• Aucun résultat trouvé

Cryptanalyse physique de circuits cryptographiques à l’aide de sources LASER

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Partager "Cryptanalyse physique de circuits cryptographiques à l’aide de sources LASER"

Copied!
150
0
0

Texte intégral

(1)

HAL Id: tel-00966923

https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00966923

Submitted on 27 Mar 2014

HAL is a multi-disciplinary open access

archive for the deposit and dissemination of sci-entific research documents, whether they are

pub-L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, est destinée au dépôt et à la diffusion de documents scientifiques de niveau recherche, publiés ou non,

l’aide de sources LASER

Cyril Roscian

To cite this version:

Cyril Roscian. Cryptanalyse physique de circuits cryptographiques à l’aide de sources LASER. Autre. Ecole Nationale Supérieure des Mines de Saint-Etienne, 2013. Français. �NNT : 2013EMSE0708�. �tel-00966923�

(2)

Th`

≥s≥

pr´≥s≥nt´≥≥par

Cyril ROSCIAN

Pourobt≥nirl≥gra≤≥≤≥

Doct≥ur≤≥l´Ecol≥National≥Sup´≥ri≥ur≥≤≥s Min≥s≤≥Saint-´Eti≥nn≥

Sp´≥cialit´≥ : Micro´≥l≥ctroniqu≥

Cryptanalys≥physiqu≥≤≥circuitscryptographiqu≥s

`

alai≤≥≤≥sourc≥sLASER

Sout≥nu≥`aGar≤ann≥l≥8Octobr≥2013 Pr´≥si≤≥nt≤ujury

M.R´≥gis LEVEUGLE...Laboratoir≥TIMA,Gr≥nobl≥ Examinat≥urs

M.H≥rv´≥ CHABANNE...Morpho,Paris Rapport≥urs

M.Bruno ROUZEYRE...LIRMM, Montp≥lli≥r M.Sylvain GUILLEY...TELECOM-ParisT≥ch,Paris Dir≥ct≥ur≤≥th`≥s≥

Mm≥.Assia TRIA ...CEA-TECH/CMP,Gar≤ann≥ Enca≤rant

(3)

AVRIL Stéphan≥ PR2 Mécaniqu≥ ≥tingéni≥ri≥ CIS BATTON-HUBERT Mir≥ill≥ PR2 Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt FAYOL

BENABEN Patrick PR1 Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux CMP BERNACHE-ASSOLLANT Di≤i≥r PR0 Géni≥ ≤≥s Procé≤és CIS BIGOT J≥an Pi≥rr≥ MR(DR2) Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN BILAL Essai≤ DR Sci≥nc≥s ≤≥la T≥rr≥ SPIN

BOISSIER Olivi≥r PR1 Informatiqu≥ FAYOL

BORBELY An≤ras MR(DR2) Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt SMS BOUCHER Xavi≥r PR2 Géni≥ In≤ustri≥l FAYOL BRODHAG Christian DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt FAYOL BURLAT Patrick PR2 Géni≥ In≤ustri≥l FAYOL COURNIL Mich≥l PR0 Géni≥ ≤≥s Procé≤és DIR DARRIEULAT Mich≥l IGM Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS DAUZERE-PERES Stéphan≥ PR1 Géni≥ In≤ustri≥l CMP DEBAYLE Johan CR Imag≥ Vision Signal CIS DELAFOSSE Davi≤ PR1 Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS DESRAYAUD Christoph≥ PR2 Mécaniqu≥ ≥tingéni≥ri≥ SMS DOLGUI Al≥xan≤r≥ PR0 Géni≥ In≤ustri≥l FAYOL DRAPIER Sylvain PR1 Mécaniqu≥ ≥tingéni≥ri≥ SMS FEILLET Dominiqu≥ PR2 Géni≥ In≤ustri≥l CMP FOREST B≥rnar≤ PR1 Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux CIS FORMISYN Pascal PR0 Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt DIR FRACZKIEWICZ Anna DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS

GARCIA Dani≥l MR(DR2) Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN GERINGER J≥an MA(MDC) Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux CIS GIRARDOT J≥an-jacqu≥s MR(DR2) Informatiqu≥ FAYOL GOEURIOT Dominiqu≥ DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS GRAILLOT Di≤i≥r DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt SPIN GROSSEAU Philipp≥ DR Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN GRUY Fré≤éric PR1 Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN

GUY B≥rnar≤ DR Sci≥nc≥s ≤≥la T≥rr≥ SPIN

GUYONNET R≥né DR Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN

HAN Woo-Suck CR Mécaniqu≥ ≥tingéni≥ri≥ SMS HERRI J≥an Mich≥l PR1 Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN

INAL Karim PR2 Microél≥ctroniqu≥ CMP

KERMOUCHE Guillaum≥ PR2 Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ SMS KLOCKER H≥lmut DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS LAFOREST Valéri≥ MR(DR2) Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt FAYOL

LERICHE Ro≤olph≥ CR Mécaniqu≥ ≥tingéni≥ri≥ FAYOL LI J≥an Mich≥l Microél≥ctroniqu≥ CMP MALLIARAS G≥org≥s PR1 Microél≥ctroniqu≥ CMP MOLIMARD Jérôm≥ PR2 Mécaniqu≥ ≥tingéni≥ri≥ CIS MONTHEILLET Franck DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS PERIER-CAMBY Laur≥nt PR2 Géni≥ ≤≥s Procé≤és DFG PIJOLAT Christoph≥ PR0 Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN PIJOLAT Michèl≥ PR1 Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN PINOLI J≥an Charl≥s PR0 Imag≥ Vision Signal CIS

POURCHEZ Jérémy CR Géni≥ ≤≥s Procé≤és CIS

ROUSTANT Olivi≥r MA(MDC) FAYOL

STOLARZ Jacqu≥s CR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS SZAFNICKI Konra≤ MR(DR2) Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥l'≥nvironn≥m≥nt CMP

TRIA Assia Microél≥ctroniqu≥ CMP

VALDIVIESO François MA(MDC) Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS VIRICELLE J≥an Paul MR(DR2) Géni≥ ≤≥s Procé≤és SPIN WOLSKI Krzystof DR Sci≥nc≥s ≥t géni≥ ≤≥s matériaux SMS

XIE Xiaolan PR1 Informatiqu≥ CIS

BERGHEAU J≥an-Mich≥l PU Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE BERTRAND Philipp≥ MCF Géni≥ ≤≥s procé≤és ENISE DUBUJET Philipp≥ PU Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE FORTUNIER Rolan≤ PR Sci≥nc≥s ≥t Géni≥ ≤≥s matériaux ENISE GUSSAROV An≤r≥y Ens≥ignant contractu≥l Géni≥ ≤≥s procé≤és ENISE HAMDI Hé≤i MCF Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE LYONNET Patrick PU Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE RECH Jol MCF Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE SMUROV Igor PU Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE TOSCANO Rosario MCF Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE ZAHOUANI Hassan PU Mécaniqu≥ ≥t Ingéni≥ri≥ ENISE

EMSE : Ens≥ignants-ch≥rch≥urs ≥t ch≥rch≥urs autorisés à ≤irig≥r ≤≥s thès≥s ≤≥ ≤octorat (titulair≥s ≤un ≤octorat ≤État ou ≤un≥ HDR)

ENISE : Ens≥ignants-ch≥rch≥urs ≥t ch≥rch≥urs autorisés à ≤irig≥r ≤≥s thès≥s ≤≥ ≤octorat (titulair≥s ≤un ≤octorat ≤État ou ≤un≥ HDR) SCIENCES DE LA TERRE

SCIENCES ET GENIE DE LENVIRONNEMENT MATHEMATIQUES APPLIQUEES

INFORMATIQUE IMAGE, VISION, SIGNAL

GENIE INDUSTRIEL MICROELECTRONIQUE

B. Guy, Dir≥ct≥ur ≤≥ r≥ch≥rch≥ D. Graillot, Dir≥ct≥ur ≤≥ r≥ch≥rch≥

O. Roustant, Maîtr≥-assistant O. Boissi≥r, Prof≥ss≥ur

JC. Pinoli, Prof≥ss≥ur A. Dolgui, Prof≥ss≥ur 07 /0 4 /2 01 3

(4)
(5)
(6)

Tabl≥≤≥s mati`

≥r≥s

Tabl≥≤≥s mati`≥r≥s iii

Tabl≥≤≥s gur≥s vii

List≥≤≥stabl≥aux xi Intro≤uction 1 1 Lacryptographi≥≥tlinj≥ction≤≥faut≥sparlas≥r 5 1.1 Lacryptographi≥ ... 7 1.1.1 Intro≤uction... 7 1.1.2 Chir≥m≥ntasym´≥triqu≥... 8 1.1.3 Chir≥m≥ntsym´≥triqu≥... 8

1.1.4 Cryptanalys≥physiqu≥ ... 10

1.2 M´≥canism≥≤inj≥ction≤≥faut≥sparlas≥r... 11

1.2.1 T≥rminologi≥ ... 11

1.2.2 E≥tPhoto-´≥l≥ctriqu≥ ... 12

1.2.3 G´≥n´≥ration≤unphoto-courant ... 13

(7)

1.2.5 Singl≥Ev≥ntUps≥t ... 17

1.2.6 DunSETv≥rsun≥faut≥... 19

1.2.7 E≥t≤≥structif(Latch-Up)... 19

1.2.8 Bilan≤u m´≥canism≥≤inj≥ction ... 21

1.3 Mo≤`≥l≥s≤≥faut≥s... 22

1.3.1 Bit-s≥t\Bit-r≥s≥t ... 22

1.3.2 Bit-ip... 23

1.3.3 Collag≥... 23

1.4 Inu≥nc≥≤≥sparam`≥tr≥s≤utirlas≥r ... 23

1.4.1 Choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥... 24

1.4.2 Tirparlafac≥avantouparlafac≥arri`≥r≥ ... 27

1.4.3 Variation≤≥la≤ur´≥≥≤impulsion ... 28

1.4.4 Distanc≥≤≥tir ... 30

1.4.5 Taill≥≤ufaisc≥aulas≥r... 31

2 ´Etu≤≥≤≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥ssurc≥llul≥SRAM 35 2.1 Intro≤uction... 37

2.2 L≥circuitSRAM ... 37

2.3 Analys≥th´≥oriqu≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s... 39

2.4 Con≤itions≥xp´≥rim≥ntal≥s ... 42

2.4.1 D≥scription≤ubanclas≥r ... 43

2.4.2 Cart≥≤int≥rfac≥ ... 45

2.5 Cartographi≥≤≥szon≥s≤≥s≥nsibilit´≥ ... 45

2.6 SimulationSPICE ... 49

2.6.1 Mo≤`≥l≥≤≥simulation... 49

2.6.2 Simulation≤≥szon≥s≤≥s≥nsibilit´≥... 52

2.6.3 Analys≥≤≥ssimulationssurlabs≥nc≥≤≥Bit-ip... 54

2.6.4 Analys≥≤≥lazon≥non-s≥nsibl≥ ... 61

2.7 Tirslas≥rav≥cun≥sourc≥las≥rpicos≥con≤≥s... 62

2.8 Inj≥ction≤≥faut≥ssurlam´≥moir≥RAM≤un micro-contrˆol≥ur... 65

(8)

2.8.3 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥lam´≥moir≥RAM... 67

2.8.4 Cartographi≥`alai≤≥≤un≥sourc≥las≥rpicos≥con≤≥s ... 70

2.9 Conclusion... 71

3 Inj≥ction≤≥faut≥slas≥rsurun ASIC AES 73 3.1 Intro≤uction... 75

3.2 Lalgorithm≥AES... 75

3.3 Attaqu≥s≥nfaut≥ssurAES ... 78

3.3.1 Notationsutilis´≥≥s ... 79

3.3.2 Attaqu≥surlatransformationSUBBYTES ... 79

3.3.3 Attaqu≥≤≥Roch≥≥tal. ... 81

3.3.4 Attaqu≥≤≥Lash≥rm≥s≥tal... 83

3.3.5 Attaqu≥surlatransformationMIXCOLUMNS... 86

3.3.6 Attaqu≥≤≥typ≥Saf≥Error ... 87

3.4 LASICAES... 88

3.4.1 Contr≥-m≥sur≥s ... 91

3.4.2 Cart≥≥tBanc≤≥t≥st... 93

3.5 ´Etu≤≥≤u mo≤`≥l≥≤≥faut≥s≥nfac≥avant ... 96

3.5.1 Con≤itions≥xp´≥rim≥ntal≥s ... 97

3.5.2 Analys≥≤≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥s... 98

3.5.3 DFA surla≤≥rni`≥r≥ron≤≥≤≥lAES ...102

3.5.4 Conclusion...107

3.6 Caract´≥risation≤≥lASICAESprot´≥g´≥...109

3.6.1 ´Etu≤≥th´≥oriqu≥≤≥scontr≥-m≥sur≥s ...109

3.6.2 Localisation≤≥sblocsSUBBYTES ...115

3.6.3 R´≥sultats ...117

3.6.4 Conclusion≥tpr´≥conisations...119

Conclusiong´≥n´≥ral≥ 121

(9)
(10)

Tabl≥≤≥s gur≥s

1.1 E≥t≤untirlas≥rsurun≥jonctionPNpolaris´≥≥≥ninv≥rs≥(N/substratP). 14

1.2 R≥pr´≥s≥ntation≤≥sph´≥nom`≥n≥s`alorigin≥≤≥lacr´≥at

ion≤uncouranttran-sitoir≥... 15

1.3 Sch´≥ma≤uninv≥rs≥urcmosav≥clocalisation≤≥szon≥ss≥nsibl≥s... 16

1.4 Sch´≥ma≤un≥c≥llul≥sram`a6transistors... 17

1.5 Bascul≥m≥nt≤≥lac≥llul≥ m´≥moir≥lors≤untirlas≥r. ... 18

1.6 Cr´≥ation≤unSET`atrav≥rsun≥port≥xors≥propag≥antjusqu`al≥ntr´≥≥ ≤unr≥gistr≥. ... 20

1.7 Structur≥thyristor≤uninv≥rs≥urCMOS. ... 21

1.8 Co≥ ci≥nt≤absorption≤usiliciumpour≤i´≥r≥nt≥sval≥urs≤≥≤opag≥≥n fonction≤≥l´≥n≥rgi≥≤uphoton.[36]... 25

1.9 Taux≤≥g´≥n´≥ration≤≥sport≥urs≥nfonction≤≥lalongu≥ur≤on≤≥pour plusi≥urs´≥paiss≥urs≤≥substrat.[32] ... 27

1.10 R´≥pons≥≥ncourant≥t≥nt≥nsion≤untransistor≤≥typ≥N `auntirlas≥r≤≥ 1ps(a)≥t1ns(b).[13] ... 29

1.11 Niv≥au≤´≥n≥rgi≥las≥r minimal≥ntraˆınantunSEU≥nfonction≤≥la≤ur´≥≥ ≤impulsion.[13] ... 30

(11)

1.13 Comparaison≥ntr≥≤≥uxtransistors≥nt≥chnologi≥1µm(`agauch≥)≥t

0,13µm(`a≤roit≥)≥tunspotlas≥r≤≥ 1µm≤≥≤iam`≥tr≥. ... 32

2.1 Sch´≥maniv≥autransistor≥tlayout≤≥lac≥llul≥csram... 38

2.2 Vu≥≤≥ns≥mbl≥≤ucircuit≤≥t≥st≥tagran≤iss≥m≥nt≤≥lazon≥cont≥nantla

csram. ... 39

2.3 Layout≤≥lacsramav≥ci≤≥ntication≤≥szon≥ss≥nsibl≥s:bl≥upourl´≥tat

1,roug≥pourl´≥tat 0... 40

2.4 Layout≤≥lacsram av≥ci≤≥ntication≤≥szon≥ss≥nsibl≥sinc

luantlhy-poth`≥s≥≤≥l≥xist≥nc≥≤≥zon≥s≤≥Bit-ip... 42

2.5 Banclas≥r. ... 44

2.6 Cart≥≤int≥rfac≥pourl≥circuitt≥st. ... 45

2.7 Cartographi≥≤≥ss≥nsibilit´≥spour≤≥spuissanc≥s≥ntr≥0,265 W≥t0,424 W

≥tunspotlas≥r≤≥1µm... 47

2.8 Cartographi≥≤≥ss≥nsibilit´≥spourun≥puissanc≥≤≥0,75 W≥tunspotlas≥r

≤≥5µm... 49

2.9 Form≥≤unphoto-courantsimul´≥... 50

2.10Sch´≥ma≤≥lac≥llul≥sramav≥cl≥ssourc≥s≤≥courant mo≤´≥l

isantl≥photo-courantin≤uitparuntirlas≥r. ... 51

2.11Simulation≤≥szon≥s≤≥s≥nsibilit´≥≤≥lasram. ... 53

2.12Simulation≤un≥faut≥Bit-r≥s≥t:niv≥aux≤≥t≥nsion≤≥snœu≤sQ ≥t

DATAOUT. ... 54

2.13Simulation≤un≥faut≥Bit-r≥s≥t:courantsr´≥sultant≤utirlas≥r... 55

2.14Simulation≤≥lacharg≥tir´≥≥≤unœu≤DATAOUT (val≥urabsolu≥). .... 55

2.15Simulation≤uphoto-courantin≤uit`atrav≥rsl≥≤rain≤≥MN2... 56

2.16Simulation≤un≥t≥ntativ≥≤≥faut≥Bit-s≥t:niv≥aux≤≥t≥nsion≤≥snœu≤s

Q≥tDATAOUT. ... 57

2.17Simulation≤un≥t≥ntativ≥≤≥faut≥Bit-s≥t:courantsr´≥sultant≤utirlas≥r.. 58

2.18Simulation≤≥lacharg≥inj≥ct´≥≥surl≥nœu≤Q... 58

2.19Simulation ≤un≥faut≥Bit-s≥t: niv≥aux ≤≥t≥nsion ≤≥s nœu≤sQ ≥t

DATAOUT. ... 59

(12)

2.21Simulation≤un≥t≥ntativ≥≤≥faut≥Bit-r≥s≥t:niv≥aux≤≥t≥nsion≤≥snœu≤s

Q≥tDATAOUT. ... 60

2.22Simulation≤≥lacharg≥≤rain´≥≥surl≥nœu≤DATAOUT. ... 61

2.23Simulation≤un≥t≥ntativ≥≤≥faut≥Bit-r≥s≥t:niv≥aux≤≥t≥nsion≤≥snœu≤s Q≥tDATAOUT. ... 62

2.24Simulation≤un≥t≥ntativ≥≤≥faut≥Bit-r≥s≥t:courantsr´≥sultant≤utirlas≥r.63 2.25 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥lasramav≥cunpuls≥las≥r≤≥30ps... 64

2.26 Micro-contrˆol≥ur&c≥llul≥sram... 66

2.27 Cart≥≤≥t≥stpourl≥ micro-contrˆol≥ur. ... 67

2.28 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥la m´≥moir≥ramav≥cun≥puissanc≥≤≥ 0,29W... 68

2.29 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥la m´≥moir≥ramav≥cun≥puissanc≥≤≥ 0,32W... 68

2.30 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥la m´≥moir≥ramav≥cun≥puissanc≥≤≥ 0,29W ≥tun≥taill≥≤≥spot≤≥5µm. ... 69

2.31 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥la m´≥moir≥ramav≥cun≥puissanc≥≤≥ 2,38nJ≥tun≥taill≥≤≥spot≤≥1µm... 70

2.32 Cartographi≥≤≥szon≥ss≥nsibl≥s≤≥la m´≥moir≥ramav≥cun≥puissanc≥≤≥ 1,85nJ≥tun≥taill≥≤≥spot≤≥5µm... 71

3.1 R≥pr´≥s≥ntationsch´≥matiqu≥≤≥lalgorithm≥AES-128... 76

3.2 R≥pr´≥s≥ntationsch´≥matiqu≥≤ucalcul≤un≥cl≥f≤≥ron≤≥. ... 78

3.3 Sch´≥ma≤≥lattaqu≥≤≥C.Girau≤[18]. ... 80

3.4 Nombr≥≤≥pair≥schir´≥scorr≥ct/faut´≥n´≥c≥ssair≥spouruntaux≤≥r´≥ussit≥ ≤≥90%≥nfonction≤utaux≤≥r´≥p´≥tabilit´≥≤≥sfaut≥sinj≥ct´≥≥s[49]. ... 83

3.5 Nombr≥moy≥n≤≥t≥xt≥sn´≥c≥ssair≥s`alattaqu≥≤≥Lash≥rm≥s≥tal .≥nfonc-tion≤≥l≥ntropi≥≤≥sfaut≥sinj≥ct´≥≥s[31]. ... 85

3.6 Sch´≥ma≤≥lattaqu≥≤≥G.Pir≥t≥tal.[44]... 86

3.7 Photo≥nfac≥avant≤≥lASICAES. ... 89

3.8 Sch´≥ma≤≥lop≥rationsubbyt≥s.[67] ... 90

3.9 Sch´≥ma≤≥lASICAES. ... 91

(13)

3.11 Ex≥mpl≥≤≥crois≥m≥nt≤≥sbits≤unoct≥t≥ntr≥l≥s≤≥uxch≥mins≤≥≤onn´≥≥s.93

3.12Sch´≥ma≤ubanc≤≥t≥stlas≥r. ... 94

3.13 Consommation´≥l≥ctriqu≥≤ucircuitlors≤untirlas≥rp≥n≤antla7i≥m≥≥tla

8i≥m≥ron≤≥≤≥la≥s-128... 95

3.14 Cart≥supportpourlasic&banclas≥r. ... 96

3.15Surfac≥≤≥lASICAES≤ivis´≥≥n36zon≥s. ... 97

3.16Illustration≤≥s≥ns≥mbl≥s≤≥val≥urspossibl≥s≤≥loct≥t≤≥sous-cl≥fr≥ch≥rch´≥

lors≤≥lattaqu≥≤≥Girau≤...103

3.17 Propagation≤un≥faut≥inj≥ct´≥≥`atrav≥rsl≥ch≥min≤≥≤onn´≥≥scompl´

≥m≥n-t´≥≥slors≤≥la≤≥rni`≥r≥ron≤≥≤≥la≥s...111

3.18 Propagation≤≥≤≥uxfaut≥si≤≥ntiqu≥sinj≥ct´≥≥s`atrav≥rsl≥s≤≥uxch≥mins

≤≥≤onn´≥≥slors≤≥la≤≥rni`≥r≥ron≤≥≤≥la≥s. ...112

3.19 Propagation≤un≥faut≥inj≥ct´≥≥≤ansl≥ m´≥canism≥≤≥≤´≥t≥ction≤≥rr≥urs

lors≤≥laron≤≥9surl≥s≤≥uxch≥mins≤≥≤onn´≥≥s...113

3.20 Propagation≤un≥faut≥inj≥ct´≥≥≤ansl≥m´≥canism≥≤≥≤iusion≤≥rr≥urlors

≤≥laron≤≥9surl≥s≤≥uxch≥mins≤≥≤onn´≥≥s...116

3.21I≤≥ntication≤≥plusi≥urszon≥scorr≥spon≤antauxr≥gistr≥s≤usubbyt≥s

(14)

List≥≤≥stabl≥aux

1.1 Classication≤≥sattaqu≥s mat´≥ri≥ll≥s. ... 11

1.2 Evolution≤≥st≥chnologi≥ssiliciumc≥s20≤≥rni`≥r≥sann´≥≥s... 32

2.1 Caract´≥ristiqu≥s≤≥s≤i´≥r≥nt≥ssourc≥slas≥r... 43

2.2 Tabl≥≤≥sco≥ ci≥nts≤≥transmission≤≥sobj≥ctifs. ... 43

2.3 Tabl≥≤≥sco≥ ci≥nts≤≥simulation... 52

3.1 Tabl≥≤≥rr≥ur... 84

3.2 R´≥sultats≥xp´≥rim≥ntauxsurasica≥s... 99

3.3 Inj≥ction≤≥faut≥Las≥rsurloct≥t5(1000t≥xt≥sal´≥atoir≥s)... 99

3.4 Inj≥ction≤≥faut≥slas≥rsurloct≥t5(t≥xt≥choisiuniqu≥). ...100

3.5 Faut≥sinj≥ct´≥≥ssurloct≥t3. ...101

3.6 Probabilit´≥surl≥sfaut≥sa≥ctantl≥sbit1≥t2 ...101

3.7 Tabl≥≤≥rr≥ur≤≥loct≥t#3. ...106

(15)
(16)

Intro≤uction

Lasoci´≥t´≥ actu≥ll≥ ≥str´≥solum≥nttourn´≥≥ v≥rsl´≥chang≥ ≤informations. L≥

≤´≥v≥lopp≥m≥ntaccru≤≥s moy≥ns≤≥communication(smartphon≥s,boxint≥rn≥t,≥tc.)

maisaussi≤≥s moy≥ns≤≥pai≥m≥nt´≥l≥ctroniqu≥(cart≥≤≥pai≥m≥nt,PayTV,≥tc.)a

pos´≥≤≥nouv≥ll≥sprobl´≥matiqu≥sauxfabricants≤≥circuitsint´≥gr´≥spourassur≥run≥

transmissions´≥curis´≥≥≤≥sinformationsous´≥curis≥rl≥s moy≥ns≤≥pai≥m≥nts

.Lacryp-tographi≥s≥stalorsimpos´≥≥comm≥unoutilr´≥pon≤antaux≥xig≥nc≥spos´≥≥sparc≥s

nouv≥aux moy≥ns≤≥communicationou≤≥pai≥m≥nt.

L≥≤ispositifl≥plusr´≥pan≤uutilisant≤≥salgorithm≥scryptographiqu≥s≥stlacart≥

`

apuc≥. C≥lui-ci,utilis´≥aussibi≥n≤ansl≥st´≥l´≥-communicationsav≥cl≥scart≥ssim

qu≥≤ansl≥ mili≥ubancair≥av≥cl≥scart≥s≤≥pai≥m≥nt´≥l≥ctroniqu≥,≥mbarqu≥l≥plus

souv≥ntuncircuitint´≥gr´≥ayantun≥parti≥≤´≥≤i´≥≥auxcalculscryptographiqu≥s. C≥s

circuitsvont≤onc manipul≥r≤≥s≤onn´≥≥ss≥nsibl≥s≥t≤oiv≥ntˆ≥tr≥prot´≥g´≥s.S≥lonl≥

princip≥≤≥K≥rckhos,las´≥curit´≥≤≥≤onn´≥≥schir´≥≥s≤oit≤´≥p≥n≤r≥uniqu≥m≥nt≤≥la

cl≥f≤≥chir≥m≥ntutilis´≥≥,≥tnon≤≥lalgorithm≥ou≤≥sparam`≥tr≥s≤≥c≥lui-ci.C≥st

≤oncc≥tt≥cl≥fquilfautprot´≥g≥r≤unattaquantpot≥nti≥l.

Malgr´≥larobust≥ss≥math´≥matiqu≥≤≥s≤i´≥r≥ntsalgorithm≥s≤≥chir≥m≥ntutilis´≥s, l≥scircuitsint´≥gr´≥ssontc≥p≥n≤antvuln´≥rabl≥sauxattaqu≥s mat´≥ri≥ll≥s.Un≥parti≥≤≥

(17)

cryptographiqu≥.Lap≥rturbation≤ucircuitprovoqu≥un≥≥rr≥ursurl≥r´≥sultat≤u

chir≥m≥nt.C≥sr´≥sultatsobt≥nussont≥nsuit≥analys´≥san≤≥r≥trouv≥rlacl≥fs´≥cr`≥t≥.

Onparl≥raalors≤inj≥ction≤≥faut≥sprovoquantun≥≥rr≥ur≤≥calcul. C≥sattaqu≥s

r≥pos≥nt≤ansla majorit´≥≤≥scassurlacapacit´≥≤≥lattaquant`ainj≥ct≥r≤≥sfaut≥s`a

≤≥sinstantspr´≥cis≤ucalculcryptographiqu≥.L≥ cacit´≥≤≥c≥sattaqu≥sp≥ut≤´≥p≥n≤r≥

aussi≤u mo≤`≥l≥≤≥faut≥sinj≥ct´≥≥s.Il≥st≤oncimportant≤≥ maˆıtris≥rl≥ mo≤`≥l≥≤≥

faut≥s.

Plusi≥ursmoy≥ns≤≥p≥rturbation≥xist≥nt,n´≥c≥ssitantparfoisun≥pr´≥parationpr´≥a l-abl≥≤ucircuitvisant`aˆot≥run≥parti≥≤uboˆıti≥rlaissantunacc`≥s≤ir≥ctaucircuitint´

≥-gr´≥.Lutilisation≤untirlas≥r≥stun≤≥smoy≥nsl≥splus≥ cac≥s≤inj≥ctionp≥rm≥ttant

≤avoirun≥pr´≥cisionspatial≥≤utirsurl≥circuitint´≥gr´≥ maisaussiun≥pr´≥cis

iont≥m-por≥ll≥poursynchronis≥rl≥tirlas≥rav≥cl≥x´≥cution≤ucalculcryptographiqu≥.L≥las≥r

≥stsouv≥ntconsi≤´≥r´≥comm≥unmoy≥n≤inj≥ctionp≥rm≥ttant≤obt≥nirl≥sfaut≥sn´

≥c≥s-sair≥saux≤i´≥r≥nt≥sattaqu≥s.C≥p≥n≤ant,l≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥sin≤uitsparc≥ moy≥n

≤inj≥ctionnontpas´≥t´≥clair≥m≥ntcaract´≥ris´≥s≤≥mˆ≥m≥qu≥l≥xploitation´≥v≥ntu≥l≤≥

c≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥s.

C≥tt≥th`≥s≥a≤oncpourobj≥ctif≤´≥tu≤i≥rl≥smo≤`≥l≥s≤≥faut≥spossibl≥slors≤in

j≥c-tion≤≥faut≥spartirlas≥r,≤≥xploit≥rc≥smo≤`≥l≥s≤≥faut≥spour´≥valu≥rlam≥nac≥li´≥≥

`

ac≥sattaqu≥s≥nfaut≥smaisaussi≤≥t≥st≥rlarobust≥ss≥≤≥scircuitscryptographiqu≥s

≥mbarquant≤≥sprot≥ctionscontr≥l≥sattaqu≥s≥nfaut≥s.

L≥pr≥mi≥rchapitr≥≤≥c≥tt≥th`≥s≥pr´≥s≥nt≥ral≥s≤i´≥r≥nts m´≥canism≥sp≥rm≥ttant

linj≥ction≤≥faut≥spartirlas≥r maisaussilinu≥nc≥≤≥sparam`≥tr≥s≤ulas≥rsur

linj≥ction≤≥faut≥s.Puis,l≥s≥con≤chapitr≥port≥rasurl´≥tu≤≥≤≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥s

possibl≥slors≤inj≥ction≤≥faut≥ssurun≥c≥llul≥srammaisaussisurlam´≥moir≥ram

≤un micro-contrˆol≥ur.L≥s≤i´≥r≥ntsr´≥sultats≥xp´≥rim≥ntauxs≥rontaccompagn´≥s≤≥

simulations´≥l≥ctriqu≥s≤inj≥ction≤≥faut≥sparlas≥rpourmi≥uxcompr≥n≤r≥l≥smo≤`≥l≥s

≤≥faut≥sobs≥rv´≥s.Ennl≥≤≥rni≥rchapitr≥abor≤≥ral≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥sin≤uitspar

tirlas≥rsuruncircuitint´≥gr´≥impl´≥m≥ntantlalgorithm≥≤≥chir≥m≥ntsym´≥triqu≥

a≥s.`Alai≤≥≤≥s≤onn´≥≥scoll≥ct´≥≥sainsiqu≥≤≥sinformationssurl≥smo≤`≥l≥s≤≥faut≥s

possibl≥s,unsch´≥ma≤attaqu≥≥nfaut≥ss≥raam´≥lior´≥,tirantparti≤≥smo≤`≥l≥s≤≥faut≥s

(18)
(19)
(20)

1

Lacryptographi≥≥tlinj≥ction

≤≥faut≥sparlas≥r

Pr´

≥ambul≥

L≥but≤≥c≥chapitr≥≥st≤≥rapp≥

l≥rsuccinct≥m≥ntl≥sbas≥s≤≥lacryptogra-phi≥ainsiqu≥l≥s≤i´≥r≥ntstyp≥s≤attaqu≥s mat´≥ri≥ll≥spossibl≥s.Ils≥ra≥nsuit≥

pr´≥s≥nt´≥un´≥tat≤≥lart≤≥s m´≥canism≥s≤inj≥ct

ions≤≥faut≥sparlas≥rsurcir-cuitcmosmaisaussi≤≥linu≥nc≥≤≥s≤i´≥r≥ntsparam`≥tr≥s≤untirlas≥rsur

linj≥ction≤≥faut≥s.

Cont≥nts

1.1 Lacryptographi≥... 7 1.1.1 Intro≤uction... 7 1.1.2 Chir≥m≥ntasym´≥triqu≥... 8 1.1.3 Chir≥m≥ntsym´≥triqu≥... 8

1.1.4 Cryptanalys≥physiqu≥ ... 10

1.2 M´≥canism≥≤inj≥ction≤≥faut≥sparlas≥r... 11

1.2.1 T≥rminologi≥... 11

1.2.2 E≥tPhoto-´≥l≥ctriqu≥... 12

1.2.3 G´≥n´≥ration≤unphoto-courant ... 13

(21)

1.2.5 Singl≥Ev≥ntUps≥t ... 17

1.2.6 DunSETv≥rsun≥faut≥... 19

1.2.7 E≥t≤≥structif(Latch-Up)... 19

1.2.8 Bilan≤u m´≥canism≥≤inj≥ction ... 21

1.3 Mo≤`≥l≥s≤≥faut≥s ... 22

1.3.1 Bit-s≥t\Bit-r≥s≥t ... 22

1.3.2 Bit-ip... 23

1.3.3 Collag≥... 23

1.4 Inu≥nc≥≤≥sparam`≥tr≥s≤utirlas≥r... 23

1.4.1 Choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥... 24

1.4.2 Tirparlafac≥avantouparlafac≥arri`≥r≥ ... 27

1.4.3 Variation≤≥la≤ur´≥≥≤impulsion ... 28

1.4.4 Distanc≥≤≥tir ... 30

(22)

1.1 Lacryptographi≥

1.1.1 Intro≤uction

Lacryptographi≥≥stun≥≤isciplin≥p≥rm≥ttant≤≥transm≥ttr≥≤≥sinformations≤≥

mani`≥r≥con≤≥nti≥ll≥.Pourr≥n≤r≥l≥sinformations`atransm≥ttr≥con≤≥nti≥ll≥s,c≥l

l≥s-cisubiss≥ntun≥transformationapp≥l´≥≥chir≥m≥nt,r≥n≤antl≥t≥xt≥clairchir´

≥in-compr´≥h≥nsibl≥pourtoutl≥ mon≤≥. D≥puislantiquit´≥,c≥s m´≥tho≤≥s≤≥chir≥m≥nt

ont´≥t´≥utilis´≥≥sprincipal≥m≥ntpourlatransmission≤informationsmilitair≥s.Jusquau

XIXèm≥ si`≥cl≥,c≥s m´≥tho≤≥s≤≥chir≥m≥nt´≥tai≥ntbas´≥≥ssur≤≥uxgran≤sprincip≥s:

lap≥rmutation,p≥rm≥ttant≤avoirun≥bonn≥≤iusion≤≥linformation≤ut≥xt≥clair

v≥rsl≥t≥xt≥chir´≥,≥tlasubstitution,p≥rm≥ttant≤avoirun≥bonn≥confus

ion(com-pl≥xit´≥≤≥lar≥lation≥ntr≥l≥ m≥ssag≥chir´≥≥tl≥t≥xt≥clair).Pourc≥s m´≥tho≤≥s≤≥

chir≥m≥nt,l≥s≥cr≥t,p≥rm≥ttant≤≥chir≥r≥t≤´≥chir≥rl≥s≤onn´≥≥s,≥stconstitu´≥≤≥

lalgorithm≥≤≥chir≥m≥ntlui-mˆ≥m≥.Un≥≤≥sm´≥tho≤≥s≤≥chir≥m≥ntl≥splusconnu≥s

≥ts≥basantsurc≥sprincip≥s≥stl≥chir≥m≥nt≤≥C´≥sar[24],consistant`a≥≥ctu≥run

≤´≥calag≥≤≥3l≥ttr≥spourchaqu≥l≥ttr≥≤≥lalphab≥t.Lanotion≤≥cl≥f≤≥chir≥m≥nt

futintro≤uit≥auXVIèm≥ av≥cl≥chir≥≤≥Vig≥n`≥r≥ [24].Pourc≥tt≥algorithm≥,l≥

s≥cr≥tr≥pos≥surlacl≥f≤≥chir≥m≥nt≥tp≥utˆ≥tr≥vu≥comm≥un mot≤≥pass≥.

`

Ala n≤uXIXèm≥,August≥K≥rckhos´≥non¸cal≥sr`≥gl≥s≤≥c≥quiallait≤≥v≥nirla

cryptographi≥mo≤≥rn≥[25].C≥sr`≥gl≥ssontr≥group´≥≥s≥nsixprincip≥sfon≤am≥ntaux:

L≥syst`≥m≥≤oitˆ≥tr≥ mat´≥ri≥ll≥m≥nt,sinon math´≥matiqu≥m≥nt,in≤´≥chirabl≥.

Ilfautquiln≥xig≥pasl≥s≥cr≥t,≥tquilpuiss≥sansinconv´≥ni≥nttomb≥r≥ntr≥l≥s

mains≤≥l≥nn≥mi.

Lacl≥f≤oitpouvoir≥nˆ≥tr≥communiqu´≥≥≥tr≥t≥nu≥sansl≥s≥cours≤≥not≥s

´

≥crit≥s,≥tˆ≥tr≥chang´≥≥ou mo≤i´≥≥augr´≥≤≥scorr≥spon≤ants.

Ilfautquilsoitapplicabl≥`alacorr≥spon≤anc≥t´≥l´≥graphiqu≥.

Ilfautquilsoitportatif,≥tqu≥sonmani≥m≥ntousonfonctionn≥m≥ntn≥xig≥pas

l≥concours≤≥plusi≥ursp≥rsonn≥s.

Il≥stn´≥c≥ssair≥qu≥l≥syst`≥m≥soit≤unusag≥faci

l≥≥tn≥≤≥man≤≥paslacon-naissanc≥≤un≥longu≥s´≥ri≥≤≥r`≥gl≥s`aobs≥rv≥r.

(23)

algorithm≥publicconnu≤≥tous,l≥s≥cr≥tr´≥si≤ants≥ul≥m≥nt≤anslacl≥f≤≥chir≥m≥nt.

D≥nosjours,lacryptographi≥p≥utˆ≥tr≥≤ivis´≥≥≥n≤≥uxgran≤≥sfamill≥s,l≥chir≥m≥nt

asym´≥triqu≥(`acl≥fpubliqu≥)≥tl≥chir≥m≥ntsym´≥triqu≥(`acl≥fs≥cr`≥t≥).

1.1.2 Chir≥m≥ntasym´

≥triqu≥

L≥princip≥≤uchir≥m≥ntasym´≥triqu≥futpr´≥s≥nt´≥pourlapr≥mi`≥r≥fois≥n1976

parDi ≥≥tH≥llman[12].C≥typ≥≤≥chir≥m≥ntconsist≥`autilis≥r≤≥scl≥fs≤i´≥r≥nt≥s

pourl≥chir≥m≥nt≥tl≥≤´≥chir≥m≥nt.Lacl≥f≤≥chir≥m≥nt≥stpubliqu≥≥tp≥ut≤onc

ˆ

≥tr≥≤istribu´≥≥sansrisqu≥≤≥r´≥v´≥l≥rl≥s≥cr≥t.Enr≥vanch≥l≥≤´≥chir≥m≥ntn≥p≥uts≥

fair≥quav≥cun≥cl≥fs≥cr`≥t≥app≥l´≥≥cl≥fpriv´≥≥.C≥typ≥≤algorithm≥≤≥chir≥m≥nt≥st

principal≥m≥ntutilis´≥pourla≤istribution≤≥cl≥fss≥cr`≥t≥spour≥≥ctu≥rl≥chir≥m≥nt

≤≥≤onn´≥≥sav≥cunalgorithm≥≤≥chir≥m≥ntsym´≥triqu≥.

Un≤≥salgorithm≥s≤≥chir≥m≥nt`acl≥fpubliqu≥l≥plusconnu≥tfacil≥`a

m≥t-tr≥≥n œuvr≥≥stl≥RSA[48]≤unom≤≥s≥sconc≥pt≥urs(RonRiv≥st, A≤iShamir≥t

L≥onar≤A≤l≥man).En1985,lutilisation≤≥courb≥s≥lliptiqu≥sfutintro≤uit≥parVictor

Mill≥r[38]≥tN≥alKoblitz[27]pourr´≥alis≥r≤uchir≥m≥nt`acl≥fpubliqu≥p≥rm≥ttant

lutilisation≤≥cl≥fspluscourt≥s.

1.1.3 Chir≥m≥ntsym´

≥triqu≥

L≥chir≥m≥nt`acl≥fs≥cr`≥t≥utilis≥la mˆ≥m≥cl≥fpourl≥chir≥m≥nt≥tl≥≤´≥ch

ir≥-m≥nt≤≥s≤onn´≥≥s.Lacl≥f≤≥chir≥m≥nt≤oit≤oncˆ≥tr≥connu≥s≥ul≥m≥nt≤≥sp≥rsonn≥s

autoris´≥≥s`achir≥rou≤´≥chir≥rl≥s≤onn´≥≥scon≤≥nti≥ll≥s. Onp≥uts´≥par≥rl≥sa

lgo-rithm≥s≤≥chir≥m≥ntsym´≥triqu≥s≥n≤≥uxcat´≥gori≥s:l≥schir≥m≥ntspar ot≥tl≥s

chir≥m≥ntsparbloc.

Chir≥m≥ntpar ot

L≥chir≥m≥ntpar ot≥≥ctu≥unchir≥m≥ntbit`abit≤≥s≤onn´≥≥s`achir≥rapr`≥s

un≥phas≥≤initialisation. Un≥suit≥≤≥bits≤≥chir≥m≥nt≥stfourni≥`apartir≤un

(24)

laphas≥≤initialisation.A5/1,E0,RC4fontparti≥≤≥salgorithm≥s≤≥chir≥m≥ntpar

otl≥splusconnus.

Chir≥m≥ntparbloc

L≥chir≥m≥nt`acl≥fs≥cr`≥t≥parblocconsist≥≤ansunpr≥mi≥rt≥mps`a≤ivis≥rl≥s

≤onn´≥≥s`achir≥r≥nblocs≤≥nbits(g´≥n´≥ral≥m≥nt32,64,128ou512bits).Parla

suit≥,chaqu≥bloc≥stchir´≥parlalgorithm≥`acl≥fs≥cr`≥t≥.Onobti≥ntalors`ala n≤≥s

blocschir´≥s≤≥nbitsconstituantl≥s≤onn´≥≥schir´≥≥s.L≥salgorithm≥s≤≥chir≥m≥nt

parblocsl≥splusutilis´≥sont´≥t´≥stan≤ar≤is´≥sparl≥NIST[40](NationalInstitut≥of

Stan≤ar≤an≤T≥chnology).

Lalgorithm≥ DES

Lalgorithm≥DES a´≥t´≥stan≤ar≤is´≥≥n1976parl≥NIST[41].C≥talgorithm≥≥st

bas´≥surl≥sch´≥ma≤≥F≥ist≥l[34]≥tfonctionn≥av≥c≤≥sblocs≤≥≤onn´≥≥s≤≥64bits≥t

un≥taill≥≤≥cl≥f≤≥56bits.Apr`≥sun≥op´≥ration≤≥p≥rmutation,l≥s≤onn´≥≥ssubiss≥nt

un≥transformation,r´≥p´≥t´≥≥≤urant16it´≥rations(ron≤≥s).Un≥p≥rmutationinv≥rs≥≥st

≥≥ctu´≥≥apr`≥sla n≤≥s16ron≤≥s.Durantchaqu≥ron≤≥,l≥s≤onn´≥≥ssont≤ivis´≥≥s≥n

≤≥uxblocs≤≥32bitspuis´≥chang´≥slunav≥clautr≥s≥lonunsch´≥ma≤≥F≥ist≥l.En1999,

unalgorithm≥utilisantplusi≥ursfoislalgorithm≥≤≥sa´≥t´≥stan≤ar≤is´≥[41]≥tapp≥l´≥

3≤≥s.L≥but≤≥c≥talgorithm≥´≥tait≤avoirunalgorithm≥≤≥chir≥m≥ntsym´≥triqu≥

plusrobust≥qu≥l≥≤≥s.C≥talgorithm≥utilis≥3cl≥fs≤≥chir≥m≥nts≤i´≥r≥nt≥s(K1,K2

≥tK3)≤≥56bitschacun≥≥tun≥taill≥≤≥≤onn´≥≥s≤≥64bits.Unpr≥mi≥rchir≥m≥nt

≤≥s≤≥s≤onn´≥≥s≥st≥≥ctu´≥av≥cK1puisl≥s≤onn´≥≥schir´≥≥ssont≤´≥chir´≥≥sav≥cK2

≥t≥nn≥ll≥ssubiss≥ntun≤≥rni≥rchir≥m≥ntav≥cK3.

Lalgorithm≥ AES

L≥spuissanc≥s≤≥calculs≤≥sor≤inat≥urs≥tlataill≥r´≥≤uit≥≤≥lacl≥f≤≥chir≥m≥nt

utilis´≥≥parlalgorithm≥≤≥s,fontqu≥c≥lui-cin≥stplussˆur.L≥NISTa≤onclanc´≥≥un

concours≥n1997pour≤´≥nirunnouv≥austan≤ar≤≤≥chir≥m≥ntsym´≥triqu≥.En2001,

lalgorithm≥Rijn≤a≥l fut≤´≥sign´≥vainqu≥ur≥tr≥nomm´≥a≥s(A≤vanc≥≤ Encryption

(25)

LAES ≥stbas´≥surl≥sr´≥s≥aux≤≥substitution-p≥rmutation[63].Latail

l≥≤≥s≤on-n´≥≥s manipul´≥≥s≥st≤≥128bitsav≥cun≥taill≥≤≥cl≥f≤≥128,192ou256bits.C≥ta

l-gorithm≥≥stcompos´≥≤≥quatr≥transformations´≥l´≥m≥ntair≥s(subbyt≥s,shiftrows,

mixcolumns≥ta≤≤roun≤k≥y)r´≥p´≥t´≥≥s10,12ou14foiss≥lonlataill≥≤≥cl≥futi

l-is´≥≥;chaqu≥r´≥p´≥tition≥stapp≥l´≥≥ Ron≤≥.Syajout≥un≥ron≤≥initial≥compr≥nant

s≥ul≥m≥ntlatransformationa≤≤roun≤k≥y.Laron≤≥ nal≥n≥≥ctu≥paslatrans

for-mation mixcolumns.Un≥≤≥scriptionplus≤´≥taill´≥≥≤≥c≥tt≥algorithm≥≥st≤onn´≥≥`a

laparti≥3.2.

1.1.4 Cryptanalys≥physiqu≥

L≥ssyst`≥m≥scryptographiqu≥sutilis´≥ssontimpl´≥m≥nt´≥s≥nt≥chnologi≥cmos.Bi≥n

qu≥l≥salgorithm≥s≥n≥ux-mˆ≥m≥ssoi≥ntsˆurs math´≥matiqu≥m≥nt,l≥faitquilssoi≥nt

impl´≥m≥nt´≥sphysiqu≥m≥nt`alai≤≥≤≥circuitsint´≥gr´≥scr´≥≥≤≥sgran≤≥ursobs≥rvabl≥s

oup≥rturbabl≥sp≥rm≥ttant≤≥r´≥alis≥r≤≥sattaqu≥ssurc≥scircuitsan≤≥r≥trouv≥rla

cl≥fs≥cr`≥t≥.

Il≥xist≥plusi≥ursfa¸cons≤attaqu≥runcircuitpourr≥trouv≥rlacl≥fs≥cr`≥t≥.Onp≥ut

class≥rc≥sattaqu≥s≥ntroiscat´≥gori≥s:l≥sattaqu≥snoninvasiv≥s,invasiv≥s≥ts≥m

i-invasiv≥s.Chaqu≥cat´≥gori≥p≥utalorsˆ≥tr≥aussi≤´≥compos´≥≥≥n≤≥uxsous-cat´≥gori≥s:

attaqu≥sr´≥alis´≥≥s≤≥fa¸conpassiv≥souactiv≥s.L≥sattaqu≥snon-invasiv≥sconc≥rn≥nt

l≥sattaqu≥sn≥n´≥c≥ssitantaucun≥pr´≥paration≤ucircuitouun≥qu≥lconqu≥alt´

≥ra-tion≤≥c≥lui-ci.Principal≥m≥ntc≥typ≥≤attaqu≥r≥group≥l≥sattaqu≥sparobs≥rvation

(Si≤≥ Chann≥ls Analysis)≤≥laconsommation≤´≥n≥rgi≥[28],≤≥l´≥manation´≥

l≥ctro-magn´≥tiqu≥[17]ou≤ut≥mps≤≥x´≥cution[29],consi≤´≥r´≥≥scomm≥passiv≥s.L≥sattaqu≥s

utilisant≤≥spuls≥s(glitchs)´≥l≥ctromagn´≥tiqu≥s[11],≤≥t≥nsion[6][61]ou≤horlog≥[2]

sontaussi≤≥sattaqu≥snoninvasiv≥s maisc≥tt≥foisactiv≥spuisqu≥ll≥s mo≤i≥ntl≥

comport≥m≥nt≤ucircuit.

L≥sattaqu≥sinvasiv≥sr≥group≥ntl≥sattaqu≥sn´≥c≥ssitantla mo≤ication≤uc

ir-cuit[30](activ≥)oulutilisation≤appar≥il≤≥probing[20][16](passiv≥s)pouravoir

≤ir≥ct≥m≥ntacc`≥saux≤onn´≥≥s≤ucircuit.

La≤≥rni`≥r≥cat´≥gori≥≤attaqu≥srass≥mbl≥l≥sattaqu≥sn´≥c≥ssitant≤≥r≥tir≥run≥

(26)

las≥r[62](activ≥)oulobs≥rvation≤≥pointchau≤≥t≤´≥mission≤≥photons[ 59](pas-siv≥s).

L≥tabl≥au1.1r´≥sum≥l≥s≤i´≥r≥ntstyp≥s≤attaqu≥s.

Tabl≥1.1:Classication≤≥sattaqu≥s mat´≥ri≥ll≥s.

Passiv≥s Activ≥s

Consommation≤´≥n≥rgi≥[28] Glitch≤≥t≥nsion[6][61]

NonInvasiv≥s T≥mps≤≥x´≥cution[29] Glitch≤horlog≥[2]

Emanations≥l≥ctromagn´≥tiqu≥s[17] Glitch≥l≥ctromagn´≥tiqu≥[11]

Invasiv≥s Probing[20][16] Mo≤ication≤ucircuit[30]

S≥mi-Invasiv≥s Emission≤≥photons[59] Inj≥ction≤≥faut≥s

Obs≥rvation≤≥pointchau≤ las≥r[62][1]

Parmil≥smoy≥ns≤inj≥ction≤≥faut≥svisant`ap≥rturb≥rl≥comport≥m≥nt≤ucircuit

int´≥gr´≥,l≥tirlas≥rs≥≤´≥marqu≥parsafacult´≥`apouvoirobt≥nirun≥tr`≥sbonn≥r´≥solution

spatial≥surl≥circuitcryptographiqu≥attaqu´≥.En≥≥t,lataill≥≤≥spot≤untirlas≥r

´

≥tantmo≤iabl≥,lors≤untir,s≥ul≥m≥ntun≥parti≥r´≥≤uit≥≤ucircuitint´≥gr´≥p≥utˆ≥tr≥

touch´≥≥.C≥lap≥rm≥t≤obt≥nir≤≥sfaut≥slocalis´≥≥s,contrair≥m≥ntauxglitchsayantun

≥≥tglobalsurl≥circuit,quin≥p≥rm≥tt≥ntpas≤avoiruncontrˆol≥spatial≤≥linj≥ction

≤≥lafaut≥.C≥tt≥caract´≥ristiqu≥fait≤ulas≥runmoy≥n≤inj≥ction≤≥faut≥str`≥s≥ cac≥.

N´≥anmoins,il≥stimportant≤≥connaˆıtr≥l≥s≥≥ts≤untirlas≥rsurl≥scircuitscmos

ainsiqu≥l≥sm´≥canism≥s≤inj≥ction≤un≥faut≥pourmi≥uxanalys≥rl≥sfaut≥sinj≥ct´≥≥s

≥t≤´≥nirau mi≥uxl≥sparam`≥tr≥s≤utirlas≥r.L≥s≤≥uxparti≥ssuivant≥ssattach≥nt

≤onc`a≤´≥crir≥l≥s m´≥canism≥s≤inj≥ction≤≥faut≥spartirlas≥rainsiqu≥l≥s≥≥ts≤≥s

≤i´≥r≥ntsparam`≥tr≥s≤untirlas≥rsurlinj≥ction≤≥faut≥s.

1.2 M´

≥canism≥≤inj≥ction≤≥faut≥sparlas≥r

1.2.1 T≥rminologi≥

Pourun≥ m≥ill≥ur≥compr´≥h≥nsion≤≥lasuit≥≤u≤ocum≥nt,on≤´≥niticiplusi≥urs

t≥rm≥sn´≥c≥ssitant≤≥s≤´≥nitionsclair≥s≥tpr´≥cis≥s. Transitoir≥≤≥courant

(27)

Onparl≥ra≤≥transitoir≥≤≥courantlorsqu≥lors≤untirlas≥r,unphoto-courant≥st cr´≥´≥grˆac≥`al≥≥tphoto-´≥l≥ctriqu≥.

Transitoir≥≤≥t≥nsion(ouSETpourSingl≥Ev≥nt Transi≥nt)

Onparl≥ra≤≥transitoir≥≤≥t≥nsion(ous≥t)lorsqu≥l≥niv≥aulogiqu≥≤≥lasorti≥

≤un´≥l´≥m≥ntcombinatoir≥chang≥`alasuit≥≤untirlas≥r.C≥chang≥m≥nt≥stt≥mporair≥,

lorsqu≥l≥tirlas≥r≥st ni,l≥niv≥aulogiqu≥r≥trouv≥son´≥tatinitial.C≥chang≥m≥nt

t≥mporair≥≤univ≥aulogiqu≥p≥uts≥propag≥rautrav≥rs≤≥s≤i´≥r≥nts´≥l´≥m≥ntslogiqu≥s

≥naval≤≥l´≥l´≥m≥ntcombinatoir≥o`ul≥SET≥stcr´≥´≥.

Untransitoir≥≤≥t≥nsion≥stprovoqu´≥paruntransitoir≥≤≥courant.Enr≥vanch≥

untransitoir≥≤≥courantn≥ntraˆın≥passyst´≥matiqu≥m≥ntuntransitoir≥≤≥t≥nsion.

´

Ev´≥n≥m≥ntuniqu≥(ouSEUpourSingl≥Ev≥nt Ups≥t)

On≤´≥sign≥raparl≥t≥rm≥´≥v´≥n≥m≥ntuniqu≥(ou s≥u),unchang≥m≥nt≤≥l´≥tat

logiqu≥ m´≥moris´≥parun´≥l´≥m≥nt m´≥moir≥(DFF,SRAM,≥ct.).

E ≥t≤´≥v´≥n≥m≥ntsinguli≥r(ouSEEpourSingl≥Ev≥ntE ≥ct)

L≥≥t≤´≥v´≥n≥m≥ntsinguli≥r(ous≥≥)r≥group≥l≥s≥≥tspossibl≥s≤untirlas≥r,≥t

plusg´≥n´≥ral≥m≥nt,l≥s≥≥ts≤≥particul≥sra≤iativ≥ssurl≥scircuitsint´≥gr´≥s.Onr≥trouv≥

≤oncsousl≥t≥rm≥s≥≥,l≥s´≥v´≥n≥m≥nts≤≥typ≥stransitoir≥≤≥courant,SETouSEU.

Faut≥ou≥rr≥ur

Onparl≥ra≤un≥≥rr≥urlorsqu≥l≥r´≥sultat≤unchir≥m≥nt≥st≤i´≥r≥nt≤≥c≥lui

att≥n≤u,in≤i´≥r≥mm≥nt≤≥lacaus≥≤≥c≥tt≥≥rr≥ur. Dansnotr≥cas,un≥faut≥≥stl≥

r´≥sultat≤untirlas≥rprovoquantunSEUoulacr´≥ation≤unSETprovoquantla m´

≥-morisationparunr≥gistr≥≥naval≤unniv≥aulogiqu≥≥rron´≥. Onobti≥ntalorsun≥

≥rr≥ursurl≥r´≥sultat≤uchir≥m≥nt.L≥t≥rm≥≥rr≥ur≥stb≥aucoupplusg´≥n´≥ralqu≥l≥

t≥rm≥≤≥faut≥,c≥lui-ci´≥tantr≥str≥int`aun≥ mo≤ication≤ucomport≥m≥nt≤ucircuit.

1.2.2 E ≥t Photo-´

≥l≥ctriqu≥

Untirlas≥rp≥rm≥t≤≥cr´≥≥r,grˆac≥`al≥≥tphoto-´≥l≥ctriqu≥,≤≥spair≥s´≥

l≥ctrons-trous≤ansuncomposantcmos.C≥spair≥s´≥l≥ctron-trous≥rontg´≥n´≥r´≥≥sparuntirlas≥r

`

acon≤itionqu≥l´≥n≥rgi≥≤≥sphotonssoitsup´≥ri≥ur≥`al´≥n≥rgi≥≤≥laban≤≥int≥r≤it≥≤u

silicium[19].C≥tt≥con≤itionimpos≥alorsun≥longu≥ur≤on≤≥ maximal≥≤≥1,10µm.

(28)

≤≥con≤uction,l´≥n≥rgi≥transmis≥parl≥sphotons≤oitˆ≥tr≥sup´≥ri≥ur≥`al´≥n≥rgi≥≤≥

ban≤≥int≥r≤it≥(Ebg),pourl≥siliciumonaEbg=1,12≥V.Lar≥lation≥ntr≥l´≥n≥rgi≥

≤≥sphotons≥tlalongu≥ur≤on≤≥≤onn≥lacon≤ition≥xprim´≥≥`al´≥quation1.2.

Eph>Ebg (1.1)

Eph= hcλ, (1.2)

o`uh≥stlaconstant≥≤≥Planck,clavit≥ss≥≤≥lalumi`≥r≥(m/s)≥tλlalongu≥ur≤on≤≥

≤ulas≥r.D≥s´≥quations1.1≥t1.2,on≥n≤´≥≤uitalorslaval≥urmaximal≥pourlalongu≥ur

≤on≤≥,≤onn´≥≥`al´≥quation1.3:

λ< hcE

bg (1.3)

Ent≥mpsnormal,c≥spair≥s´≥l≥ctron-trou,g´≥n´≥r´≥≥sparl≥≥tphoto-´≥l≥ctriqu≥

s≥r≥combin≥ntsansp≥rturb≥rnotabl≥m≥ntl≥fonctionn≥m≥nt≤ucircuit, maissous

c≥rtain≥scon≤itions,≤≥s´≥v´≥n≥m≥ntssinguli≥rs(SEE)p≥uv≥ntapparaˆıtr≥.

1.2.3 G´

≥n´

≥ration≤unphoto-courant

Lag´≥n´≥ration≤unphoto-courant,outransitoir≥≤≥courant,p≥uts≥ manif≥st≥r

lorsqu≥l≥tirlas≥rtrav≥rs≥un≥jonctionpnpolaris´≥≥≥ninv≥rs≥.En≥≥t,auli≥u≤≥

s≥r≥combin≥r≤≥fa¸connatur≥ll≥sansp≥rturb≥rl≥circuit,l≥spair≥s´≥l≥ctron-trousont

balay´≥≥s≤ans≤≥ss≥nsoppos´≥ssousl≥≥t≤uchamp´≥l≥ctriqu≥≤≥lazon≥≤≥charg≥

≥spac≥(ZCE)≥t≤onn≥ntnaissanc≥`auncourantphoto-´≥l≥ctriqu≥transitoir≥(g.1.1

≥t1.2≤).

Lors≤ubalayag≥≤ans≤≥ss≥nsoppos´≥s≤≥spair≥s´≥l≥ctron-troucr´≥´≥≥sparuntir

las≥r,≤≥uxph´≥nom`≥n≥s≤≥coll≥ction≤≥charg≥sint≥rvi≥nn≥nt;ils≤onn≥ntsaform≥au

couranttransitoir≥.En≥≥t,l≥long≤≥latraj≥ctoir≥≤utir,la≤istribution≤≥charg≥

cr´≥´≥≥va´≥tir≥rl≥champ´≥l≥ctriqu≥s≥lonc≥tt≥ mˆ≥m≥traj≥ctoir≥≥tbalay≥r≥nqu≥lqu≥s

picos≥con≤≥sl≥scharg≥ss≥trouvant≤ansc≥tt≥r´≥gion.C≥balayag≥≤≥scharg≥s≤ans≤≥s

s≥nsoppos´≥sprovoqu≥ainsiunpic≤≥courant.C≥stc≥qu≥lonapp≥ll≥l≥ph´≥nom`≥n≥≤≥

funn≥ling.S≥nsuitalorsunph´≥nom`≥n≥≤≥≤iusionb≥aucoupplusl≥nt≥tc≥,jusqu`a

(29)

Substrat P (Gn≤) Diffusion N+ VDD D≥pl≥tion Funn≥ling Diffusion Faisc≥au Las≥r E ++ + + + + + + − − − − − − − −−

Figur≥1.1:E≥t≤untirlas≥rsurun≥jonctionPNpolaris´≥≥≥ninv≥rs≥(N/substrat

P).

s≥r≥combin≥rsansprovoqu≥r≤≥≥tsparticuli≥rssurl≥fonctionn≥m≥nt≤ucircuit.La

gur≥1.2r≥pr´≥s≥nt≥l≥s≤≥uxph´≥nom`≥n≥sint≥rv≥nant≤anslacoll≥ction≤≥scharg≥s

apr`≥suntirlas≥rainsiqu≥laform≥≤on≤≥≤ucourantqui≥nr´≥sult≥. Av≥claform≥

≤on≤≥≤ucouranttransitoir≥(gur≥1.2≤),onobs≥rv≥bi≥nl≥pic≤≥courantprovoqu´≥

parl≥ph´≥nom`≥n≥≤≥funn≥ling puisunniv≥au≤≥courantplusfaibl≥ maispr´≥s≥ntun

p≥upluslongt≥mpslors≤≥la≤iusion.

Dansl≥scircuits cmos,l≥champ´≥l≥ctriqu≥n´≥c≥ssair≥`alacr´≥at

ion≤unphoto-courant≥stlocalis´≥auniv≥au≤≥sjonctionspnform´≥≥s≥ntr≥l≥szon≥s≤≥≤iusion≤≥s

transistors(≤rainousourc≥)≥tl≥substrat(≤≥typ≥Ppourunnmos≥t≤≥typ≥N pour

unpmos).En≥≥t,nimport≥qu≥ll≥jonctionpn≤ucircuit,av≥cunchamp´≥l≥ctriqu≥

ass≥zfortr´≥sultant≤un≥polarisationinv≥rs≥,p≥utp≥rm≥ttr≥lapparit

ion≤unphoto-courant.

Comm≥pr´≥cis´≥≤anslaparti≥1.2.1,unphoto-courantn≥ntraˆın≥pasforc´≥m≥ntun

transitoir≥≤≥t≥nsion.Latransformation≤unphoto-courant≥nunSET≥st≤´≥t≥rmin´≥≥

parl´≥tat≤ucircuit,c≥st-`a-≤ir≥l´≥tat≤≥stransistors, maisaussilalocalisation≤utir

surl≥circuit.S≥lonl´≥tat≤ucircuitc≥rtain≥szon≥ssontpluss≥nsibl≥squ≥≤autr≥s.

C≥tt≥notion≤≥s≥nsibilit´≥≥st≥xpliqu´≥≥≤anslaparti≥suivant≥.

1.2.4 Notion≤≥zon≥ss≥nsibl≥s≥tSET

L≥passag≥≤unphoto-courant`aunSET≥st≤´≥t≥rmin´≥parlaposition≤utirlas≥rsur

(30)

+ − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + − + ++++ −− −−−−− + + − + − + − + − + − + − + − + − + − + −

(a) Cr´≥ation ≤≥ charg≥s p≥n≤antl≥tir las≥r − − −− − −−− − − − −−−− − − − − − − − −− − −−− − − − −− −− − − − − − − − − − − + ++ +++ + + ++ + + + + + ++ + ++ ++ ++ ++ + + + + ++ + +++ + + + + + + + + + + + +++ (b) Co l-l≥ction ≤≥s charg≥s ≤it≥ funn≥ling − + + + + + − − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − − − − − − − − − − − − − − − − − − − + (c) Diusion ≤≥s charg≥s r≥stant≥s

(≤)Form≥≤on≤≥≤ucouranttransitoir≥[66]

Figur≥1.2: R≥pr´≥s≥ntation≤≥sph´≥nom`≥n≥s`alorigin≥≤≥lacr´≥ation≤uncourant

transitoir≥.

inv≥rs≥urcmos.La gur≥3.16montr≥l≥sch´≥maauniv≥autransistor≤uninv≥rs≥urpour

l≥s≤≥uxniv≥auxlogiqu≥spossibl≥s≥n≥ntr´≥≥ainsiqu≥s≥szon≥ss≥nsibl≥s,r≥pr´≥s≥nt´≥≥s

parl≥szon≥scolor´≥≥s≥nroug≥.

Danslapr≥mi`≥r≥congurationo`ul≥ntr´≥≥≥st`aun´≥tatlogiqu≥bas(g. 1.3a),l≥

transistorpmos≥stpassant≥tl≥transistornmosbloqu´≥.L≥squatr≥jonctionspn≤≥

linv≥rs≥ur(≤≥uxpr´≥s≥nt≥ssurl≥s≤rains≥t≤≥uxsurl≥ssourc≥s≤≥s≤≥uxtransistors),si

≥ll≥ssonttrav≥rs´≥≥sparunfaisc≥aulas≥r,p≥uv≥ntcr´≥≥runphoto-courant.C≥p≥n≤ant

s≥uluntirsurl≥≤rain≤utransistornmosprovoqu≥raunSET.En≥≥t,l≥courant

transitoir≥s≥propag≥ant≤u≤rain(polaris´≥`av≤≤)v≥rsl≥substrat(r≥li´≥`alamass≥),a

pour≥≥t≤≥≤´≥charg≥rlacapacit´≥≤≥sorti≥≤≥linv≥rs≥ur(mo≤´≥lisantl≥sport≥slogiqu≥s

(31)

V≤≤

Gn≤ Gn≤

0 1

Ccharg≥

(a)Entr´≥≥≤≥linv≥rs≥ur`al´≥tat logiqu≥bas

V≤≤

Gn≤ Gn≤

1 0

Ccharg≥

(b)Entr´≥≥≤≥linv≥rs≥ur`al´≥tat logiqu≥haut

Figur≥1.3:Sch´≥ma≤uninv≥rs≥urcmosav≥clocalisation≤≥szon≥ss≥nsibl≥s.

auniv≥aulogiqu≥0.Lorsqu≥lazon≥s≥nsibl≥n≥stplusa≥ct´≥≥parl≥faisc≥aulas≥r,l≥

photo-courantc≥ss≥.Linv≥rs≥urr≥pr≥n≤alorsson´≥tatinitial(niv≥aulogiqu≥1)grˆac≥

aucourantfournitparlalim≥ntation≤≥linv≥rs≥urtrav≥rsantl≥transistorpmosqui≥st

passant.L≥tirlas≥ra≤oncprovoqu´≥t≥mporair≥m≥ntunchang≥m≥nt≤≥niv≥aulogiqu≥

≥nsorti≥≤≥linv≥rs≥ur.Lorsqu≥l≥tirlas≥ra´≥t´≥stopp´≥,l≥niv≥aulogiqu≥≥nsorti≥

≤≥linv≥rs≥ur≥str≥v≥nu`ason´≥tatinitialapr`≥sl≥t≥mps≤≥charg≥≤≥lacapacit´≥.C≥

chang≥m≥nttransitoir≥≥stbi≥nuns≥t.

Lacr´≥ation≤unphoto-courantauniv≥au≤≥lasourc≥≤utransistornmosnaura

aucun≥≥tsurl≥niv≥aulogiqu≥≤≥sorti≥≤≥linv≥rs≥ur;l≥transistornmos≥stbloqu´≥,

lasourc≥≥st≤oncisol´≥≥≤≥lasorti≥≤≥linv≥rs≥ur.D≥mˆ≥m≥,pourlasourc≥≥tl≥≤rain≤u

transistorpmos,c≥s≤≥ux≤iusionssontr≥li´≥≥saumˆ≥m≥pot≥nti≥lqu≥l≥puitsN(v≤≤),

≤oncl≥photo-courantcr´≥´≥n≥p≥rturb≥rapasl≥niv≥aulogiqu≥≤≥lasorti≥.Lorsqu≥l≥

niv≥aulogiqu≥≤≥ntr´≥≥≤≥linv≥rs≥ur≥st`al´≥tatbas,las≥ul≥zon≥s≥nsibl≥susc≥ptibl≥

≤≥p≥rm≥ttr≥untransitoir≥≤≥t≥nsion≥stl≥≤rain≤utransistornmos`al´≥tatbloqu´≥.

Paranalogi≥≤≥raisonn≥m≥nt,il≥stfacil≥≤≥ montr≥rqu≥lorsqu≥l≥ntr´

≥≥≤≥lin-v≥rs≥ur≥st`aunniv≥aulogiqu≥haut(g.1.3b),las≥ul≥zon≥s≥nsibl≥susc≥ptibl≥≤≥

p≥rm≥ttr≥unSET≥stl≥≤rain≤utransistor pmos.

Onp≥ut≤oncg´≥n´≥ralis≥r≥n≤isantqu≥l≥szon≥ss≥nsibl≥s≤uninv≥rs≥ur cmos

(32)

l≥szon≥ss≥nsibl≥sn≥sontpasl≥s mˆ≥m≥s,ilya≤oncun≥≤´≥p≥n≤anc≥≤≥lalocalisation

≤≥szon≥ss≥nsibl≥sparrapportaux≤onn´≥≥s manipul´≥≥s.

1.2.5 Singl≥Ev≥nt Ups≥t

Onavu≤anslaparti≥pr´≥c´≥≤≥nt≥,autrav≥rs≤≥l≥x≥mpl≥≤uninv≥rs≥urcmos,la

transformation≤untransitoir≥≤≥courant,cr´≥´≥parl≥tirlas≥r≥tl≥≥tphoto-´≥l≥ctriqu≥,

≥nuntransitoir≥≤≥t≥nsion(chang≥m≥nt≤≥l´≥tat≤≥sorti≥≤≥linv≥rs≥ur)lorsqu≥l≥

tirlas≥ratt≥intun≥zon≥s≥nsibl≥.C≥p≥n≤ant,pourparl≥r≤≥faut≥s,l≥transitoir≥≤≥

t≥nsion≤oitˆ≥tr≥pris≥ncompt≥parun´≥l´≥m≥nt m´≥moir≥≥tainsia≥ct≥rl≥calcul≥n

courspourg´≥n´≥r≥run≥≥rr≥ursurl≥r´≥sultat nal.On≤istingu≥alors≤≥ux m´≥canism≥s

pourpass≥r≤unSET`aun≥faut≥,soitcr´≥≥runSET≤ir≥ct≥m≥nt≤ansun´≥l´≥m≥nt≤≥

m´≥morisation(r≥gistr≥, sram,≥tc.),soitcr´≥≥runSET≤ansun´≥l´≥m≥ntcombinatoir≥

pourqu≥c≥lui-cis≥propag≥jusqu`aun´≥l´≥m≥nt≤≥ m´≥morisation.

Onsint´≥r≥ss≥ici`alacr´≥ation≤unSET≤ir≥ct≥m≥nt≤ansun´≥l´≥m≥nt≤≥m´≥mor

isa-tion(r≥gistr≥,sram,≥tc.).Pr≥nonsl≥x≥mpl≥≤un≥c≥llul≥m´≥moir≥≤≥typ≥sram≤ont

l≥sch´≥maauniv≥autransistor≥st≤onn´≥ gur≥1.4.

VDD GND VDD GND MN2 MP2 MP1 MN1 WL WL BL Q Q BL WL: Wor≤lin≥ BL: Bitlin≥

Figur≥1.4:Sch´≥ma≤un≥c≥llul≥sram`a6transistors.

C≥tt≥sram≥stconstitu´≥≥≤≥sixtransistors.Quatr≥transistorsconstitu≥ntl≥s≤≥ux

inv≥rs≥urstˆ≥t≥-bˆ≥ch≥sr´≥alisantlafonctionmˆ≥m≥≤≥m´≥morisation,plus≤≥uxtransistors

(33)

≤ubit`a´≥crir≥≥stpr´≥s≥nt´≥≥surBitlin≥(BL)≥tsoninv≥rs≥surBitlin≥(BL).Wor≤

lin≥(WL)p≥rm≥t≤≥vali≤≥rl´≥critur≥.Pourlal≥ctur≥,≥n m≥ttantWor≤lin≥ `al´≥tat

haut,onp≥utalorslir≥laval≥ur m´≥moris´≥≥surBL≥tlaval≥ur m´≥moris´≥≥inv≥rs≥sur

BL.C≥tt≥≤≥scription≤≥sphas≥s≤≥l≥ctur≥≥t≤´≥critur≥≥stsimpli´≥≥;[60]apport≥un≥

≥xplicationplus≤´≥taill´≥≥≤≥c≥sphas≥s.

Pourlasuit≥,onconsi≤`≥r≥qu≥l´≥tatlogiqu≥haut(1)≥st m´≥moris´≥lorsqu≥Q=1

≥tQ=0.D≥ mˆ≥m≥lorsqu≥l´≥tatbas(0)≥st m´≥moris´≥,Q=0≥tQ=1.

Lorsqu≥l´≥tatlogiqu≥haut≥stm´≥moris´≥,l≥szon≥ss≥nsibl≥ssont≤oncl≥s≤rains≤≥s

transistorsMP1 ≥tMN2 (transistorsbloqu´≥s≤≥s≤≥uxinv≥rs≥ursconstituantlasram).

Siuntirlas≥rint≥rvi≥ntsurl≥≤rain≤≥MN2,l≥niv≥aulogiqu≥≤≥lasorti≥≤≥linv≥rs≥ur

constitu´≥≥≤≥stransistorsMP2 ≥tMN2 va≤oncpass≥r≤un´≥tatlogiqu≥haut`aun

´

≥tatlogiqu≥bas.C≥chang≥m≥nt≤´≥tatva≤oncmo≤i≥rl≥ntr´≥≥≤u≤≥uxi`≥m≥inv≥rs≥ur

constitu´≥≤≥stransistorsMP1 ≥tMN1.Lac≥llul≥m´≥moir≥≥stalorsplac´≥≥≤ansun´≥tat

instabl≥.Lasorti≥≤≥c≥s≥con≤inv≥rs≥urva≤oncpass≥r≤un´≥tatlogiqu≥bas`aun´≥tat

logiqu≥haut≥tlac≥llul≥ m´≥moir≥r≥trouv≥run´≥tatstabl≥.C≥chang≥m≥nt≤´≥tat≤≥la

c≥llul≥ m´≥moir≥≥stillustr´≥av≥cla gur≥1.5o`usontr≥pr´≥s≥nt´≥sl≥sniv≥aux≤≥t≥nsion

≤≥Q ≥tQ.Lorsqu≥l≥tirlas≥rint≥rvi≥nt`a150ns,l≥niv≥au≤≥t≥nsion≤≥Q ≤´≥croit

(´≥tatinstabl≥)jusqu`afair≥chang≥rl≥niv≥au≤≥t≥nsion≤≥Q(´≥tatstabl≥).

Figur≥1.5:Bascul≥m≥nt≤≥lac≥llul≥ m´≥moir≥lors≤untirlas≥r.

Lorsqu≥l≥tirlas≥rc≥ss≥,lac≥llul≥m´≥moir≥´≥tant≤ansun´≥tatlogiqu≥stabl≥≥tbas,

≥ll≥n≥r≥trouv≥passon´≥tatlogiqu≥hautinitial.L´≥tatlogiqu≥m´≥moris´≥≥st≤oncpass´≥

(34)

l≥tirlas≥rachang´≥l´≥tat m´≥moris´≥parla m´≥moir≥≥ta≤oncprovoqu´≥un≥faut≥.On

app≥ll≥c≥typ≥≤≥≥t≤untirlas≥r,chang≥ant≤ir≥ct≥m≥ntlaval≥ur≤ubit m´≥moris´≥,

un≥≥t≤≥typ≥Singl≥Ev≥ntUps≥t(s≥u).

1.2.6 DunSETv≥rsun≥faut≥

L≥s≥con≤ m´≥canism≥pourobt≥nirun≥faut≥`apartir≤≥lacr´≥at

ion≤unSETcon-c≥rn≥≤oncl≥stransitoir≥s≤≥t≥nsionint≥rv≥nant≤anslalogiqu≥combinatoir≥≤un

circuit.L≥SETcr´≥´≥va≤oncs≥propag≥r`atrav≥rsc≥tt≥logiqu≥jusqu`al≥ntr´≥≥≤un

r≥gistr≥.Pourqu≥l≥SETsoitalorspris≥ncompt≥parl≥r≥gistr≥,ilfautqu≥c≥lui-cisoit

pr´≥s≥ntlors≤≥lacaptur≥≤≥l≥ntr´≥≥≤ur≥gistr≥surunfront montant(ou≤≥sc≥n≤ant)

≤≥lhorlog≥≤ucircuitint´≥gr´≥. Un≥contraint≥t≥mpor≥ll≥surlinstant≤inj≥ction≥st

alorsintro≤uit≥.

Pour mi≥uxcompr≥n≤r≥c≥ph´≥nom`≥n≥,pr≥nonsl≥x≥mpl≥≤≥plusi≥ursport≥sxor

≥ncasca≤≥ssuivi≥s≤unr≥gistr≥comm≥illustr´≥parla gur≥1.6a.Lorsquuntirlas≥r

att≥intlun≥≤≥sport≥sxor≥tquunSET≥stcr´≥´≥,c≥lui-civaalorsc≥propag≥r`atrav≥rs

l≥sautr≥sport≥s≤ucircuitjusqu`al≥ntr´≥≥≤ur≥gistr≥.Dansl≥pr≥mi≥rcas, gur≥1.6b,

l≥SETatt≥intl≥ntr´≥≥≤ur≥gistr≥≥ntr≥≤≥uxfronts montants≤≥lhorlog≥≥tna≤onc

aucun≥≥tsurlasorti≥≤ur≥gistr≥.L≥transitoir≥≤≥t≥nsionnoccasionn≥aucun≥faut≥.

Dansl≥≤≥uxi`≥m≥cas, gur≥1.6c,l≥transitoir≥≤≥t≥nsionatt≥intl≥ntr´≥≥≤ur≥gistr≥

lors≤≥l´≥chantillonnag≥≤≥c≥ll≥-ciparlhorlog≥.`Ac≥mom≥nt-l`a,l≥niv≥aulogiqu≥bas

provoqu´≥parl≥transitoir≥≤≥t≥nsion≥stm´≥moris´≥(`alaplac≥≤unniv≥aulogiqu≥haut).

L≥r≥st≥≤ucircuit≥stimpact´≥parc≥tt≥ mauvais≥ m´≥morisation,ona≤oncun≥faut≥.

1.2.7 E ≥t≤≥structif(Latch-Up)

C≥ph´≥nom`≥n≥apparaˆıtlorsqu≥lastructur≥parasit≥thyristor(pnpn)≤ucircuit

cmos≥stactiv´≥≥parl≥tirlas≥r.Un≥foisactiv´≥≥,c≥tt≥structur≥vacr´≥≥runfortapp≥l

≤≥courant≥ntr≥l≥salim≥ntations,ayantsouv≥ntpourr´≥sultatla≤≥struction≤ucircuit.

La gur≥1.7ar≥pr´≥s≥nt≥lastructur≥parasit≥≤anslavu≥≥ncoup≥≤uninv≥rs≥urcmos,

la gur≥1.7br≥pr´≥s≥nt≥l≥sch´≥ma´≥l≥ctriqu≥av≥cl≥s≤i´≥r≥nts´≥l´≥m≥ntsquiconstitu≥nt

(35)

DFF OUT IN_2 IN_0 CLK IN_3 IN_1 Tirlas≥r

(a)Sch´≥malogiqu≥≤≥port≥xor≥ncasca≤≥ ≥t≤unr≥gistr≥. 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 Vo lt ag ≥ ( V) CLK 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 Vo lt ag ≥ ( V) Fault 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 Vo lt ag ≥ ( V) IN_DFF 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 100 200 300 400 500 600 Vo lt ag ≥ ( V) Tim≥ (ns) OUT_DFF (b)SETn≥provoquantpas≤≥faut≥. 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 Vo lt ag ≥ ( V) CLK 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 Vo lt ag ≥ ( V) Fault 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 Vo lt ag ≥ ( V) IN_DFF 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 100 200 300 400 500 600 Vo lt ag ≥ ( V) Tim≥ (ns) OUT_DFF (c)Passag≥≤unSET`aun≥faut≥.

Figur≥1.6:Cr´≥ation≤unSET`atrav≥rsun≥port≥xors≥propag≥antjusqu`al≥ntr´≥≥

≤unr≥gistr≥.

L≥transitoir≥≤≥courantcr´≥´≥parl≥tirlas≥r`atrav≥rsl≥sjonctionspnp≥utactiv≥r

lastructur≥parasit≥.D≥plus,sil≥gain≤≥c≥stransistorsparasit≥s≥stsup´≥ri≥ur`a1,

lastructur≥va≥ntr≥r≤ansun´≥tat≤≥v≥rrouillag≥≥tcr´≥≥runfortapp≥l≤≥courant,

≤≥structifpourl≥circuit.

L≥ssolutionspour´≥vit≥rc≥ph´≥nom`≥n≥p≥uv≥ntˆ≥tr≥port´≥≥ss≥lon≤≥uxax≥s≤i

f-f´≥r≥nts.L≥pr≥mi≥rconc≥rn≥l≥≤≥sign≤ucircuit.En≥≥t,un≥≤≥ssolutionspossibl≥s≥st

≤≥r´≥alis≥rl≥circuit≥nt≥chnologi≥SOI(SilicononInsulator)≤ontl≥≥ts≥ra≤´≥limin≥r

lastructur≥thyristorparasit≥.Un≥autr≥solution≥st≤≥r´≥≤uir≥l≥gain≤≥stransistors

parasit≥spourquilsoitinf´≥ri≥ur`a1.L≥≤≥uxi`≥m≥ax≥≤actionconc≥rn≥c≥tt≥fois-cil≥s

param`≥tr≥s≤utirlas≥r;≥nlimitantl´≥n≥rgi≥≤utir,onlimit≥≤umˆ≥m≥couplamplitu≤≥

(36)

Substrat P (Gn≤) Out In Gn≤ V≤≤ N+ N+ N+ P+ P+ P+ Puits N (V≤≤) Rp2 Rp1 Rs2 Rs1 (a)Structur≥Thyristor≤anslavu≥≥ncoup≥ ≤≥linv≥rs≥ur Rp2 NPN PNP Rs1 Rs2 Rp1 Gn≤ V≤≤ (b) Sch´≥ma ´ ≥l≥ctriqu≥≤≥ la structur≥ Thyristor

Figur≥1.7:Structur≥thyristor≤uninv≥rs≥urCMOS.

1.2.8 Bilan≤u m´

≥canism≥≤inj≥ction

Dansla≤≥scription≤≥s≤i´≥r≥ntsph´≥nom`≥n≥smis≥nj≥uparuntirlas≥rpourinj≥ct≥r

un≥faut≥≤ansuncircuitint´≥gr´≥,onapu m≥ttr≥≥n´≥vi≤≥nc≥plusi≥urscontraint≥s.

Pr≥mi`≥r≥m≥nt,comm≥onapul≥xpos≥r≤anslaparti≥1.2.6,un≥≤´

≥p≥n≤anc≥t≥m-por≥ll≥≥xist≥. C≥tt≥≤´≥p≥n≤anc≥int≥rvi≥ntlorsqu≥linj≥ction≤≥faut≥s≥str´≥alis´≥≥`a

trav≥rsl≥sparti≥s≤≥logiqu≥combinatoir≥≤ucircuit.Sil≥transitoir≥≤≥t≥nsions≥

propag≥ant`atrav≥rslalogiqu≥combinatoir≥natt≥intpasun´≥l´≥m≥nt≤≥ m´≥morisation

≤anssaf≥nˆ≥tr≥≤≥captur≥,aucun≥faut≥n≥s≥raalorsinj≥ct´≥≥.Lasynchronisation≤utir

las≥rav≥cl≥fonctionn≥m≥nt≤ucircuit≥stalorstr`≥simportant≥pourpouvoirobt≥nir

≤≥sr´≥sultats≥xploitabl≥s.

D≥uxi`≥m≥m≥nt,un≥≤´≥p≥n≤anc≥≤≥linj≥ction≤≥faut≥saux≤onn´≥≥s,li´≥≥`aun≥

≤´≥p≥n≤anc≥spatial≥≤≥laposition≤≥tiront´≥t´≥ mis≥≥n´≥vi≤≥nc≥.C≥cis≥xpliqu≥par

la≤´≥p≥n≤anc≥aux≤onn´≥≥s≤≥szon≥ss≥nsibl≥s.S≥lonl≥s≤onn´≥≥s manipul´≥≥s,l≥szon≥s

s≥nsibl≥sn≥s≥rontparlocalis´≥≥ssurl≥s mˆ≥m≥stransistorsconstituantl≥s≤i´≥r≥nt≥s

parti≥s≤ucircuit.Pourun≥mˆ≥m≥position≤≥tir,lazon≥vis´≥≥p≥utn≥plusˆ≥tr≥s≥nsibl≥

≥nfonction≤≥lanouv≥ll≥≤onn´≥≥ manipul´≥≥.

C≥tt≥≤´≥p≥n≤anc≥aux≤onn´≥≥soblig≥`a≤´≥nir≤≥s mo≤`≥l≥s≤≥faut≥spourpouvoir

connaˆıtr≥pr´≥cis´≥m≥ntl≥styp≥s≤≥faut≥sinj≥ct´≥≥s≥tainsiavoirun≥ m≥ill≥uranalys≥

(37)

1.3 Mo≤`

≥l≥s≤≥faut≥s

L≥plussouv≥nt≤anslalitt´≥ratur≥[43,65,35,45,46,15],l≥sfaut≥ssont≤´≥ni≥s

s≥lontrois mo≤`≥l≥sbi≥nconnus.L≥sfaut≥s≤≥typ≥sBit-s≥t\Bit-r≥s≥t ≥tl≥sfaut≥s≤≥

typ≥sBit-ip.L≥troisi`≥m≥ mo≤`≥l≥,Stuck-at,≥st moinsutilis´≥qu≥l≥s≤≥uxpr´≥c´≥≤≥nts,

maisil≥stimportant≤≥l≥≤´≥niricipourlacompr´≥h≥nsion≤ur≥st≥≤u≤ocum≥nt≥t

´

≥vit≥runamalgam≥≥ntr≥faut≥s≤≥typ≥Collag≥(ouStuck-at)≥tBit-s≥t\Bit-r≥s≥t.

Onnot≥rabunbitnonfaut´≥av≥cb∈{0,1}≥tb′unbitfaut´≥av≥cb∈{0,1}.

1.3.1 Bit-s≥t\Bit-r≥s≥t

On≤´≥nitun≥faut≥≤≥typ≥Bit-s≥tparl´≥quation1.4:

b→ b′=1 (1.4)

≥tun≥faut≥≤≥typ≥Bit-r≥s≥tparl´≥quation1.5:

b→ b′=0 (1.5)

Lorsquunbit≥stfaut´≥≥tqu≥saval≥urinitial≥pass≥≤≥0v≥rs1(r≥sp≥ctiv≥m≥nt

≤≥1v≥rs0)onparl≥≤onc≤≥Bit-s≥t(r≥sp≥ctiv≥m≥ntBit-r≥s≥t).Enr≥vanch≥lorsqu≥

laval≥urinitial≥≤ubit≥st≤´≥j`a`a1(r≥sp≥ctiv≥m≥nt0),aucun≥faut≥n≥stinj≥ct´≥≥,ou

tout≤umoinslaval≥ur≤ubitr≥st≥`a1.C≥comport≥m≥ntmontr≥un≥fort≥≤´≥p≥n≤anc≥

aux≤onn´≥≥s≤≥sfaut≥scorr≥spon≤ant`ac≥mo≤`≥l≥.Linj≥ctionounon≤un≥faut≥≤´≥p≥n≤

≤≥laval≥urinitial≥≤ubit.Sionconsi≤`≥r≥laval≥ur≤ubitcomm≥al´≥atoir≥≤urant

linj≥ction,surunnombr≥≤≥t≥ntativ≥s≤inj≥ctions≤onn´≥≥,s≥ul≥la moiti´≥r´≥ussiront

≤ansl≥cas≤≥faut≥s≤≥typ≥Bit-s≥touBit-r≥s≥t.C≥tt≥≤´≥p≥n≤anc≥aux≤onn´≥≥sp≥ut

ˆ

≥tr≥un≥≥xplication`a≤≥staux≤inj≥ctionfaibl≥s.

D≥plus,c≥typ≥≤≥faut≥sp≥utˆ≥tr≥ass≥z≤ang≥r≥uxlorsqu≥c≥ll≥s-cisontinj≥ct´≥≥s

≤ansuncircuitcryptographiqu≥.En≥≥t,c≥lap≥rm≥t≤≥r´≥alis≥r≤≥sattaqu≥s≤≥typ≥

Saf≥≥rror[8][33]≥tainsi≤≥r≥trouv≥rrapi≤≥m≥ntlaval≥ur≤≥lacl≥fs≥cr`≥t≥sansavoir

`

(38)

1.3.2 Bit-ip

C≥≤≥uxi`≥m≥ mo≤`≥l≥≤≥faut≥s≥stin≤´≥p≥n≤ant≤≥s≤onn´≥≥s. C≥las≥tra≤uitpar

l´≥critur≥≤≥l´≥quation1.6:

b→ b′=b (1.6)

Qu≥ll≥qu≥soitlaval≥urinitial≥≤ubit(0ou1),c≥ll≥-ci≥stinv≥rs´≥≥parlinj≥ction≤≥

faut≥.Laval≥ur≤ubitfaut´≥pr≥n≤l≥compl´≥m≥nt≤≥saval≥urinitial≥.

Lavantag≥≤≥c≥typ≥≤≥faut≥s≥stqu≥l≥taux≤inj≥ctionaugm≥nt≥≤≥50%par

rapportauxfaut≥sBit-s≥t ouBit-r≥s≥t,≤ˆu`alin≤´≥p≥n≤anc≥aux≤onn´≥≥s.Lors≤un≥

campagn≥≤inj≥ction≤≥faut≥ssuruncircuitcryptographiqu≥,lacapacit´≥`ainj≥ct≥rc≥

typ≥≤≥faut≥sp≥rm≥ttra≤≥r´≥≤uir≥l≥nombr≥≤inj≥ctions,pourpouvoir≥nsuit≥m≥n≥r

un≥analys≥ math´≥matiqu≥≤≥sr´≥sultatsfaut´≥s≥nvu≥≤≥r≥trouv≥rlacl≥fs≥cr`≥t≥.En

≥≥t,onobti≥n≤raplusrapi≤≥m≥ntunnombr≥su sant≤≥chir≥m≥ntsfaut´≥sav≥c≤≥s

faut≥s≤≥typ≥Bit-ipgrˆac≥`alin≤´≥p≥n≤anc≥aux≤onn´≥≥sparrapport`aun≥campagn≥

≤inj≥ction≤≥faut≥s≤≥typ≥Bit-s≥touBit-r≥s≥t.

1.3.3 Collag≥

L≥sfaut≥s≤≥typ≥Collag≥(ouStuck-at)conc≥rn≥ntl≥sfaut≥so`ulaval≥ur≤ubit≥st

coll´≥≥`aun≥val≥ur x≥(0ou1).P≥uimport≥laval≥urinitial≥≤ubitfaut´≥,c≥ll≥-ci

≥st x´≥≥`aun≥val≥ur≥t mˆ≥m≥≥npr´≥s≥nc≥≤un≥t≥ntativ≥≤≥r´≥-´≥critur≥≤un≥val≥ur

oppos´≥≥,laval≥urn≥chang≥rapas.Un≥r≥mis≥`az≥rocompl`≥t≥≤ucircuitp≥rm≥tparfois

≤´≥limin≥rc≥collag≥.C≥typ≥≤≥ mo≤`≥l≥≤≥faut≥s≥stutilis´≥≥nt≥st.

1.4 In u≥nc≥≤≥sparam`

≥tr≥s≤utirlas≥r

Laposition≤utirlas≥rainsiqu≥l´≥tat≤ucircuit`alinstant≤utir,≤´≥nissantl≥s

zon≥ss≥nsibl≥s≤≥c≥lui-ci,n≥sontpasl≥ss≥ulsparam`≥tr≥s`apr≥n≤r≥≥ncompt≥pour

linj≥ction≤un≥faut≥.L≥sparam`≥tr≥sli´≥saulas≥rlui-mˆ≥m≥ontun≥inu≥nc≥sur

linj≥ction≤≥faut≥s,≤≥mˆ≥m≥qu≥l≥scon≤itions≥xp´≥rim≥ntal≥st≥ll≥squ≥la≤istanc≥≤≥

(39)

l≥s≥≥ts≤≥chacun≤≥c≥sparam`≥tr≥spourpouvoiroptimis≥raumi≥uxlinj≥ction≥tainsi

mi≥uxcompr≥n≤r≥l≥comport≥m≥nt≤ucircuitt≥st´≥vis-`a-vis≤≥linj≥ction≤≥faut≥s.

1.4.1 Choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥

L≥choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥≥sttr`≥simportantpourlag´≥n´≥ration≤´≥v´≥n≥m≥nts

singuli≥rs≤ansuncircuitint´≥gr´≥.En≥≥t,c≥ll≥-civacon≤itionn≥rl´≥n≥rg

i≥≤≥spho-tonsinj≥ct´≥s≤ansl≥circuit≥t≤onclag´≥n´≥rationounon≤≥port≥urs≤≥charg≥par

l≥ph´≥nom`≥n≥photo-´≥l≥ctriqu≥.Pourqu≥l≥ph´≥nom`≥n≥photo-´≥l≥ctriqu≥s≥pro≤uis≥,il

fautqu≥l´≥n≥rgi≥soitsup´≥ri≥ur≥`al´≥n≥rgi≥≤≥ban≤≥int≥r≤it≥≤usilicium(1,12≥V),

c≥quilimit≥lalongu≥ur≤on≤≥`aun maximum≤≥1,10µm(cf.parti≥1.2.2). Malgr´≥

c≥tt≥limitation,l≥choix≤≥longu≥ur≤on≤≥≥st≥ncor≥ass≥zvast≥,qu≥c≥soit≤ansl≥

visibl≥,lultraviol≥toulinfraroug≥.Enr≥vanch≥l≥scaract´≥ristiqu≥s≤usiliciumainsi

qu≥l≥choix≤≥≥ctu≥rl≥stirslas≥rparlafac≥avantouparlafac≥arri`≥r≥vontimpos≥r

≤≥scontraint≥ssurl≥choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥`autilis≥r.

Tirparlafac≥arri`≥r≥

Lorsqu≥lontir≥aulas≥rsuruncircuitint´≥gr´≥parlafac≥arri`≥r≥,lalongu≥ur≤on≤≥

aun≥inci≤≥nc≥surlaprofon≤≥ur≤≥p´≥n´≥tration≤ufaisc≥aulas≥r≤ansl≥silicium.La

longu≥ur≤on≤≥≤oit≤oncˆ≥tr≥corr≥ct≥m≥ntchoisi≥an≤att≥in≤r≥l≥scouch≥ss≥nsibl≥s

≤ucircuitav≥cl≥moins≤≥p≥rt≥s.La gur≥1.8,≥xtrait≥≤≥[36],montr≥pour≤i´≥r≥nt≥s

val≥urs≤≥≤opag≥l´≥volution≤uco≥ ci≥nt≤absorption≥nfonction≤≥lalongu≥ur

≤on≤≥.

Ens≥r≥portant`ala gur≥1.8,A.H.Johnston[21]pr´≥conis≥alorsun≥longu≥ur≤on≤≥

≤≥1,06µm.C≥tt≥longu≥ur≤on≤≥p≥rm≥t≤avoirunco≥ ci≥nt≤absorptionminimum

pourlaplupart≤≥sval≥urs≤≥≤opag≥.Laprofon≤≥ur≤≥p´≥n´≥tration≤ufaisc≥aulas≥r

att≥int700µm,c≥qui≥stlarg≥m≥ntsu santpouratt≥in≤r≥l≥szon≥ss≥nsibl≥s≤unc

ir-cuitint´≥gr´≥≤ontl´≥paiss≥ur≤≥substrat≥stg´≥n´≥ral≥m≥ntcompris≥≥ntr≥200≥t300µm.

N´≥anmoins,H.Johnstonn≥xclutpas≤≥travaill≥rav≥c≤≥slongu≥urs≤on≤≥splusfaibl≥s

maisr≥comman≤≥≤≥choisirun≥longu≥ur≤on≤≥s≥lonuncrit`≥r≥important:avoirun≥

(40)

Figur≥1.8:Co≥ ci≥nt≤absorption≤usiliciumpour≤i´≥r≥nt≥sval≥urs≤≥≤opag≥≥n

fonction≤≥l´≥n≥rgi≥≤uphoton.[36]

C≥p≥n≤ant, M≥ling≥r≥tal.[36]fontr≥marqu≥rquav≥cun≥longu≥ur≤on≤≥≤≥

1,06µml≥s´≥carts≥ntr≥l≥sco≥ ci≥nts≤absorption,pour≤i´≥r≥nt≥sval≥urs≤≥≤opag≥,

sontass≥zgran≤s,c≥quip≥utpos≥runc≥rtainnombr≥≤≥probl`≥m≥spourobt≥nirl≥s

mˆ≥m≥sph´≥nom`≥n≥ssur≤i´≥r≥ntscircuits.Ilspropos≥nt≤oncun≥longu≥ur≤on≤≥≤≥

0,80µm,c≥quiassur≥un≥profon≤≥ur≤≥p´≥n´≥trationcompris≥≥ntr≥10 µm≥t20 µm

≥tr´≥≤uitconsi≤´≥rabl≥m≥ntl≥s´≥carts≤≥co≥ ci≥nts≤absorption≥ntr≥l≥s≤i´≥r≥nts

≤opag≥s.C≥p≥n≤ant,lapr´≥paration≤ucircuitn´≥c≥ssair≥pourobt≥nirun≥´≥paiss≥ur≤≥

substrat≤≥lor≤r≥≤≥20µm≥st≤i cil≥≥tcon≤uitsouv≥nt`ala≤≥struction≤ucircuit.

C≥tt≥longu≥ur≤on≤≥, malgr´≥son≥ cacit´≥,n≥stp≥utˆ≥tr≥paslaplusfacil≥`autilis≥r

≥npratiqu≥.

D≥plus,ilfautgar≤≥r`al≥spritqu≥ntrav≥rsantl≥substratsilicium≤ucircuitcibl≥,l≥

faisc≥aulas≥rvap≥r≤r≥≤≥l´≥n≥rgi≥.Au nallorsqu≥c≥lui-ciatt≥in≤ral≥szon≥ss≥nsibl≥s,

s≥ul≥m≥ntun≥parti≥≤≥l´≥n≥rgi≥≤≥consign≥contribu≥ra`al≥≥tphoto-´≥l≥ctriqu≥au

(41)

las≥r≥nfac≥arri`≥r≥suruncircuit≤≥400µm≤usubstrat≥tun≥longu≥ur≤on≤≥≤≥

1,1µm,66%≤≥l´≥n≥rgi≥≥sttransmis≥`alazon≥s≥nsibl≥.C≥p≥n≤ant,lorsqu≥laval≥ur≤≥

≤opag≥vari≥,l≥co≥ ci≥nt≤absortionvari≥≤unfact≥ur10`a100.C≥tt≥fort≥variation

n≥facilit≥paslar´≥p´≥tabilit´≥≤≥st≥sts≤inj≥ctions≥ntr≥≤i´≥r≥ntscircuits.

Enpr≥nant≥ncompt≥c≥param`≥tr≥,av≥cun≥longu≥ur≤on≤≥≤≥0,800µm

,p≥rm≥t-tantainsi≤≥minimis≥raumaximuml≥svariations≤uco≥ ci≥nt≤absortion≥nfonction

≤u≤opag≥,l´≥n≥rgi≥transmis≥≤≥vi≥ntquasiin≥xistant≥. Mˆ≥m≥≥naminc

issantl≥sub-strat≤ucircuit`a100µmonatt≥int`ap≥in≥l≥s0,01%≤´≥n≥rgi≥transmis≥.Un≥longu≥ur

≤on≤≥plusappropri´≥≥p≥rm≥ttant≤att≥in≤r≥unpourc≥ntag≥≤´≥n≥rgi≥transmis≥`ala

zon≥s≥nsibl≥acc≥ptabl≥≥st≤oncn´≥c≥ssair≥.

La gur≥1.9p≥rm≥t≤avoirun≥i≤´≥≥≤utaux≤≥g´≥n´≥ration≤≥sport≥urs≤anslazon≥

s≥nsibl≥≤ucircuitint´≥gr´≥(CI)≥nfonction≤≥lalongu≥ur≤on≤≥≥t≤i´≥r≥nt≥s´≥paiss≥urs

≤≥substrat,c≥pourun≥ mˆ≥m≥conc≥ntration≤≥port≥urs´≥gal`a5×1018cm−3. On

r≥marqu≥surc≥tt≥ gur≥qu≥l≥ maximum≥statt≥intpourun≥´≥paiss≥ur≤≥50µm≥t

un≥longu≥ur≤on≤≥≤≥0,94µm.Aloppos´≥,ontrouv≥l≥minimumpourun≥´≥paiss≥ur

≤≥400µm≥tun≥longu≥ur≤on≤≥≤≥1,04 µm.Engar≤ant`al≥spritla gur≥ 1.8≥t

l≥sr≥comman≤ationsconc≥rnantl≥choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥fait≥spr´≥c´≥≤≥mm≥nt,

l≥ m≥ill≥urcompromis≥st≤avoirun≥´≥paiss≥ur≤≥substrat maximum≤≥100µm≥t≤≥

travaill≥rav≥cun≥longu≥ur≤on≤≥≤≥0,94µm.

Tirparlafac≥avant

Lorsqu≥l≥tirlas≥r≥st≥≥ctu´≥parlafac≥avant≤ucircuitt≥st,lalongu≥ur≤on≤≥

aun≥moinsgran≤≥inci≤≥nc≥surlapparition≤≥SEE.En≥≥t,l≥faisc≥aulas≥ratt≥

in-≤ra≤ir≥ct≥m≥ntl≥szon≥ss≥nsibl≥s,sansavoir`atrav≥rs≥raupr´≥alabl≥l≥substrat.D≥

mˆ≥m≥,l≥co≥ ci≥nt≤absorption,laprofon≤≥ur≤≥p´≥n´≥tration≤ufaisc≥auou≥ncor≥

l≥pourc≥ntag≥≤´≥n≥rgi≥transmis≥auxzon≥ss≥nsibl≥sn≥sontplus≤≥sparam`

≥tr≥sin-u≥n¸cantlapparition≤unSEE.C≥tt≥caract´≥ristiqu≥p≥rm≥tun≥plusgran≤≥lib≥rt´≥

≤ansl≥choix≤≥lalongu≥ur≤on≤≥. Onpourratoutaussibi≥nr´≥alis≥r≤≥stirsav≥c

un≥longu≥ur≤on≤≥≤ansl≥visibl≥qu≥≤anslinfraroug≥.L≥choixs≥ramajoritair≥m≥nt

Références

Documents relatifs

En mécanique, les forces sont utilisées pour modéliser des actions mécaniques diverses (actions de contact, poids, attraction magnétique, effort …).. Les forces sont

 La réduction meilleure des efforts internes dans le sens longitudinal est celle lorsqu’on dispose deux TMD aux pylônes avec un rapport de masse égale a 10% , par

Indeed, the GAVI accelerated development and introduction plans (ADIPs) for pneumococcus and rotavirus vaccines had been finalized during the first half of the year, and the

Registre Texte Chiffré Générateur de clef MUX Clef secrète K Control Select Start Encryption clef ronde SA (from Control) Texte en clair ou Réponse du CUT Test mode 0 1

The tool IC-EMC includes a conventional schematic editor, (See Fig. 1), a set of tools to help user to build EMC models, an interface to Spice for analog simulation, and

La Formation du Chatellier présente des -.caractéristiques voi­ sines de celles du Grès armoricain, cependant la cartographie de ce niveau peu épais (70 a) réduit

With the mass loss rate prescription of Yoon ( 2017 ), the difference in final mass between model he4–he5 and he10–he12 is only of a factor two, mean- ing that one needs to invoke

3- Montrer alors que les deux conditions aux limites de la question 2- sont bien vérifiées à la surface de la sphère (en R = r) à la fois pour le champ de température, ainsi que