑﻐﻟ ﺎﻔﻟﺎﳐ ﺎﻳأر ﺎﻬﻴﻓ ﻪﻟ ﺪﳚ ﱂﺎﻌﻟا ﱃإ ﺔﻠﻴﺨﺘﳌا ﻪﺘﻠﺣر ﰲ ،ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ﻢﻬﺸﻗﺎﻧو ﻢﳍﺄﺴﻓ ،ﺔﻐﻠﻟا ءﺎﻤﻠﻋو ءاﺮﻌﺸﻟا ﻲﻘﻟ ﺚﻴﺣ .ﺮﺧﻵا

ﺪﻨﻋ يﻮﻐﻟ ﺄﻄﺧ ﺢﻴﺤﺼﺘﻟ وأ ،ﺮﺧآ ﺪﻴﻨﻔﺗو يأر تﺎﺒﺗﻹ ؛ﻢﻬﻓو ءﺎﻛذو ﺔﻴﻤﻠﻋ ةرﺎﻬﲟ ،ﺔﻠﻜﺸﳌا ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا .ﺮﻌﺷ ﺔﻳاور ﺪﻘﻧ وأ ،ﺮﻋﺎﺷ ﺎﻣ تﺮﻛذ ﺎﳕإو ،ﺔﻐﻠﻟا ﺔﳉﺎﻌﻣ ﰲ "ءﻼﻌﻟا ﰊأ" ﺔﻘﻳﺮﻄﺑ ﻒﻳﺮﻌﺘﻟا ﺎﻨﻫﺎﻫ ﺚﺤﺒﻟا فﺪﻫ ﺲﻴﻟو

تﺮﻛذ

.ﺎﻀﻳأ ﺔﻐﻠﻟا ءﺎﻤﻠﻋ ﻦﻣ ﻮﻫ ﺎﳕإو ،ﻰﻔﻛو اﺮﻋﺎﺷ وأ ﺎﺒﻳدأ ﺲﻴﻟ "ءﻼﻌﻟا ﺎﺑأ" نأ ءيرﺎﻘﻟا ﻢﻠﻌﻴﻟ ﺪﺟﺮﺑﺰﻟا ﺔﻴﻘﺒﺳأ اﺬﻛو ،ةدﺎﻳﺰﻟاو ﺔﻟﺎﺻﻷا ﺚﻴﺣ ﻦﻣ .(ﺪﺟﺮﺑز) ﰲ لاﺪﻟا ﻢﻜﳊ ﻪﺘﺸﻗﺎﻨﻣ ﺚﺤﺒﻟا ﻊﺒﺘﺗ ﺪﻗو

أ" ﺎﻫاﺮﺟأ ،ﺔﻘﻴﻗد ﺔﻴﻤﻠﻋ ﺔﺸﻗﺎﻨﻣ لﻼﺧ ﻦﻣ ،ﻪﻠﻛ ﻚﻟذ ﰲ ﻪﻳأر ﻰﻠﺠﺘﺳاو .جﺮﺑﺰﻟا ﻰﻠﻋ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻊﻣ "ءﻼﻌﻟا ﻮﺑ

."ﻲﻠﻫﺎﺒﻟا ﺪﲪأ ﻦﺑ وﺮﻤﻋ"

عﺮﻔﻟاو ﻞﺻﻷا ﺔﻟﺄﺴﻣ ﰲ يﺮﺼﺒﻟا ﺐﻫﺬﳌا ﻊﻣ ﻖﻔﺘﻣ يأﺮﺑ ءﻻدﻹا ﱃإ ﺔﺸﻗﺎﻨﳌا ﻚﻠﺗ ﻪﺑ ﺖﻀﻓأ ﺪﻗو

.رﺪﺼﳌاو ﻞﻌﻔﻟا ﲔﺑ

The Rule of the Letter "d" in the Word "Zabrdjad"

the Etymology of the Word "Zibirridj", and the Precedence of the Infinitive over the Verb according to Abu Alalaa Almaari Abstract:

This is one of the numerous syntactic and morphological issues raised by Abu Alalaa Almaari in his work "Rissalatu Al Ghofran" (the Message of Forgiveness). He treated the question in his own particular way using both a literary style and a scientific one. He used to select any point on which he disagreed with others and made the hero of the Message of Forgiveness raise it with poets and men of knowledge in the form of a literary and artistic dialogue during his fictitious trip to the other world. In this imaginary trip, the hero met with poets and linguists with whom he discussed some problematic linguistic issues with a lot of scientific skill to support the ideas of some and to refute those of others or to correct a common grammatical mistake made by a poet or to criticize a poetic narration.

ﰲ ،ﻲﻠﻫﺎﺒﻟا "ﺮﲪأ ﻦﺑ وﺮﻤﻋ" ،مﺮْﻀَﺨﳌا ﺮﻋﺎﺸﻠﻟ ﺖﻴﺑ ﺮﻄﺷ لﻼﺧ ﻦﻣ ﺔﻟﺄﺴﳌا ﻩﺬﻫ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ قﺮﻃ

)ﺎﻬﻌﻠﻄﻣ ﱵﻟا ﻪﺘﻴﺋار :(1

.ُﺮْﻔَـﻗ ٌلِﺰْﻨَﻣ ُﻖِﻄْﻨﻳ َﻒْﻴَﻛ ْمَأ *** ﺮْﻔﱠﺴﻟا ﺎَﻬﱡـﻳَأ اﻮﱡﻴَﺤَﻓ اﻮُﺟﻮُﻋ )َﺮﻋﺎﺸﻟا َروﺎﺣ ﺚﻴﺣ

ظﺎﻔﻟأو ءﺎﲰأ ﺮﻛﺬﺑ ﻖﻠﻌﺘﺗ ﺔﻔﻠﺘﳐ ﻞﺋﺎﺴﻣ ﰲ ﻪﻟﺄﺴﻓ ،(2 ﰲ َﻒِﻠُﺘْﺧا ،تارﺎﺒﻋو

،ﻩﺮﻌﺸﺑ ﺪﻬﺸﺘﺴﻳ ﺎًﺤﻴﺼﻓ ﺎًﻴﺑﺮﻋ ﻩرﺎﺒﺘﻋﺎﺑ ،ﻪﺴﻔﻧ ﺮﻋﺎﺸﻟا نﺎﺴﻟ ﻰﻠﻋ ﻦﻜﻟو ،ﺎﻬﻴﻓ ﻪﻳأﺮﺑ َﱄﺪُﻳ نأ دارﺄﻓ ،ﺎﻬﻤﻬﻓ ﻖّﻴﺷ ﰊدأ بﻮﻠﺳﺄﺑ ﻚﻟذ ﻞﻛ .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ﺎﳍوﺎﻨﺗ ﱵﻟا ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻢﻈﻌﻣ ﰲ ﻞﻌﻔَﻳ نأ دﱠﻮﻌَﺗ ﺎﻤﻛ ﺮﻬْﺒَـﻳ ئرﺎﻘﻟا ﺘﻳ ﻻ ﻲﻛ ،ﻪﻴﻟإ ﻩﺪﺸﻳو ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا ﺔﻟﺄﺴﳌا ﻞﻴﻠﲢ ﻊﺑﺎﺘﻳ ﻮﻫو ﻻإ ﺮﻌﺸﻳ ﻼﻓ ،ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا تﺎﺸﻗﺎﻨﳌﺎﺑ َمﱠﱪ

.ﻞﻠﻣ وأ مﺄﺳ نود ﺎﻬﺘﺸﻗﺎﻨﻣو :ﺮﻄﺸﻟا اﺬﻫ ﺪﻨﻋ فﻮﻗﻮﻟﺎﺑ ﺔﻟﺄﺴﳌا ﻩﺬﻫ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ أﺪﺑ

ُﻩُﺪَﺟْﺮَـﺑَز ٍناَد ٌﻞَﺠْﻠَُﳎو

ﺑا" نﺎﺴﻟ ﻰﻠﻋ ﻩﺎﻨﻌﻣ ﺎًﺣرﺎﺷ ،ﺎﻬﻴﻟإ رﺎﺸﳌا ةﺪﻴﺼﻘﻟا ﻦﻣ ﻦﻳﺮﺸﻌﻟاو ﱐﺎﺜﻟا ﺖﻴﺒﻟا ﰲ ﻊﻣ "حرﺎﻘﻟا ﻦ

ﲑﺒﻌﺘﺑ وأ ؟ ٍﻞﺻأ ﻰﻠﻋ ٌعﺮﻓ مأ ٌﻞﺻأ َﻲِﻫَأ ؛(ﺪَﺟْﺮَـﺑَز) ﺔﻤﻠﻛ ﰲ ﻞﺜﻤﺘﳌا سﺎﺳﻷا ﻪﺿﺮﻏ ﱃإ ﱠَﰒ ﻦﻣ ﻞﺼﻴﻟ ،ﺮﻋﺎﺸﻟا

؟ﻲﺳﺎﻤﳋﺎﺑ ٌﺔﻘﺤﻠُﻣ ﺔﻴﻋﺎﺑر ﻲﻫ مأ ،ﺔﻴِﻠْﺻَأ ﺔﻴﺳﺎﲬ َﻲِﻫ ﻞﻫ ،ﺮﺧآ :ناﺮﻔﻐﻟا ﻞﻄﺑ حرﺎﻘﻟا ﻦﺑا نﺎﺴﻟ ﻰﻠﻋ ،ﺮﻋﺎﺸﻟا اًروﺎﳏ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ لﺎﻗ

» * :ﻚﻟﻮﻗو

؟ﻪﺑ َتدرأ ﺎﻣ * ٌﺔَﻨ ِﺟاد ُءﺎَْﳘَد ٌﺔﱠﻔِﺴُﻣو

* ُﻩُﺪَﺟْﺮَـﺑَز نإَد ٌﻞَﺠْﻠَُﳎو * :ﻚﻟﻮﻗو ... :"َﺮَْﲪَأ ُﻦﺑا" لﻮﻘﻴﻓ ﻘﻟا ُﻊَﻤﺴَﺗ ﺎَﻣأ ،ﻪﻨﻣ َﻦﱠﺴُﺣ ﺎﻣ ُﻩُﺪَﺟْﺮَـﺑَزو ،ُدﻮُﻌﻟا ﻮﻬﻓ ،ُﻩُﺪَﺟْﺮَـﺑَز ﱐاﱠﺪﻟا ُﻞَﺠْﻠَﺠُﳌا ﺎﻣأو

َنﱠﻮﻠَﺗ ﺎﻣ ّﻲِﻤَﺴُﻳ ﻞﺋﺎ

ٌﻞِﺠْﻠَُﳎ :ىَوَر ْﻦَﻣو ؟ﺎًﺟِﺮْﺑِز ، ِبﺎﺤّﺴﻟا ﻦﻣ -

ﻢﻴﳉا ﺮﺴﻜﺑ َبﺎﺤﺴﻟا دارأ -

)«

.(3

ﺪﻌُﻳ (َﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) نأ ﱃإ ﺔﻳاﺪﺒﻟا ﰲ ةرﺎﺷﻹا رﺬﲡ -

ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﺾﻌﺑ ﺮﻈﻧ ﰲ -

ﺖﻠﻘﺘﻧا ﱵﻟا ظﺎﻔﻟﻷا ﻦﻣ

ﺎﳑ ﻮﻬﻓ .ﻢﻫﲑﻐﺑ بﺮﻌﻟا كﺎﻜﺘﺣا ﻞﻌﻔﺑ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﱃإ .ﻢﻬﺘﻐﻟ ﻦﻣ رﺎﺼﻓ ،ﻢﻬﻣﻼﻛ ﰲ ُﻩﻮُﻠﻤْﻌَـﺘْﺳاو بﺮﻌﻟا ُﻪَﺑﱠﺮَﻋ

:لﺎﻗ ،اﺬﻫ نﺎﺑﱠﺮَﻌُﻣ نﺎﻴﻤﺠﻋأ ﺎﳘو ،ًﺔﻤﺠﻌُﻣ لاﺬﻟﺎﺑ ُذﱡﺮَﻣﱡﺰﻟاو .فوﺮﻌﻣ ُﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟاو»

)«

ﲎﻌﻣ ﺮﻛﺬﻳ ﱂ ﻪﻨﻜﻟ .(4

ﻠﻓ ،"ﻲ ِﺟﺎﻔَﳋا" ﻪﻌﺒَﺗو .ﻪﻠﺻأ ﱃإ ﺮﺸﻳ ﱂو ،ِﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا )ٌبﱠﺮَﻌُﻣ ﻪﻧأ ﱃإ ةرﺎﺷﻹا ﻰﻠﻋ دﺰﻳ ﻢ

.(5

؛ﻆﻔﻠﻟا اﺬﻫ ﲎﻌﻣ ،ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﰊأ ﺔﻐﻟ ﻦﻋ ﺎﳍ ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ،"ﰊﺎﺒﳊا ﺔﻤﻃﺎﻓ" تﺮﻛذو

ﱃإ ْﺖﺒَﺴَﻧ ﺎﻬﻨﻜﻟ .ﻞﻴﻠﻗ ﺪﻌﺑ ءﻲﺠﻴﺳ ﺎﻤﻛ ،ﺔﻐﻠﻟا ﻢﺟﺎﻌﻣ ﰲ ﻚﻟﺬﻛ ﻮﻫو .ﺔﳝﺮﻜﻟا رﺎﺠﺣﻷا ﻦﻣ ﻪﻧﺄﺑ ﻟا نأ "ﻞﻴﻠﻐﻟا ءﺎﻔﺷ" ﰲ "ﻲﺟﺎﻔﳋا"

)ﺔﻴﺳرﺎﻔﻟا ﻦﻋ بﺮَﻌُﻣ ﻲﻤَﺠْﻋَأ َﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰ ﺎﻣ ﻻإ "ﻞﻴﻠﻐﻟا ءﺎﻔﺷ" ﰲ ﺲﻴﻟو .(6

.ﻞﻴﻠﻗ ﻞﺒﻗ ُﻪُﺗﺮﻛذ ءﺎﺟ ﻪﻧأ "ﲏﺟ ﻦﺑا" ﻦﻋ دروأو ،ﺔﳝﺮﻜﻟا رﺎﺠﺣﻷا ﻦﻣ ،(دﱡﺮُﻣﱡﺰﻟا) ـﺑ "ﺪﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا" ﲎﻌﻣ "رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا" حﺮﺷو

ﻋ لاﺪﻟا ﺎﻬﻴﻓ ْﺖﻣﺪﻘﺗ ﱵﻟا ةرﻮﺼﻟا ﻩﺬi ﺎًﺑﻮُﻠْﻘَﻣ (ُجَدْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) )ﺮﻌﺸﻟا ةروﺮﺿ ﰲ ،ﻢﻴﳉا ﻰﻠ

.(7

ءﻼﻌﻟا ﰊأ مﻼﻛ ﰲ ﺲﻴﻟ -

مﺪﻘﺘﳌا ﺺﻨﻟا ﰲ -

ﺎﻣ ﺶﻗﺎﻧ ﺪﻘﻓ ؛ﻲﻤﺠﻋأ ﻆﻔﻠﻟا اﺬﻫ نأ ﱃإ ﲑﺸﻳ ﺎﻣ

ﻞﻴﺻأ ﰊﺮﻋ ﻪﻧﺄﻛ ﻪﻗﺎﻘﺘﺷﺎﺑ ﻖﻠﻌﺘﻳ -

ﻪﻧﺎﻣز ﰲ لﺎﻤﻌﺘﺳﻻا ﲑﺜﻜﻟا ﻆﻔﻠﻟا اﺬﻫ ﻞﺻأ ﻞﻬﳚ ءﻼﻌﻟا ﺎﺑأ نأ ﻦﻇأ ﻻو

ْﻔَﻟ ﱃإ ْتﺪﻤﻋ اذإ ﺖﻧﺎﻛ بﺮﻌﻟا ﻦﻜﻟ ،ﻪﻠﺒﻗو ﻲﻤﺠﻋَأ ﻆ

- ﺎtﺎﻴﺣ ﰲ ﻪﻴﻟإ جﺎﺘﲢ ﺎﳑ سﺎﻨﻟا ُﻪَﻠﻤْﻌﺘْﺳا ،ُﻪْﺘَـﺑﱠﺮَﻌَـﻓ -

)ﻢﻬﺘﻐﻟ ﻦﻣ ءﺰﺟ ﻪﻧﺄﻛ ﲑﺼﻳ ﱴﺣ ،ﻲﻤﺠﻋﻷا ﻪﻠﺻأ ﲔﺳﺎﻨﺘﻣ ﻢﻬﻣﻼﻛ ﰲ ةﺮﺜﻜﺑ ﻲﻤﺠﻋَأ ﻚﻟذ ﺪﻌﺑ نﻮﻜﻴﻓ ؛(8

.لﺎﻤﻌﺘﺳﻻا ﰊﺮﻋ ،ﻞﺻﻷا ﻪﻴﻠﻋ اْﻮَﻔْﺿَأ ﺎًﻈﻔﻟ اﻮﺑﱠﺮَﻋ اذإ اﻮﻧﺎﻛ ﻢyﻷ ﻚﻟذ

- ﺐﻟﺎﻐﻟا ﰲ -

ﺑﺮﻋ ﺔﻠﺣ ﺐﻧﺎﳉا ﰲ ﻩﲑﻴﻐﺗ ﻖﻳﺮﻃ ﻦﻋ ،ﺔﻴ

ﻪﺋﺎﻨﺑ ﲑﻴﻐﺗو .ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﰲ ﻖﻄﻨﻟا ﺔﻴﻔﻴﻛ ﻊﻣ ءادﻵا ﰲ َﻢِﺠَﺴْﻨَـﻴﻟ ،ﰐﻮﺼﻟا -

ﻚﻟذ لﺎﳊا ﺖﻀﺘﻗا اذإ -

)ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا نازوﻷﺎﺑ ﻪﻗﺎﳊﻹ ﻢﻬﻣﻼﻛ ﰲ ﻩﻮﻠﻤﻌﺘﺳاو .ﻲﻤﺠﻋﻷا ﻆﻔﻠﻟا ﻚﻟذ سﺎﻨﻟا ﻒﻟأ ﻪﻠﻛ ﻚﻟذ ﱠَﰎ اذﺈﻓ .(9

ﻢﻬﺘﻐﻟ ﰲ ﻞﻴﺻأ ﻪﻧﺄﻛ ﻢﻫرﺎﻌﺷأ ﰲو :"ﲏﺟ ﻦﺑا" لﺎﻗ ﻚﻟﺬﻟ .

» دﺎﻘﺘﻋا ﻢﻫﺪﻨﻋ سﺎﻴﻘﻟا ةﻮﻗ ﻦﻣ نأ ﻢﻠﻋاو

بﺮﻌﻟا مﻼﻛ ﻦﻣ ﻢﻫﺪﻨﻋ ﻮﻬﻓ بﺮﻌﻟا مﻼﻛ ﻰﻠﻋ َﺲﻴِﻗ ﺎﻣ نأ ﲔﻳﻮﺤﻨﻟا )«

.(10

ﻚﻟذ ﱡدَﺮَﻣو ،ﺔﻴﺳرﺎﻔﻟا ﰲ (ﺪﺟﺮﺑز) ﻪﻴﻠﻋ نﺎﻛ يﺬﻟا ﻞﺻﻷا ﱃإ ﺮﺸﻳ ﱂ ءﻼﻌﻟا ﺎﺑأ نأ ﻰﻠﻋ -

وﺪﺒﻳ ﺎﻤﻴﻓ

ﺔﻠﻤﻌﺘﺴﳌا ﺔﻐﻠﻟا ﰲ ﻩﺎﻳإ ﻪِﻓَﻼﻳﻹ - ﺮﻣﻷا ﻮﻫو .ﻩﺮﺼﻋ ﰲ

ﺎﺜﺣﺎﺑ ،ﻪﻨﻣ ﺐﻳﺮﻘﻟا (جِﺮْﺑﱢﺰﻟا) ـﺑ ﺎﻧوﺮﻘَﻣ ﻪﻨﻋ َثﱠﺪَﺤﺘﻓ ،ﺔﻠﻴﺻﻷا ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ظﺎﻔﻟﻷا ﺔﻠﻣﺎﻌﻣ ﻪﻠﻣﺎﻌﻳ ﻪﻠﻌﺟ يﺬﻟا ﺶﻗﺎﻧو .ﻪﻴﻠﻋ عﺮﻓ ﺮﺧﻵاو ﻞﺻأ ﺎﳘﺪﺣأ نأ وﺪﺒﻳ ذإ ؛ﺮﺧﻵا ﻦﻣ ﻊﺿﻮﻟا ﰲ ُﻖﺒﺳَأ ﺎﻤﻬﱡﻳَأ ﺎًﻨﱢـﻴﺒُﻣ ،ﺎﻤﻬﻗﺎﻘﺘﺷا

ﻂﻴﶈا ﱂﺎﻌﻟا بﻮﻠﺳﺄﺑ ﻪﻠﻛ ﻚﻟذ .ﻒﻳﺮﺼﺘﻟا ﻢﻠﻌﺑ

ﻪﻧﺄﺑ "رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا" ﻪﺣﺮﺷو .ﻖﺑﺎﺴﻟا ﺺﻨﻟا ﰲ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﻪﺣﺮﺷ ﺎﻤﻛ بﺎﺤﺴﻟا ﻦﻣ َنﱠﻮﻠﺗ ﺎﻣ ﻮﻫ ُجِﺮْﺑﱢﺰﻟاو

:لﺎﻗ .ﻪﻴﻓ َءﺎﻣ َﻻ ﺮﲪﻷﺎﺑ نﱠﻮَﻠُﳌا ﻖﻴﻗﺮﻟا بﺎﺤﺴﻟاو ،ﺐﻫﺬﻟاو ،ﻲْﺷَﻮﻟا ....ﺎﻬُﺘَﻨﻳِزو ﺎﻫروﺮﻏ :ﺎﻴﻧﺪﻟا ُجِﺮْﺑِزو»

و ،ُﻪَﻨﱠﺴَﺣ :َءْﻲﱠﺸﻟا َجَﺮْـﺑَزو ٌجِﺮْﺑِز ٍﻦَﺴﺣ ءﻲﺷ ﻞﻛ

)«

.(11

:"ﺪﲪأ ﻦﺑ وﺮْﻤَﻌﻟ" ،ﺮﻛﺬﻟا ﻒﻟﺎﺴﻟا ﺖﻴﺒﻟا ﺮﻄﺷ تادﺮﻔﻣ حﺮﺷ ﻦﻣ غﺮﻓ نأ ﺪﻌﺑ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ لﺎﻗ ﺪﻬْﺸَﺘْﺴُﻳ ﻢﻴﻤﺻ ﰊﺮﻋ ﺖﻧأو ،ﻞﺟّﺮﻟا ﺎﻬﻳأ ﻚﻧﺄﻛ :لﻮﻘﻳو ،ﺔﻟﺎﻘﳌا ﻩﺬﻫ ﻦﻣ [حرﺎﻘﻟا ﻦﺑا] : ﺦﻴﺸﻟا ﺐﺠﻌﻴﻓ»

ِﺮْﺑﱢﺰﻟا ﻦﻣ َﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا نأ ﻢﻋﺰﺗ ،ﻚﻀﻳﺮﻗو ﻚﻇﺎﻔﻟﺄﺑ )( ْﲔَﻌﻟا) ﺐﺣﺎﺻ ﻩﺎﻋدا ﺎﻣ يﻮﻘﻳ اﺬﻬﻓ ،ج

لاﺪﻟا نأ ﻦﻣ (12

ﻚﻟذ ﻦﻣ نوﺮﻔﻨﻳ ةﺮﺼﺒﻟا ﻞﻫأو ،مَﺪْﺨَﻠَﺻ :ﻢﳍﻮﻗ ﰲ ةﺪﺋاز )«

.(13

:ﻪﻟﻮﻘﻓ ؛ﻞﻣﺄﺘﻟا ﱃإ ﻩﻮﻋﺪﺗو ﺚﺣﺎﺒﻟا ُﻒﻗْﻮَـﺘْﺴَﺗ تارﺎﺒﻋ ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﻦﻣ ﺔﺴﺒﺘﻘﳌا ةﺮﻘﻔﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ

ﺎﺑأ نﺄﺑ ُﺮِﻌْﺸُﻳ (ﻢﻴﻤﺻ ﰊﺮﻋ ﺖﻧأو ﻞﺟﺮﻟا ﺎﻬﻳأ ﻚﻧﺄﻛ) ﻰﺳﺎﻨﺗ ﺪﻗ ءﻼﻌﻟا

ﻮﻬﻓ ؛ﺪﺟﺮﺑﺰﻠﻟ ﻲﺳرﺎﻔﻟا ﻞﺻﻷا

."ﺮﲪأ ﻦﺑ وﺮﻤﻌﻛ" ﺢﻴﺼﻓ ﺮﻋﺎﺸﺑ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﰲ ﻪﺘﺤﺼﻟ ﺪﻬﺸﺘﺴﻳ ﻦﻳﺬﻫ ﲔﺑ عﺮﻔﻟاو ﻞﺻﻷا ﺔﻟﺄﺴﻣ ءيرﺎﻘﻟا ﲏﻫذ ﰲ ﲑِﺜُﻳ ،(جِﺮْﺑﱢﺰﻟا َﻦِﻣ َﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا نأ ﻢُﻋﺰَﺗ) :ﻪﻟﻮﻗو

ﺎﻘﺘﺸﻣ ُﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا نﻮﻜﻳ نأ ﺔﻳاﺪﺒﻟا ﺬﻨﻣ ﺮﻜﻨﻳ ﻪﻧأو .ﲔﻈﻔﻠﻟا ﺐﺒﺴﺑ ؛نﺎﻫذﻷا ﱃإ ردﺎﺒﺘﻳ ﺪﻗ ﺎﻤﻛ ،جِﺮْﺑﱢﺰﻟا ﻦﻣ

ءﺎﺷ نإ ﻞﻴﻠﻗ ﺪﻌﺑ اﺬﻫ نﺎﻴﺑ ﰐﺄﻴﺳو ،عﺮﻔﻟا ﰲ ةﺪﺋاز ﺎ|ﺄﺑ ﻢﻫﻮﺘﻓ ،ﺮﺧﻵا ﰲ ﺎﻬﻣاﺪﻌﻧاو ﺎﳘﺪﺣأ ﰲ لاﺪﻟا دﻮﺟو .ﷲا

:ﻪﻟﻮﻗو مَﺪْﺨَﻠَﺻ ....ﲔﻌﻟا ﺐﺣﺎﺻ ﻩﺎﻋدا ﺎﻣ يﻮﻘﻳ اﺬﻬﻓ»

نﺄﺷ ﰲ ،ﻞﻴﻠﺨﻠﻟ ﻪﺘﻔﻟﺎﳐ ﱃإ ُﲑﺸُﻳ ،«

اﺬﻫ ﻦﻣ لاﺪﻟا .ﻞﻴﻟد ﻼﺑ ىﻮﻋد لاﺪﻟا ﻚﻠﺗ ﰲ ﻞﻴﻠﳋا ﻪﻴﻟإ ﺐﻫذ ﺎﻣ نأ ،ﺎﻨﻫ (ُﻩﺎَﻋﱠدا) ﲎﻌﻤﻓ .ﻆﻔﻠﻟا

:ﻪﻟﻮﻗو ﻚﻟذ ﻦﻣ نوُﺮِﻔْﻨَـﻳ ةﺮﺼﺒﻟا ﻞﻫأو»

ﺎﻬُﲰر َﻒَﻠَـﺘْﺧا (ةﺮْﺼَﺒﻟا) نأ ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻘﻘﳏ تﺮﻛذ ﺚﻴﺣ ،«

ﺤﺟرأو ﺎﻧأ ﻩرﺎﺘﺧأ ﺎﻣ ﻮﻫو .(ةَﲑﺼَﺒﻟا ﻞﻫأ) :ﺎﻫاﺪﺣإ ﰲ ءﺎﺟ ﻪﻧأو ،ﺔﻃﻮﻄﺨﳌا ﺦﺴﻨﻟا ﲔﺑ (ةﺮْﺼَﺒﻟا) نﻷ ،ﻪ

،ﻢﻫُذﺎﺘﺳأ ﻪﻴﻟإ ﺐﻫذ ﺎﳑ ﻢﻫرﻮﻔﻧو ،ﻮﺤﻨﻟاو ﺔﻐﻠﻟا ﰲ ﲔﻳﺮﺼﺒﻟا ذﺎﺘﺳأ ﻮﻫ ﻞﻴﻠﳋا نﻷ ﻚﻟذ ؛ُقﺎﻴﺴﻟا ﺎﻬُﻔﱢﻌَﻀُﻳ .ﻚﻟﺬﻛ نﻮﻜﻳ نأ ﻩرﺬﺟأ ﺎﻣو ،لﻮﻘﻌﳌا ﰲ ٌﺪﻴﻌﺑ ﻮﻬﻓ ،ًﻻﺎﻤِﺘْﺣا ُﻞَﺒْﻘُـﻳ نﺎﻛ نإ

ﺪﻨﻋ ﻩﺎﻨﻌﻣ نﻷ قﺎﻴﺴﻠﻟ ﺐﺴْﻧَأ يﺮﻈﻧ ﰲ ﻮﻬﻓ ،(ةَﲑِﺼَﺒﻟا ﻞﻫأ) ﺎﻣأ ﻦﻣ ،ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﻢﻠﻌﻟاو ﺮﻈﻨﻟا ﻞﻫأ ،ي

ﻖﻓاﻮُﻳ ﺎﻣ ﻮﻫو .ﺪﺣأ ﻪﻴﻠﻋ ﻪﻘﻓاﻮُﻳ ﻻ يأﺮﺑ اًدﺮﻔﻨﻣ ﻞﻴﻠﳋا ﻞﻌﳚ ﻪﻧﺄﻛ اﺬd ﻮﻫو .ﺎﻫﲑﻏ ﻦﻣ وأ ،اﻮﻧﺎﻛ ةﺮْﺼَﺒﻟا .ﺎﻨﻫ ﺎﻫ ءﻼﻌﻟا ﰊأ ضﺮﻏ ﲔﺑ عﺮﻔﻟاو ﻞﺻﻷا ﺔﻟﺄﺴﻣ حﺮﻄﻳ ﻩﺎﻧﺪﺟو ،ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا ةﺮﻘﻔﻟا ﰲ ءﻼﻌﻟا ﰊأ لﻮﻗ ﱃإ نﻵا ﺎﻧﺪﻋ اذﺈﻓ

ْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) ﻰﻠﻋ ةدﺎﻳﺰﻟا فوﺮﺣ ﻦﻣ ﺖﺴﻴﻟ ﻲﻫو ،ةﺪﺋاز ﲑﻏ ﺔﻴﻠﺻأ (ﺪَﺟْﺮَـﺑَز) ﰲ لاﺪﻟا نأ ُﺖِﺒْﺜُـﻳو .(جِﺮْﺑﱠﺰﻟا)و (ﺪَﺟ

ﰲ اﺬﻫو ،ﻦَﻈُﻳ ﺪﻗ ﺎﻤﻛ ﻲﺳﺎﻤﳋﺎﺑ ﺎًﻘَﺤْﻠُﻣ ﻻ ،(قَدْزَﺮَـﻓ) ﻞﺜﻣ اًدﺮﳎ ﺎًﻴِﺳﺎﲬ ﻢﺳﻻا نﻮﻜﻳ ﻪﻴﻠﻋو .لﺎﺣ ﻞﻛ ﺳﺎﻤﳋا ﻢﺳﻼﻟ (ﺪﺟﺮﺑز)ـﺑ ﻞﺜﻣ يﺬﻟا ؛"ﻪﻳﻮﺒﻴﺳ" ﺐﻫﺬﻣ ﺔﻘﻴﻘﳊا ﻪﻧأ ﱃإ ﺮﺸﻳ ﱂ ﻪﻧأ ﻻإ ،ﻪﻴﻓ ةدﺎﻳز ﻻ يﺬﻟا ﻲ

.بﱠﺮَﻌُﻣ ﻲﺳرﺎﻓ :"ﻪﻳﻮﺒﻴﺳ" لﺎﻗ

.ﺔﻔﺼﻟاو ﻢﺳﻻا ﰲ ﻞﱠﻠَﻌَـﻓ لﺎﺜﻣ ﻰﻠﻋ نﻮﻜﻳ ﺪﻳﺰﻣ ﲑﻏ ﺔﺴﻤﳋا تﺎﻨﺑ ﻦﻣ فﺮﳊاو»

َﺪْﻌَـﻨَﺟو ،ﻞَﺟْﺮََﳘو ،لدْﺮََﴰ :ﻮﳓ ﺔﻔﺼﻟاو .ﺔﻠﻴﻠﻗ ﺔﺴﻤﳋا تﺎﻨﺑو ،ٌﺪَﺟْﺮَـﺑَزَو ٌقَدزَﺮَـﻓَو ،ٌﻞَﺟْﺮَﻔَﺳ :ﻢﺳﻻﺎﻓ ل

)«

.(14

.( ٍﻞﱠﻠَﻌَـﻓ) لﺎﺜﻣ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﻠﻛو .(ٍﻞَﺟْﺮَﻔَﺳ)و ( ٍقدْزَﺮَـﻓ) ﻞﺜﻣ (اًﺪﺟْﺮَـﺑَز) ﻞﻌﺟ ﺪﻗو ،ﺢﻳﺮﺻ ﻪﻳﻮﺒﻴﺳ مﻼﻜﻓ ،ةﺪﺋاز ﲑﻏ (ٍﺪَﺟْﺮَـﺑَز) ﰲ لاﺪﻟا نأ ﱃإ ﺐﻫذ ﺪﻘﻓ ؛ﻪﺑ حﺮﺼﻳ ﱂ نإو ،ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ُﻩﺎﱠﻨﺒﺗ ﺎﻣ ﺎﲟر ،اﺬﻫ

ﱢﺰﻟا) ﻦﻣ ﻖﺘﺸﻣ (َﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) نأ ﻦﻈﻳ ﻦﻣ ﻂﻠﻏ ﺖﺒﺛأو ،(قدزﺮﻓ) ﻦﻣ ﻂﻘﺴﺗ فﺎﻘﻟا نﺄﺑ ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ﻻﺪﺘﺴﻣ ؛(جِﺮْﺑ

ﰲ لاﺪﻟا ﻚﻟﺬﻜﻓ .ةﺪﺋاز ﲑﻏ ﺔﻴﻠﺻأ ﻲﻫو .(دِزاَﺮَـﻓ) لﺎﻘﻴﻓ ﻊﻤﳉا ﰲ َﻂُﻘﺴﺗو ،(ٌدِﺰْﻳَﺮُـﻓ) لﺎﻘﻴﻓ ﲑﻐﺼﺘﻟا ﰲ ﻣ ﻰﻠﻋ ،ةﺪﺋاز ﺎﻫﺪﻌﻳ يﺬﻟا ﻞﻴﻠﳋا يأر ﻚﻟﺬﺑ ﺎﻔﻟﺎﳐ ،(ٍمَﺪْﺨَﻠَﺻ) ﰲ لاﺪﻟا ةدﺎﻳز ﺪﻌﺒﺘﺴﻳ اﺬd ﻮﻫو .(ﺪَﺟْﺮَـﺑز) ﺎ

ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﻪﺑ حﺮﺻ -

ﺮﺜﻋأ ﱂ نإو

ﻰﻠﻋ ٌﺔﻘِﺛ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأو .ﺎًﻴِﺼْﻘَـﺘْﺴُﻣ ﺎﻬﻴﻟإ تﺪﻋ ﱵﻟا ردﺎﺼﳌا ﻦﻣ ﻩﲑﻏ ﰲ ﻻو ،بﺎﺘﻜﻟا ﰲ اﺬﻫ ﻞﻴﻠﳋا يأر ﻰﻠﻋ (ٌﺪَﺟْﺮَـﺑَز)ـﻓ .مﺪﻘﺗ ﺎﻣ ﻞﻛ ﰲ ﻪﻗْﺪِﺻو ﻪﻋﻼﻃا ﺔﻌَﺳ ﻦﻣ ُﺖﻤِﻠﻋ ﺎَﻤِﻟ ؛ﻪﻳوﺮﻳ ﺎﻣ ﺔﺤﺻ ﰲ ﻚﺷأ ﻻ ،لﺎﺣ ﻞﻛ ،( ٍﻞَﺟْﺮََﳘ)و ،( ٍلَدْﺮََﴰ) :ﻞﺜﻣ ﺔﻔﺻ ﱐﺎﺜﻟاو ،ﻢﺳا لوﻷا نأ ﻻإ ،(ٍﻞﱠﻠَﻌَـﻓ) لﺎﺜﻣ ﻰﻠﻋ ﺎﳘﻼﻛ ،(ٍمَﺪْﺨَﻠَﺻ) ﻞﺜﻣ

)ﺪﻳﺰﳌا ﲑﻏ ﻲﺳﺎﻤﳋا ﻦﻣ ﺔﻔﺼﻠﻟ ﻪﻳﻮﺒﻴﺳ ﺎ^ ﻞﺜﻣ ﱵﻟا ،( ٍلَﺪْﻨَﻌَﺟ)و .(15

ردﺎﺼﳌا ﻞﻛ ﰲ ﻲﻤﺠﻋَأ ﻪﻧأ ﱃإ ةرﺎﺷإ ﺪﺟأ ﱂ ذإ ؛ﻞﻴﺻأ ﰊﺮﻋ (ﺎًﻣَﺪْﺨَﻠَﺻ) نأ وﺪﺒﻳ ﺎﻬﻴﻠﻋ ﺖﻌﻗو ﱵﻟا

ﻪﻟ ﺎﻣ ﻪﺑ ﻒﺻﻮﻳ ﺎﳑ ﻮﻬﻓ ؛ﺔﻳواﺮﺤﺼﻟا ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﺌﻴﺒﻟا ﻦﻣ ﺔَﻌِﺑﺎﻧ تﺎﻤﻠﻜﻟا ﻦﻣ ُﻪُﻧﻮﻛ ،يﺪﻨﻋ اﺬﻫ يﻮَﻘُـﻳ .يﺪﻳ .ﻞﻤﳉا فﺎﺻوأ ﻦﻣ ﻪﻧإ ،ﺔﻴﻠﻫﺎﳉا ﰲ بﺮﻌﻟا ةﺎﻴﺣ ﰲ ةﲑﺒﻛ ﺔﻴﳘأ

ﻮﻫ ﺔﻐﻠﻟا ﻢﺟﺎﻌﻣ ﰲ مﺪﺨﻠﺼﻟا ﲎﻌﻣو

» مﺪﺨﻠﺼﻟاو .ةﺪﺋاز ﻢﻴﳌا ﻞﻴﻗو ،ﺪﻳﺪﺸﻟا ﻲﺿﺎﳌا ﻞﻤﳉا ُﺐْﻠﱡﺼﻟا :

يﻮﻘﻟا )«

:لﺎﻗ ىﺮﻫزﻷا نأ رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا" ﻦﻋو .(16 ،....ِﺪْﺨْﻠﱠﺼﻟاو ِﻢْﺨَﻠﱠﺼﻟا ﻦﻣ ﻪﻠﺻأ ﱞﻲِﺳﺎُﲬ مَﺪْﺨَﻠﱠﺼﻟا»

ﺪﺣاو ﲎﻌﳌاو فوﺮﳊا ﺖﻬﺒﺘﺷا ﺔﻴﻠﺻأ ﺔﻴﺳﺎﲬ ﺔﻤﻠﻛ ﻮﻫ لﺎﻘﻳو )«

.(17

ْﺨَﻠَﺻ) ﻦﻣ ﻢﻴﳌا وأ لاﺪﻟا ةدﺎﻳﺰﺑ مﺰﳚ ﱂ يﺮﻫزﻷا نﺈﻓ ،ﲑﺧﻷا ﺺﻨﻟا اﺬﻫ ﻰﻠﻋ ًءﺎﻨﺑ وأ ،(ٍمَﺪ

ﻞﺋﺎﻘﻟا لﺎﻤﺘﺣﻻا رﺎﺘﺧاو ،ﻪﻴﻠﻋ ﻊﻠﻃا ﺪﻗ ءﻼﻌﻟا ﺎﺑأ نأ وﺪﺒﻳو .ﻚﻟذ ﲔﺑ ﺎًﺤﺟرﺄﺘﻣ ﻪﻳأر نﺎﻛو .ﺎﻤﻬﺘﻟﺎﺻأ .ﻢﺳﻻا ﻚﻟذ ﰲ ﲔﻓﺮﳊا ﻚﻨﻳذ ﺔﻟﺎﺻﺄﺑ : جﺮﺑﺰﻟا قﺎﻘﺘﺷا ﺎﻤﻬﻗﺎﻘﺘﺷا ﰲ لﻮﻘﻟا ﻞﺼﻔُﻳ نأﻻإ َﰉَأ ءﻼﻌﻟا ﺎﺑأ نﺈﻓ ،(جِﺮْﺑﱢﺰﻟا)و (ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) صﻮﺼﲞ ﺎﻣأ

ﺮﻓ ،ﺔﻗﺪﺑ ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻊﻣ ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺶﻗﺎﻨﻓ ،ﻒﻳِﺮْﺼﱠﺘﻟا ﻢﻠﻋ ﰲ ﻪﺗارﺎﻬﻣ ضﺮﻌﺘﺴﻳ حا

ﻪَﻠّـﻴََﲣ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ - -

نأ ﺪﻴﻔﻳ ﺎﲟ

)"ﻞﻴﻘﻋ ﻦﺑا"و ،"ﺶﻴﻌﻳ ﻦﺑا" لﺎﺜﻣأ ةﺎﺤﻨﻟا ﺾﻌﺑ ﻪﻴﻠﻋ ﺎﻣ اﺬﻫو .ٌدﺮﳎ ﻲﻋﺎﺑُر .(َجِﺮْﺑﱢﺰﻟا) نأ ﺢﺿوأو .(18

ﺪﻟا ةدﺎﻳﺰﺑ (ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا ﻪﻨﻣ ﺬﺧأ يﺬﻟا ﻞﺻﻷا ﻮﻫ ﺲﻴﻟ (َجْﺮِﺑﱢﺰﻟا) ةدﺎﻳﺰﻟا فوﺮﺣ ﻦﻣ ﺖﺴﻴﻟ ﻩﺬﻫ ﺖﻧﺎﻛ نإو ،لا

،(جِﺮْﺑﱢﺰﻟا)و (ﺪﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) ﻲﻈْﻔَﻟ فﺮﻌﻳ يﺬﻟا نأ ﱠﺲﺣأ ﻪﻧﺄﻛ .ﺢﻴﺤﺼﻟا ﻮﻫ ﺲﻜﻌﻟا نأو .(ﺎﻬﻴﻧﻮﻤﺘﻟﺄﺳ) ةﺮﺸﻌﻟا ﰲ ﻚﻟذ فﻼﺧ ﺔﻘﻴﻘﳊاو .(ُﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) نﺎﻜﻓ ؛لاﺪﻟا ﻩﺮﺧآ ﰲ تﺪﻳِز ٌﻞﺻأ (جِﺮْﺑﱢﺰﻟا) نأ ﻪﻨﻫذ ﱃإ ردﺎﺒﺘﻳ ﺪﻗ .ﻩﺮﻈﻧ

) ﻞﻌﺟ ،ءاﺮﻟاو ،ءﺎﺒﻟاو ،ياﺰﻟا :ﺔﻌﺑرﻷا فوﺮﳊا ﻦﻣ ؛(ُجِﺮْﺑَﺰُـﻳ) ﻞﻌﻔﻟا ﻪﻨﻣ اْﻮَـﻨَـﺑ ،اًدﺮﳎ ﺎًﻴِﺳﺎﲬ (َﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا

ﺮﺜﻛأ ذإ .لﻮﺻأ فوﺮﺣ ﺔﺴﲬ ﻦﻣ ﺮﺜﻛأ ﻰﻠﻋ ،ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﰲ ،ﻞﻌﻔﻟﺎﺑ ﻰَﺗْﺆُـﻳ نأ ﻦﻜﳝ ﻻ ﻪﻧﻷ ؛لاﺪﻟا نود ،ﻢﻴﳉاو ﺎﻣ :ﻚﻟﺎﻣ ﻦﺑا لﺎﻗ ،ﺔﻴﻠﺻأ فﺮﺣأ ﺔﻌﺑرأ دﺮﺠﺘﻟا ﺔﻟﺎﺣ ﰲ ﻞﻌﻔﻟا ﻪﻴﻠﻋ نﻮﻜﻳ

اَﺪَﻋﺎTﺘِﺳ ﺎﻤﻓ ﻪﻴﻓ ْدَﺰُـﻳ ْنإو *** اَدﱢﺮُﺟ ْنإ ٌﻊَﺑَرَأ ُﻩﺎَﻬَـﺘْﻨُﻣو» )«

.(19

:ﻪﻟﻮﻗ ﰲ ﻪﻠﻛ اﺬﻫ ﺮﻬﻈﻳ .(ٌجِﺮْﺑِز) اﻮﻟﺎﻘﻓ ،ﺎًﲰا (ُجِﺮْﺑَﺰُـﻳ) ﻞﻌﻔﻟا ﻦﻣ اْﻮَـﻨَـﺑ ﻢ_أ ﱃإ ﺐﻫذ ﰒ ُﷲا ﻢِﻬْﻠُـﻴﻓ»

يﺬﻟا اذﺎﻣو :"ﺮﲪأ ﻦﺑا" لﻮﻘﻴﻓ ،ةرﺪﻘﻟا َنﺎﻫﺮُﺑ [حرﺎﻘﻟا ﻦﺑا] َﺦْﻴﱠﺸﻟا َيُِﲑﻟ ،ﻒﻳﺮﺼﺘﻟا َﻢﻠﻋ "َﺮﲪَأ َﻦﺑا" ُردﺎﻘﻟا ذإ ،ﺎﻬﻠﻛ ﻪﻓوﺮﲝ َءﺎَُﳚ نأ ﻦﻜُﳝ ﻢﻠﻓ ،ِﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا ﻦﻣ فﱢﺮُﺻ ﻼﻌﻓ نﺄﻛ ؟ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا ﻆﻔﻟ ﻦﻣ ُجِﺮْﺑﱢﺰﻟا نﻮﻜﻳ نأ َتﺮﻜﻧأ

ﺴﲬ ﺎﻬﻴﻓ نﻮﻜﻳ ﻻ لﺎﻌﻓﻷا ﺖﻧﺎﻛ :ﻞﻴﻘﻓ ﻢﺳا ﻞﻌﻔﻟا ﻚﻟذ ﻦﻣ َِﲏُﺑ ﰒ ،ُجِﺮْﺑَﺰُـﻳ ﻞﻴﻘﻓ ،لﻮﺻﻷا ﻦﻣ فوﺮﺣ ُﺔ

ﻘﻟا نأ ﻰﻠﻋ ﻞﻴﻟﺪﺑ ﻚﻟذ ﺲﻴﻟو ؟ُدِزاَﺮَـﻓ :اﻮﻟﺎﻗ ُﻩﻮُﻌََﲨ اذإو ،ٌدِﺰْﻳَﺮُـﻓ :اﻮﻟﺎﻗ ﺎًﻗدْزَﺮَـﻓ اوُﺮﱠﻐَﺻ اذإ ﻢ_أ ىﺮﺗ ﻻأ ،ٌجِﺮْﺑِز فﺎ

ةﺪﺋاز )«

.(20 إ ﻦﻣ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﻩﺮﻛذﺎﻣ نأ ﱃإ ﺎﻨﻫ ةرﺎﺷﻹا رﺬﲡ ﻮﻫ ﻪُﻤْﻠِﻋ ﻮﻫ ﺎﳕإ ،ﻒﻳﺮﺼﺘﻟا ﻢﻠﻋ "ﺮﲪأ ﻦﺑا" مﺎﳍ

ءﻻدﻹا ﰲ ﻪﺘﻘﻳﺮﻃ ﻲﻫ ﻩﺬﻫ .ﺮﻋﺎﺸﻟا نﺎﺴﻟ ﻰﻠﻋ ،ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ءاﺮﻗو ،ﻩﺬﻴﻣﻼﺗ يﺪْﻳَأ ﲔﺑ ﻪﻌﻀﻳ نأ دارأ ﻪُﺴﻔﻧ ﻦﻣ َﺬِﺨﺘَﻳ نأ ﻰﻠﻋ ،اﺬﻫ ﻪِﻔﱠﻨَﺼُﻣ ﰲ ،بأد ﺪﻘﻓ ؛ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ﺎﻫرﺎﺛأ ﱵﻟا ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻢﻈﻌﻣ ﰲ ﻪﺋارﺂﺑ ﺮﻌﺸﻟا ﺔﻴﺑدﻷاو ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﰲ ﻪﺋارآ ﻦﻋ نﻮﺤﻓﺎﻨﻳو ،ﻪﻧوﺮﺻﺎﻨﻳ اًدﻮُﻨُﺟ ﲔﻴﻣﻼﺳﻻاو ﲔﻴﻠﻫﺎﳉا ءا

.ﺎﻫﲑﻏو ﺔﻳﺪﻘﻨﻟاو ةﺪﺋاز ﺖﺴﻴﻟ ﺎ_أ ﱃإ ﻚﻟﺬﺑ اًﲑﺸﻣ ،ﺔﻴﻠﺻأ (ﺪَﺟْﺮَـﺑَز) ﰲ لاﺪﻟا نأ ﻰﻠﻋ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﻦَﻫْﺮَـﺑ ﺪﻘﻟ ،ُﺪﻌﺑو

ﺑا ﻞﻴﻠﳋا" ﻚﻟﺬﺑ ﺎﻔﻟﺎﳐ ،(مَﺪْﺨَﻠَﺻ) ﰲ ﻚﻟﺬﻛ ﺎﻤﻛ ،ﻢﺳﻻا اﺬﻫ ﰲ ﺎˆدﺎﻳز ﻰﻋدا ﻪﻧإ ﻪﻨﻋ لﺎﻗ يﺬﻟا "ﺪﲪأ ﻦ

.ﻞﻴﻠﻗ ﻞﺒﻗ ﺎﻨﻳأر .مﺪﻘﺗ ﺎَﻣ ﻰﻠﻋ تﺎﻈﺣﻼﳌا ﻦﻣ ﻪُﻠﻴﺠﺴﺗ ﻦﻜﳝ ﺎﻣ ﻞﻴﺠﺴﺘﻟ ﺔﻴﻠﻣﺄﺗ ﺔﻔﻗو فﻮﻗﻮﻟا ﻦﻣ ﺪﺑﻻ ﺎﻨﻫو

ا ﻩﺬ‰ ،(ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) ﻦﻣ ﻩرْوَﺪِﺑ ذﻮﺧﺄﳌا (ُجِﺮْﺑَﺰُـﻳ) ﻦﻣ (جِﺮْﺑﱢﺰﻟا) قﺎﻘﺘﺷﻻ ءﻼﻌﻟا ﰊأ ﺔﺸﻗﺎﻨﻣ نإ لﺪﺗ ﺔﻘﻳﺮﻄﻟ

:ﻦﻳﺮﻣأ ﺪﺣأ ﻰﻠﻋ ﺐﻳر ﻼﺑ

ﻞﺧاد نزﻮﻟاو فﺬﳊاو ةدﺎﻳﺰﻟا ﻰﻠﻋ مﻼﻜﻟا نﻷ ؛َﻼﻴﺻأ ﺎﻴﺑﺮﻋ (ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) ﻆﻔﻠﻟا اﺬﻫ ﱠﺪَﻋ ﺪﻗ نﻮﻜﻳ نأ ﺎﳘﺪﺣأ ءﺎﲰﻷاو فوﺮﳊاو ﺔﻴﻨﺒﳌا ءﺎﲰﻷا ﺎﻣأ .ﺔﻨﻜﻤﺘﳌا ءﺎﲰﻷاو ﺔﻓﺮﺼﺘﳌا لﺎﻌﻓﻷا لوﺎﻨﺘﻳ ﻒﻳﺮﺼﺘﻟاو .ﻒﻳﺮﺼﺘﻟا بﺎﺑ ﰲ ﻼﻓ ﺔﻴﻤﺠﻋﻷا .ﲑﻴﻐﺘﻟا ﺎﻬﻠﺧﺪﻳ ﻻ ةﺪﻣﺎﺟ ﺐﻟاﻮﻗ ﺎSﻷ ،ﺎT ﻪﻟ نﺄﺷ

ﻦﻣ ٍنْزَﻮﻟ ﻊﻀﺧُأو بﱢﺮُﻋ ﻪﻧﻷ ؛ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ظﺎﻔﻟﻷا ﺔﻠﻣﺎﻌﻣ (ﺪﺟﺮﺑز) ﻆﻔﻠﻟا ﻞﻣﺎﻋ ﺪﻗ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ نﻮﻜﻳ نأ ﺮﺧﻵاو .(ﻞﱠﻠَﻌَـﻓ) ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا نازوأ ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﻦﻣ اﻮﻘﺘﺷﺎﻓ ،قﺎﻘﺘﺷﻻا ﻖﻳﺮﻃ ﻦﻋ ﻪﻴﻓ اﻮﻓﺮﺼﺗ ﺎًﻈﻔﻟ اﻮﺑﱠﺮَﻋ اذإ بﺮﻌﻟا نﺎﻛو

تﺎﻤﻠﻜﻟا

)ردﺎﺼﳌاو لﺎﻌﻓﻷا ﻦﻣ ،مﻼﻜﻟا ﰲ ﻢﻬﺘﺟﺎﺣ ِﱯَﻠُـﻳ ﺎﻣ ﺔﻴﻤﺠﻋﻷا .(21

:لﺎﻗ ﺚﻴﺣ "ﲏﺟ ﻦﺑا" ﻩﱠﺮﻗَأ ﺎﻣ اﺬﻫو

» لﻮﺻأ ﻦﻣ ﻖﺘﺸﺗ ﺎﻤﻛ ةﺮﻜﻨﻟا ﻲﻤﺠﻋﻷا ﻦﻣ ﺖﻘﺘﺷا بﺮﻌﻟا نإ

ﻢَﻫْرَﺪُﻣ ﻞﺟر :ﺪﻳز ﻮﺑأ ﻰﻜﺣو ....ﺎﻬﻣﻼﻛ )«

.(ﻢَﻫْرِد) ﻦﻣ ﻖﺘﺸﻣ ﻮﻫو ،ﻢﻫارﺪﻟا ﲑﺜﻛ ،ٍﻢَﻫْرَﺪُﻣ ﲎﻌﻣ .(22

ﺎlﺎﻐﻟ ﰲ ﺖﻧﺎﻛ ﺎﻤﻛ ﺎﻬﻈﻔﻠﺑ ﺔﻴﺒﻨﺟأ ﺎﻇﺎﻔﻟأ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﰲ اﻮﻠَﺧْدَأ ﻦﻳﺬﻟا ﺚﻳﺪﳊا ﺮﺼﻌﻟا بﺮﻋ ﻞﻌﻔﻳ ﺎﻤﻛ اﺬﻫو .(َﻦَﻔْﻠَـﺗ) ﻞﻌﻔﻟا ﻪﻨﻣ اﻮﻘﺘﺷاو (نﻮُﻔﻴﻠِﺗ) :ﻮﳓ ،ﺎﻬﻨﻣ اﻮﻘﺘﺷا ﰒ ،ﺔﻴﻠﺻﻷا ا ﻦﻣ قﺎﻘﺘﺷﻻا نأ ﱃإ ﺐﻫﺬﻓ ،ﺚﻳﺪﳊا ﺮﺼﻌﻟا ﰲ ﲔﻳﻮﻐﻠﻟا ﲔﺜﺣﺎﺒﻟا ﺾﻌﺑ ﺔﻟﺄﺴﳌا ﻩﺬﻫ ّﺮﻗأ ﺪﻘﻓ

ﻆﻔﻠﻟ

.ﺎlادﺮﻔﻣ ﻢﻴﻤَﺻ ﻦﻣ ﻰﺤﺿأو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﰲ ﻞﺧد ﺪﻗ ﻪﻧﺄﺑ ﺎﻧﺮﻌﺸﻳ يﺬﻟا رﺎﻴﻌﳌا ﻮﻫ ﻲﻤﺠﻋﻷا :"ﲔﻫﺎﺷ رﻮﺒﺼﻟا ﺪﺒﻋ" رﻮﺘﻛﺪﻟا لﺎﻗ

» يﺬﻟا ﺪﻴﺣﻮﻟا سﺎﻴﻘﳌا ﻖﲝ ﻮﻬﻓ ﻲﻤﺠﻋﻷا ﻦﻣ قﺎﻘﺘﺷﻻا ﺎﻣأ

ﺎlادﺮﻔﻣ ﻦﻣ ﺖﺤﺒﺻأو ،ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﰲ ًﻼﻌﻓ ﺖﻠﺧد ﺪﻗ ﺔﻤﻠﻜﻟا نﺄﺑ ﻲﺣﻮﻳ )«

.(23

ﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ِﻖْﻠُـﻳ ﱂ ظﺎﻔﻟﻷا ﺔﻠﻣﺎﻌﻣ ﻪﻠﻣﺎﻋو .ﺎﻘﻠﻄﻣ ﻚﻟذ ﱃإ ﺮﺸﻳ ﻢﻠﻓ ،(ﺪَﺟْﺮَـﺑَز) ﺐﻳﺮﻌﺗ ﺔﻟﺄﺴﻣ ﱃإ ًﻻﺎﺑ ء

ﰲ ﲑﺜﺗ (ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا)و (جِﺮْﺑﱢﺰﻟا) ُﻪَﺘﺸﻗﺎﻨﻣ نأ ﱠﺲَﺣَأ ﻪﻨﻜﻟ .ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا تﺎﺤﻔﺼﻟا ﰲ ﺖﻌﻤْﻟَأ ﺎﻤﻛ ،ﺔﻠﻴﺻﻷا ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﻷا ﺔﻟﺄﺴﻣ ﻲﻫ ؛ﺔﻴﳘﻷا ﻦﻣ ﲑﺒﻛ ﺐﻧﺎﺟ ﻰﻠﻋ ىﺮﺧأ ﺔﻟﺄﺴﻣ ءيرﺎﻘﻟا ﻦﻫذ .ﻞﻌﻔﻟاو رﺪﺼﳌا ﲔﺑ عﺮﻔﻟاو ﻞﺻ

)نوﺮﺸﻌﻟاو ﺔﻨﻣﺎﺜﻟا "يرﺎﺒﻧﻷا ﻦﺑا" بﺎﺘﻛ ﰲ ﺎﻬﺒﻴﺗﺮﺗ ،ﰲﻮﻜﻟا يﺮﺼﺒﻟا فﻼﳋا ﻞﺋﺎﺴﻣ ىﺪﺣإ ﻲﻫو ﺪﻗو .(24

ﺲﻴﻟ ءارآو ﺞَﺠُِﲜ ﺎﻬﻴﻓ اْﻮَﻟدَأو ﲔﺘﺳرﺪﳌا ﻦﻣ ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﺎﻬﺸﻗﺎﻧ

ﺒﻫذ ﺪﻗ ﲔﻳﺮﺼﺒﻟا نأ ﱃإ ﺔﻋﺮﺴﺑ ﲑﺷأو .ةﺪﺋﺎﻓ ﻪﻴﻓ ىرأ ﻻ ذإ ؛ﺎﻬﺿﺮﻋ لﺎﳎ اﺬﻫ ﻞﺻأ رﺪﺼﳌا نأ ﱃإ اﻮ

ﻖﻳﺮﻓ ﻞﻜﻟو .ﻪﻴﻠﻋ عﺮﻓ رﺪﺼﳌاو ﻞﺻﻷا ﻮﻫ ﻞﻌﻔﻟا نأ ﱃإ اﻮﺒﻫﺬﻓ نﻮﻴﻓﻮﻜﻟا ﻢﻬﻔﻟﺎﺧو ،ﻪﻴﻠﻋ عﺮﻓ ﻞﻌﻔﻟاو ﻦﻳﺮﺼﺒﻟا ﲔﻳﻮﺤﻨﻟا ﲔﺑ فﻼﳋا ﻞﺋﺎﺴﻣ ﰲ فﺎﺼﻧﻹا يرﺎﺒﻧﻷا ﻦﺑا بﺎﺘﻛ ﰲ ﺔﻃﻮﺴﺒﻣ ﻲﻫو ،ﻪﺘﱠﻟِدَأو ﻪُﺠَﺠُﺣ .ﲔﻴﻓﻮﻜﻟاو

،ﲔﻳﺮﺼﺒﻟا َﺐﻫﺬﻣ ﺎﻬﻴﻓ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﺐﻫذ ﻰﻠﻋ ﻪﻳأﺮﺑ ءﻻدﻹا ﰲ ﺪﻤﺘﻋا ﺎﳕإو ،ﻢﻬﺠﲝ ﺞﺠﺤﺘﻳ ﱂ ﻪﻨﻜﻟ

مﺪﻘﺗ ﺎﻤﻛ ،(ﺪﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا) ﻦﻣ ذﻮﺧﺄﻣ ﻞﻌﻓ ﻦﻣ (جﺮْﺑﱢﺰﻟا) قﺎﻘﺘﺷا ﺔﺸﻗﺎﻨﻣ ﰲ ﻪﻣﺪﻗ ﺎﻣ -

لﺪﺘﺳﺎﻓ -

لﻼﺧ ﻦﻣ

ﻚﻟذ - .تﺎﺒﺗﻹاو ﺔﺸﻗﺎﻨﳌا ﰲ ﻒﻴﻄﻟ بﻮﻠﺳﺄﺑ ﺎﻀﻳأ ﻚﻟذو ،ﻞﻌﻔﻟا ﺔﻴﻋﺮﻓو رﺪﺼﳌا ﺔﻴﻠﺻأ ﻰﻠﻋ

ﻼﻌﻟا ﰊأ راﻮﺣ ﰲ مﺪﻘﺗ ﻚﻟذ ﻦﻣ ﻢﳍ نﺎﻛ ﰒ ،(ﺪَﺟْﺮَـﺑَز) ﻦﻣ (ُجِﺮْﺑَﺰُـﻳ) ًﻼْﻌﻓ اْﻮَـﻨَـﺑ ﻢkأ ،ﺮﻋﺎﺸﻟا ﻊﻣ ء

؛ﻢﺳﻻا ﻪﻨﻣ ﻖﺘﺷا يﺬﻟا ﻞﺻﻷا ﻮﻫ ﻞﻌﻔﻟا نﺄﺑ ﻢﻫﻮُﻳ ﺪﻗ لﻮﻘﻟا اﺬﻫ نأ ﻪﻟ اﺪﺑ ﺎﻨﻫو .(ُجِﺮْﺑﱢﺰﻟا) ﻮﻫ ٌﻢﺳا ﻞﻌﻔﻟا .ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ﺺﻧ ﺎﻤﻛ ،(ُجِﺮْﺑﺰُﻳ) ْﻦِﻣ (ُجْﺮِﺑﱢﺰﻟا) نﺎﻛ ذإ

ﻮﻫ ﻞﺻﻷا نأ ﺢﺿوﺄﻓ ﺮﺜﻛأ ﻪﻟ نﻮﻜﻳ ﺪﻗ ﺪﺣاﻮﻟا ﻞﺻﻷا نأو .(ُجِﺮْﺑﺰﻳ) ﻞﻌﻔﻟا ﻪﻨﻣ َﲏُﺑ يﺬﻟا (ﺪَﺟْﺮَـﺑَز)

ﺔﻟﻮﻘﻣ نأ َنﺎَﺑَﺄﻓ .ﱁإ ...ﺔﻬﺒﺸﳌا ﺔﻔﺼﻟاو ﻞﻋﺎﻔﻟا ﻢﺳﺎﻛ ؛ﻞﻌﻔﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻳرﺎﳉا ﺔﻔﺼﻟﺎﺑ ﻚﻟﺬﻟ ﻞﱠﺜَﻣو ،عْﺮَـﻓ ﻦﻣ ﻟا رﺪﺼﳌا ﻮﻫ ﻞﺻﻷا ﻞﺑ ،ﻪﻨﻣ ٌﺔﱠﻘﺘﺸُﻣ ﺎkأ ﲏﻌﺗ ﻻ (ﻞﻌﻔﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻳرﺎﳉا ﺔﻔﺼﻟا) مﺪﻘﺘﻳ ،عوﺮﻓ ﻪﻟ نﻮﻜﺗ يﺬ

ﻒﺻﻮﻟاو عﺮﻓ ﻞﻌﻔﻟﺎﻓ .ﻩاﺮ َﳎ يرﺎﳉا ﻒﺻﻮﻟا ﻰﻠﻋ ،ﺔﻴﺣﺎﻨﻟا ﻩﺬﻫ ﻦﻣ ،ﻞﻌﻔﻟا مﺪﻘﺘﻳ ﺎﻤﻛ ؛ﺾﻌﺑ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﻀﻌﺑ ،ﻪﻴﻠﻋ ٌعﺮﻓ (ُمﺮْﻜُﻳ)و ،رﺪﺼﻣ :ﻼﺜﻣ ،(ُماﺮﻛﻹا) :لﻮﻗأ ،نﺎﻫذﻷا ﱃإ ةرﻮﺼﻟا ﺐﻳﺮﻘﺘﻟو .اﺬﻜﻫو ،ﺮﺧآ عﺮﻓ ﰲ مﱠﺪَﻘُﻣ ﻞﻌﻔﻟا نأ ﻻإ ،ﺮﺧآ ٌعﺮﻓ (ٌﱘِﺮَﻛ)و .اﺬﻜﻫو ،ﻒﺻﻮﻟا ﻰﻠﻋ ﻢﺳﻻا ﻦﻣ قﺎﻘﺘﺷﻻا

:ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ لﺎﻗ

» [حرﺎﻘﻟا ﻦﺑا] لﻮﻘﻴﻓ -

بدﻷا ناﻮﻳد ﰲ ﻪﻇﺎﻔﻟأ ﷲا ﺪﻠﺧ ) َﺖْﻤَﻋَز ﻚﻧﺄﻛ-

(25

لﻮﻘﻴﻓ .ءﺎﲰﻷا ﻞﺒﻗ لﺎﻌﻓﻷا نﻮﻜﺗ نأ ،اﺬﻫ ﻰﻠﻋ ﻚَﻣِﺰَﻟ ﺪﻘﻓ ،ُجِﺮْﺑﱢﺰﻟا ﻪﻨﻣ ﲏُﺑ ﰒ ،ﺪَﺟْﺮَـﺑﱠﺰﻟا ﻦﻣ ﺬﺧُأ ًﻼﻌﻓ نأ ﻠﻳ َﻻ :"ﺮﲪأ ﻦﺑا"

ﻢﻜُﺤَﻛ ﺎﻬﻤﻜﺣ ﺲﻴﻟ عوﺮﻓ ﻪﻨﻣ ثﺪﳛ نأ زﻮﺠﻴﻓ ،ًﻼْﺻَأ اًﺪﺟْﺮَـﺑَز ُﺖْﻠَﻌَﺟ ﱐﻷ ،ﻚﻟذ ﲏﻣﺰ

ﺔﻔﺼﻟا :نﻮﻟﻮﻘﻳ ﰒ ،ﻞﺻأ اﺬﻬﻓ .رﺪﺼﳌا ﻦﻣ ﻖﺘﺸﻣ ﻞﻌﻔﻟا نإ :نﻮﻟﻮﻘﻳ ﻢkأ ىﺮﺗ ﻻأ .لﻮﺻﻷا

ﻴﻟﺪﺑ ،ﺔﻟﺎﻘﳌا ﻩﺬﻫ ﻢﳍﻮﻗ ﺲﻴﻠﻓ ،ﺎﳘَﻮَْﳓ نﺎﻛ ﺎﻣو ﱘﺮﻜﻟاو َبِرﺎﻀﻟا نﻮﻨﻌَﻳ ،ﻞﻌﻔﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻳرﺎﳉا ﺔﻔﺼﻟا نأ ﻰﻠﻋ ﻞ

عﺮﻓ ﺔﻔﺼﻟاو ،ﻪﻴﻠﻋ عﺮﻓ ﻮﻬﻓ رﺪﺼﳌا ﻦﻣ ﻖﺘﺸﻣ ﻞﻌﻔﻟا :لﻮﻘﻳ نأ ٍعﱠﺪ

ُﳌو ،ﺎًﲰا ﺖﻧﺎﻛ ْذإ ،ﻞﻌﻔﻟا ﻦﻣ ﺔﻘﺘﺸﻣ ﻪﺒﺣﺎﺻ ﻰﻠﻋ ﲔﻋﺮﻔﻟا ﺪﺣأ مﺪﻘﺘﻳ نأ زﻮﺠﻴﻓ ؛ﺮﺧآ )«

.(26

تﺎﺒﺛإ ﰲ ﻰﻔﺘﻛا اﺬ[و ،ﻞﻌﻔﻟاو رﺪﺼﳌا ﲔﺑ عﺮﻔﻟاو ﻞﺻﻷا ﺔﻟﺄﺴﻣ ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ رﺎﺛأ ﺔﻴﻨﻔﻟا ﺔﻘﻳﺮﻄﻟا ﻩﺬ[

ﲔﻠﻳﻮﻄﻟا لاﺪﳉاو شﺎﻘﻨﻟا ﰲ ﲑﺒﻜﻟا ءﺎﻨﻌﻟا ﻚﻟذ ُمِﺰﻠﺘْﺴَﺗ ﻦﻜﺗ ﱂ ﺔﻄﻴﺴﺑ ﺔﻟﺄﺴﻣ ﺎdأ ىﺮﻳ نﺎﻛ ﻪﻧﺄﻛ ؛ﺎﻬﻴﻓ ﻪﻳأر .ﻢﻠﻋأ ﷲاو .ﲔﺘﺳرﺪﳌا ءﺎﻤﻠﻋ ﲔﺑ :ﺚﺤﺒﻟا ﺶﻣاﻮﻫ

إ راد .بﺮﻌﻟا1 ﻊﻤﳎ تﺎﻋﻮﺒﻄﻣ .ناﻮْﻄَﻋ ﲔﺴﺣ ﻪﻘﻘﺣو ﻪﻌﲨ ."ﻰﻠﻫﺎﺒﻟا ﺮﲪأ ﻦﺑ وﺮْﻤَﻋ ﺮﻌﺷ" ﺮﻈﻧا -

ﺑ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ص .(ت.د) .(ط.د) .ﻖﺸﻣﺪ

86.

- 2 "حرﺎﻘﻟا ﻦْﺑا"ـﺑ ﻞﻘﺘﻧا ﺚﻴﺣ ،ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ ،ﺮﺧﻵا ﱂﺎﻌﻟا ﱃإ ﺔَﻠﱠـﻴَﺨَﺘﳌا ﻪﺘﻠﺣر ﰲ -

ﻞﻄﺑ

ناﺮﻔﻐﻟا -

ءﺎﺑدﻷاو ءاﺮﻌﺸﻟا ﻦﻣ ﲑﺜﻜﺑ ﻪﻌﻤﺠﻓ .رﺎﻨﻟاو ﺔﻨﳉا ﰲ ﻪﺑ فﺎﻃو ﻰﻠﻋ ﻢﻫروﺎﺣو ،ءﺎﻤﻠﻌﻟاو

.ﺔﻴﺑدﻷاو ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﰲ ﻪﻧﺎﺴﻟ - 3 ت) .نﺎﻤﻴﻠﺳ ﻦﺑ ﺪﲪأ .يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﺔﺸﺋﺎﻋ .ﻖﻴﻘﲢ .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر .(ـﻫ 449

.ﻦﲪﺮﻟا ﺪﺒﻋ

ط .ةﺮﻫﺎﻘﻟا .فرﺎﻌﳌا راد ص .8

-244 245.

- 4 ت) ﺮِﻀَﳋا ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﺑ بﻮﻫﻮﻣ رﻮﺼﻨﻣ ﻮﺑأ ،ﻲﻘﻟاﻮﳉا ﻦﻣ بﱠﺮَﻌُﳌا .(ـﻫ540

مﻼﻜﻟا

ﻤﳏ ﺪﲪأ :ﻖﻴﻘﲢ :ﻢﺠﻌﳌا فوﺮﺣ ﻰﻠﻋ ﻲﻤﺠﻋﻷا راد ﺔﻌﺒﻄﻣ .ﺮﻛﺎﺷ ﺪ

.ةﺮﻫﺎﻘﻟا .ﺔﻴﻣﻮﻘﻟا ﻖﺋﺎﺛﻮﻟاو ﺐﺘﻜﻟا

ط ﺔﻨﺳ .2 ج .م1969

ص .2 223.

- 5 ﺪﻴﺴﻟا ﻪﺤﺤﺻ .ﻞﻴﺧﺪﻟا ﻦﻣ بﺮﻌﻟا مﻼﻛ ﰲ ﺎﻤﻴﻓ ﻞﻴﻠﻐﻟا ءﺎﻔﺷ .ﺪﲪأ ﻦﻳﺪﻟا بﺎﻬﺷ .ﻲﺟﺎﻔﳋاﺮﻈﻧا ﺪﻤﳏ

ط .ﺮﺼﻣ .ةدﺎﻌﺴﻟا ﺔﻌﺒﻄﻣ .ﱐﺎﺴﻌﻨﻟا ﻦﻳﺪﻟا رﺪﺑ ﺔﻨﺳ .1

ص .ـﻫ1325 100.

- 6 ﻲﻌﻣﺎﳉا ﺔﻤﻃﺎﻓ ﺮﻈﻧا فرﺎﻌﳌا راد ،ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﰊأ ﺔﻐﻟ .ﰊﺎﺒﳊا

.ةﺮﻫﺎﻘﻟا

ص .(ت.د) .(ط.د) 356.

- 8 ط .ةﺮﻫﺎﻘﻟﺎﺑ ﻲﳒﺎﳋا ﺔﺒﺘﻜﻣ :ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﻪﻘﻓ ﰲ لﻮﺼﻓ .باﻮﺘﻟا ﺪﺒﻋ نﺎﻀﻣر ﺮﻈﻧا . 2

ﺔﻨﺳ

ص .م1983 359.

- 9 ص .ﻪﺴﻔﻧ ﻊﺟﺮﳌا .باﻮﺘﻟا ﺪﺒﻋ نﺎﻀﻣر ﺮﻈﻧا ﻪﻘﻓ .بﻮﻘﻌﻳ ﻊﻳﺪﺑ ﻞﻴﳝإ ﻚﻟﺬﻛ .359

ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا

ط .ﲔﻳﻼﻤﻠﻟ ﻢﻠﻌﻟا راد .ﺎﻬﺼﺋﺎﺼﺧو ﺔﻨﺳ .2

ص .م1986 216.

- 10 .ت) نﺎﻤﺜﻋ ﺢﺘﻔﻟا ﻮﺑأ .ﲏﺟ ﻦﺑا

.رﺎﺠﻨﻟا ﻲﻠﻋ ﺪﻤﳏ ﻖﻴﻘﲢ :ﺺﺋﺎﺼﳋا .(ـﻫ 392 راد

ﺑ .ﰊﺮﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا ج .(ت.د) .(ط.د) .توﲑ

ص .1 114.

- 11 .(ج.ج.ز) ةدﺎﻣ .بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ .رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا

- 12 .ﻮﺤﻨﻟاو ﺔﻐﻠﻟا ﰲ ةﺮﺼﺒﻟا ﻞﻫأ مﺎﻣإ ،يﺪﻴﻫاﺮﻔﻟا ﺪﲪأ ﻦﺑ ﻞﻴﻠﳋا" ﲔﻌﻟا ﺐﺣﺎﺼﺑ ﲏﻌﻳ

.ﺔﻐﻠﻟا ﰲ رﻮﻬﺸﳌا ﻪﻤﺠﻌﻣ ﲔﻌﻟاو - 13 ص .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر .يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ 245.

- 14 ﻋ ﺮﺸﺑ ﻮﺑأ .ﻪﻳﻮﺒﻴﺳ

.ت) ﱪﻨﻗ ﻦﺑ وﺮﻤ ﺪﻤﳏ مﻼﺴﻟا ﺪﺒﻋ ﻖﻴﻘﲢ :بﺎﺘﻜﻟا .(ـﻫ 180

ط .ﺐﺘﻜﻟا ﱂﺎﻋ .نورﺎﻫ ﺔﻨﺳ .3

ج .م1983 ص .4

301.

- 15 ص ﺮﻈﻧا

.ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻦﻣ .5

- 16 .(م.ل.ص) ةدﺎﻣ :بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ .رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا ﺮﻈﻧا

- 17 .(م.ل.ص) ةدﺎﻣ :ﻪﺴﻔﻧ رﺪﺼﳌا .رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا ﺮﻈﻧا

- 18 ﻳﺪﻟا ﻖﻓﻮﻣ .ﺶﻴﻌﻳ ﻦﺑا ﺮﻈﻧا

.(ت.د) .(ط.د) ﺐﺘﻜﻟا ﱂﺎﻋ :ﻞﺼﻔﳌا حﺮﺷ .ﺶﻴﻌﻳ ﻦ

ج ص .6 يﺮﺼﳌا ﱐاﺬﻤﳍا ﷲا ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا ءﺎm .ﻞﻴﻘﻋ ﻦﺑا ﺮﻈﻧا ﻚﻟﺬﻛو ،136

.ت) 769

بﺎﺘﻜﻟا راد .ﺪﻴﻤﳊا ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا ﻲﳏ ﺪﻤﳏ .ﻖﻴﻘﲢ :ﻞﻴﻘﻋ ﻦﺑا حﺮﺷ (ـﻫ توﲑﺑ .ﰊﺮﻌﻟا

- .نﺎﻨﺒﻟ

ط ﺔﻨﺳ .14 ج .م1964

ص .2 532.

- 19 ا ،ﻞﻴﻘﻋ ﻦﺑا ﺮﻈﻧا

ج .ﻪﺴﻔﻧ رﺪﺼﳌ ص .2

532.

- 20 ص .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر .يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ

-245 246.

- 22 ج .ﺺﺋﺎﺼﳋا .ﲏﺟ ﻦﺑا

ص .1 358.

- 23 ﺘﻜﻣ :ﺚﻳﺪﳊا ﺔﻐﻠﻟا ﻢﻠﻋ ءﻮﺿ ﰲ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا تاءاﺮﻘﻟا .ﲔﻫﺎﺷ رﻮﺒﺼﻟا ﺪﺒﻋ

ﻲﳒﺎﳋا ﺔﺒ

ص .(ت.د) .(ط.د) .ةﺮﻫﺎﻘﻟﺎﺑ 339.

- 24 ) .تﺎﻛﱪﻟا ﻮﺑأ ﻦﻳﺪﻟا لﺎﻤﻛ .يرﺎﺒﻧﻷا ﻦﺑا ﺮﻈﻧا ﻞﺋﺎﺴﻣ ﰲ فﺎﺼﻧﻹا .(ـﻫ 577

ﲔﺑ فﻼﳋا

.ﺪﻴﻤﳊا ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا ﻲﳏ ﺪﻤﳏ ﻖﻴﻘﲢ :ﲔﻴﻓﻮﻜﻟاو ﲔﻳﺮﺼﺒﻟا :ﲔﻳﻮﺤﻨﻟا ﺔﻨﺳ (ط.د) .اﺪﻴﺻ .ﺔﻳﺮﺼﻌﻟا ﺔﺒﺘﻜﳌا

ج .م1997 ص .1

235.

- 25 ﲑﻤﻀﻟا

.ﻪﻌﻣ راﻮﳊا نﻷ ،ﻲﻠﻫﺎﺒﻟا ﺮﲪأ ﻦﺑوﺮﻤﻋ ﺮﻋﺎﺸﻠﻟ ( َﺖْﻤَﻋَز) ﰲ

- 26 ص .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر .يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ

.246

: ﻊﺟاﺮﳌاو ردﺎﺼﳌا ﺖﺒﺛ - 1 .ت) تﺎﻛﱪﻟا ﻮﺑأ ﻦﻳﺪﻟا لﺎﻤﻛ .يرﺎﺒﻧﻷا ﻦﺑا ﻞﺋﺎﺴﻣ ﰲ فﺎﺼﻧﻹا .(ـﻫ 577

ﲔﺑ فﻼﳋا

ﻲﳏ ﺪﻤﳏ .ﻖﻴﻘﲢ .ﲔﻴﻓﻮﻜﻟاو ﲔﻳﺮﺼﺒﻟا :ﲔﻳﻮﺤﻨﻟا .ﺪﻴﻤﳊا ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا

.(ط.د) .اﺪﻴﺻ .ﺔﻳﺮﺼﻌﻟا ﺔﺒﺘﻜﳌا

ﺔﻨﺳ :ج .م1977

1.

- 2 :ط .ﲔﻳﻼﻤﻠﻟ ﻢﻠﻌﻟا راد .ﺎﻬﺼﺋﺎﺼﺧو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻪﻘﻓ .بﻮﻘﻌﻳ ﻊﻳﺪﺑ ﻞﻴﻣإ ﺔﻨﺳ .2

.م1986

- 3 .ت) .نﺎﻤﺜﻋ ﺢﺘﻔﻟا ﻮﺑأ .ﲏﺟ ﻦﺑا .رﺎﺠﻨﻟا ﻲﻠﻋ ﺪﻤﳏ .ﻖﻴﻘﲢ :ﺺﺋﺎَﺼﳋا .(ـﻫ 392

بﺎﺘﻜﻟا راد

توﲑﺑ .ﰊﺮﻌﻟا :ج .(ت.د) .(ط.د) .

1.

- 4 ت) ﺮِﻀَﳋا ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﺑ بﻮﻫﻮﻣ رﻮﺼﻨﻣ ﻮﺑأ ،ﻲﻘﻟاﻮﳉا ﻦﻣ بﱠﺮَﻌُﳌا .(ـﻫ540

مﻼﻜﻟا

راد ﺔﻌﺒﻄﻣ .ﺮﻛﺎﺷ ﺪﻤﳏ ﺪﲪأ :ﻖﻴﻘﲢ :ﻢﺠﻌﳌا فوﺮﺣ ﻰﻠﻋ ﻲﻤﺠﻋﻷا .ةﺮﻫﺎﻘﻟا .ﺔﻴﻣﻮﻘﻟا ﻖﺋﺎﺛﻮﻟاو ﺐﺘﻜﻟا

ط ﺔﻨﺳ .2 ج .م1969

2.

- 5 ءﺎﻔﺷ .ﺪﲪأ ﻦﻳﺪﻟا بﺎﻬﺷ .ﻲﺟﺎﻔﳋا .ﻞﻴﺣﺪﻟا ﻦﻣ بﺮﻌﻟا مﻼﻛ ﰲ ﺎﻤﻴﻓ ﻞﻴﻠﻐﻟا

ﺪﻤﳏ ﺪﻴﺴﻟا ﻪﺤﺤﺻ

ط .ﺮﺼﻣ .ةدﺎﻌﺴﻟا ﺔﻌﺒﻄﻣ .ﱐﺎﺴﻌﻨﻟا ﻦﻳﺪﻟا رﺪﺑ ﺔﻨﺳ .1

.ـﻫ1325

- 6 ط .ةﺮﻫﺎﻘﻟﺎﺑ ﻲﳒﺎﳋا ﺔﺒﺘﻜﻣ :ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﻪﻘﻓ ﰲ لﻮﺼﻓ .باﻮﺘﻟا ﺪﺒﻋ نﺎﻀﻣر ﺔﻨﺳ .2

.م1983

- 7 .ت) ﱪﻨﻗ ﻦﺑ وﺮﻤﻋ ﺮﺸﺑ ﻮﺑأ .ﻪﻳﻮﺒﻴﺳ ﻖﻴﻘﲢ :بﺎﺘﻜﻟا .(ـﻫ 180

ﺪﻤﳏ مﻼﺴﻟا ﺪﺒﻋ ﱂﺎﻋ .نورﺎﻫ

ط .ﺐﺘﻜﻟا ﺔﻨﺳ .3

ج .م1983 4.

- 8 ﻲﳒﺎﳋا ﺔﺒﺘﻜﻣ :ﺚﻳﺪﳊا ﺔﻐﻠﻟا ﻢﻠﻋ ءﻮﺿ ﰲ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا تاءاﺮﻘﻟا .ﲔﻫﺎﺷ رﻮﺒﺼﻟا ﺪﺒﻋ .ةﺮﻫﺎﻘﻟﺎﺑ

.(ت.د) .(ط.د) - 9 ت) ﷲا ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا ءﺎX .ﻞﻴﻘﻋ ﻦﺑا ﻲﳏ ﺪﻤﳏ .ﻖﻴﻘﲢ .ﻞﻴﻘﻋ ﻦﺑا حﺮﺷ .(ـﻫ 672

ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا

.ﺪﻴﻤﳊا ﺔﻨﺳ .(ط.د)

:ج .م1964 2.

- 10 ت) .نﺎﻤﻴﻠﺳ ﻦﺑ ﺪﲪأ .يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﻮﺑأ ﺔﺸﺋﺎﻋ .ﻖﻴﻘﲢ .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر .(ـﻫ 449

.ﻦﲪﺮﻟا ﺪﺒﻋ

ط .ةﺮﻫﺎﻘﻟا .فرﺎﻌﳌا راد .(ت.د) .8

- 11 ﺔﻐﻠﻟا ﻊﻤﳎ تﺎﻋﻮﺒﻄﻣ .ناﻮْﻄَﻋ ﲔﺴﺣ ﻪﻘﻘﺣو ﻪﻌﲨ .ﻲﻠﻫﺎﺒﻟا ﺮﲪأ ﻦﺑ وﺮﻤﻋ ﺮﻌﺷ

.(ت.د) .(ط.د) .ﻖﺸﻣﺪﺑ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا - 12 .فرﺎﻌﳌا راد .ناﺮﻔﻐﻟا ﺔﻟﺎﺳر ﰲ يﺮﻌﳌا ءﻼﻌﻟا ﰊأ ﺔﻐﻟ ،ﰊﺎﺒﳊا ﻲﻌﻣﺎﳉا ﺔﻤﻃﺎﻓ .(ط.د) .ةﺮﻫﺎﻘﻟا

(ت.د) - 13 .بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ .ﻦﻳﺪﻟا لﺎﲨ ﻞﻀﻔﻟا ﻮﺑأ رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا

- 14 ﱂا حﺮﺷ .ﺶﻴﻌﻳ ﻦﻳﺪﻟا ﻖﻓﻮﻣ .ﺶﻴﻌﻳ ﻦﺑا

ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻟﺎﻋ :ﻞﺼﻓ

ج .(ت.د) .(ط.د) .6