Tertulliani vehementiam imitatur tot operibus 'adversus' vel 'contra' adversarios: Adversus Helvidium de Mariae virginitate perpetua (a.383),123 laicum, Mariam non suscepisse prolem docens post Christum natum et defendens asceticam vitam.
Adversus Iovinianum L.II (a.393)124 monacho Romano contradicit matrimonium extollenti, ieiunium minuenti, virginalem statum religiosum impugnanti. Qui appellatur 'Epicurus Christianorum, callidus disputator, serpens lubricus, Proteus noster', ad perversitatem sui dogmatis Scripturas sacras vertens.
Excellentiam coelibatus celebrat loca communia repetens paganae traditionis contra mulieres. Inter quae etiam illud De nuptiis Theophrasti: "Non est ergo ducenda sapienti" (I,47), per Porphirium et Senecam cognitum. Contra personam ipsam Ioviniani non semel vehementi eloquio procedit: "Ante nudo eras pede, modo non solum calceato, sed et ornato. Tunc impexa [rudis] tunica et nigra subucula vestiebaris, sordidatus et pallidus et callosam opere gestitans manum;
nunc lineis et sericis vestibus et Atrebatum ac Laodiceae indumentis ornatus incedis. Rubent buccae, mitet [lucet] cutis, comae in occipitium frontemque tornantur; protensus est aqualiculus [porcinus venter], insurgunt humeri, turget guttur, et de obesis faucibus vix suffocata verba promuntur" (2,21).
Opera historica et agiographica125
123 V.Milazzo, Edizione critica dell'Adversus Helvidium di S.Girolamo.
124 B.Clausi, La Parola stravolta: Girolamo e l'uso polemico della Scrittura nell'Adv.
Iovinianum.
125 M.Sordi, Dalla storiografia classica alla storiografia cristiana: Civ.CC. apr. 1982, pp.
Rogatu Dextri, filii Paciani epicopi, a.392, De viris inlustribus edidit, quod est compendium omnium fere antiquorum ecclesiaticorum scriptorum.
Svetonium sequens 78 notitiae Graecos auctores et versiones Eusebii pingit, reliquae 57 Latinos, maxima ex parte coaevos.126 Rustica simplicitas qua pagani Christianos incusabant plene fugatur. Per analysim aestheticam et stilisticam, duce Cicerone (Brutus) et Quintiliano (Inst. orat. X), primam historiam litterarum Christianarum exaravit: "Discant sectatores eorum qui putant Ecclesiam nullos philosophos et eloquentes, nullos habuisse doctores, quanti et quales viri eam fundaverint, struxerint, adornaverint, et desinant fidem nostram rusticae tantum simplicitatis arguere, suamque potius imperitiam recognoscant" (praef.). Iudicia aesthetica valent fere semper, licet benevolentiam manifestet erga omnes qui ascesim professi sint, indulgentiam erga Tertullianum, dubium erga Priscillianum.
LIII. TERTULLIANUS presbyter nunc demum primus post Victorem et Apollonium Latinorum ponitur, provinciae Africae, civitatis Cathaginiensis, patre centurione proconsulari. Hic acris et vehementis ingenii sub Severo principe et Antonino Caracalla maxime floruit, multaque scripsit volumina, quae, quia nota sunt pluribus, praetermittimus. Vidi ego quemdam Paulum Concordiae (oppidum Italiae) senem,127 qui se beati Cypriani iam grandis aetatis notarium, cum ipse admodum esset adulescens, Romae vidisse diceret referretque sibi, solitum numquam Cyprianum absque Tertulliani lectione unam praeterisse diem ac sibi crebro dicere: Da magistrum, Tertullianum videlicet significans.
Hic usque ad mediam aetatem presbyter ecclesiae, invidia postea et contumeliis clericorum Romanae ecclesiae, ad Montani dogma delapsus, in multis libris Novae Prophetiae meminit. Specialiter autem adversum ecclesiam exuit volumina, De pudicitia, De persecutione, De ieiuniis, De monogamia, De exstasi libros sex, et septimum, quem Adversus Apollonium composuit, ferturque vixisse usque ad decrepitam aetatem, et multa quae non extant opuscula edidisse.
LIV. ORIGENES, qui et Adamantius, decimo Severi et Pertinacis anno [a.203]
adversus Christianos persecutione commota, a Leonide patre Christi martyrio coronato, cum fratribus et matre vidua pauper relinquitur, annos natus circiter septemdecim, rem enim familiarem ob confessionem Christi fiscus occupaverat.
Hic Alexandriae, dispersa ecclesia... per multos annos floruit: et cum iam mediae esset aetatis, et propter ecclesias Achaiae, quae plurimis haeresibus vexabantur, sub testimonio ecclesiasticae epistolae, Athenas per Palaestinam pergeret, a Theoctisto et Alexandro, Caesareae et Hierosolymorum episcopis, presbyter ordinatus Demetrii offendit animos, qui tanta adversus eum debacchatus est insania, ut per totum orbem super nomine eius scriberet. Constat eum, antequam Caesaream migraret, fuisse Romae sub Zepherino episcopo, et statim Alexandriam reversum, Heraclam presbyterum, qui in habitu philosophi perseverabat, adiutorem sibi fecisse kathxh/sewn qui quidem et post Demetrium Alexandrinam tenuit ecclesiam. Quantae autem gloriae fuerit hinc apparet quod Phirmilianus, Caesareae episcopus, cum omni Cappadocia eum invitavit, et diu
126Poet., orat.; A.Ceresa Gastaldo, Girolamo: Gli uomini illustri, BPI 12, Firenze 1988;
S.Pricoco, Motivi polemici e prospettive classicistiche nel De viris illustribus di Girolamo:
Sic.Gymn. 32, 1979, p. 135.
127 Misit ei ep. 10 et Vitam Pauli.
tenuit, et postea sub occasione sanctorum locorum Palaestinam veniens, diu Caesareae ab eo in sanctis scripturis eruditus est. Sed et illud, quod ad Mammaeam matrem Alexandri [Severi] Imperatoris, religiosam feminam, rogatus venit Antiochiam, et summo honore habitus est et ad Philippum imperatorem, qui primus de regibus Romanis Christianus fuit, et ad matrem eius litteras fecit, quae usque hodie extant. Quis ignorat et quod tantum habuerit in scripturis sanctis studii, ut etiam Hebraeam linguam contra aetatis gentisque suae naturam edisceret et, exceptis septuaginta interpretibus, alias quoque editiones in unum congregaret: Aquilae scilicet, Pontici proselyti et Theodotionis Hebionei et Symmachi eiusdem dogmatis, qui in Evangelium quoque κατα\ Matqai=on scripsit commentarios, de quo et suum dogma conformare conatur. Praeter quintam et sextam et septimam editionem, quas etiam nos de eius bibliotheca habemus, miro labore reperit et cum ceteris editionibus comparavit.128 Et quia indicem operis eius in voluminibus epistolarum, quas ad Paulam scripsimus, in quadam epistola [ep. 33] contra Varronis opera conferens posui, nunc omitto, illud de immortali eius ingenio non tacens, quod Dialecticam quoque et Geometriam, Arithmeticam, Musicam, Grammaticam et Rhetoricam, omniumque philosophorum sectas ita didicit, ut studiosos quoque secularium litterarum sectatores haberet, et interpretaretur eis cotidie, concursusque ad eum miri fierent. Quos ille propterea recipiebat, ut sub occasione saecularis litteraturae in fide Christi institueret. De crudelitate autem persecutionis, quae adversum Christianos sub Decio consurrexit [a.250], eo quod in religionem Philippi desaeviret, quem interfecerat, superfluum est dicere; cum etiam Fabianus Romanae ecclesiae episcopus in ipsa occubuerit, et Alexander et Babylas, Hierosolymorum et Antiochenae ecclesiae pontifices, in carcere pro confessione dormierint. Et si quis super Origenis statu scire velit quid actum sit, primum quidem de epistolis eius, quae post persecutionem ad diversos missae sunt, deinde et de sexto Eusebii Caesariensis ecclesiasticae historiae libro, et pro eodem Origene sex voluminibus, possit liquido cognoscere. Vixit usque ad Gallum et Volusianum, idest usque ad 69 aetatis suae annum, et mortuus est Tyri, in qua urbe et sepultus est.
CXXXV. HIERONYMUS, natus patre Eusebio, oppido Stridonis, quod a Gothis eversum Dalmatiae quondam Pannoniaeque confinium fuit, usque in praesentem annum, id est, Theodosii principis decimum quartum [a.392] haec scripsi: Vitam Pauli Monachi; Epistolarum ad diversos librum unum; Ad Heliodorum exhortatoriam; Altercationem Luciferiani et Orthodoxi; Chronicon omnimodae historiae; In Hieremiam et Ezechiel homilias Origenis viginto octo, quas de Graeco in Latinum verti; De Seraphim, De Osanna; De frugi et luxuriosos filiis; De tribus quaestionibus legis veteris; Homilias in canticum Canticorum duas; Adversus Helvidium de Mariae viriginitate perpetua; Ad Eustochium De virginitate servanda; Ad Marcellam epistolarum librum unum;
Consolatoriam de morte filiae ad Paulam; In Epistolam Pauli ad Galatas commentariorum libros tres; item in Epistolam ad Ephesios commentariorum libros tres; In epistolam ad Titum librum unum; In Epistolam ad Philemonem librum unum; In Ecclesiasten commentarios; Quaestionum Hebraicarum in Genesim librum unum; De locis librum unum; Hebraicorum nominum librum unum; De Spiritu sancto Didymi, quem in Latinum trastuli, librum unum; In
128HIER., com. Tit. 3,9: 'in exapla digesserat... in quibus et ipsa hebraea propriis sunt
Lucam homilias triginta novem; In Psalmos, a decimo usque ad sextum decimum, tractatus septem; Captivum Monachum, Vitam beati Hilarionis.
Novum Testamentum Graecae fidei reddidi; vetus iuxta Hebraicum transtuli; Epistolarum autem ad Paulam et Eustochium, quia cotidie scribuntur, incertus est numerus. Scripsi praeterea In Michaeam explanationum libros duos; In Sophoniam librum unum; In Nahum librum unum; In Habacuc libros duos; In Aggaeum librum unum; multaque alia de opere prophetali, quae nunc habeo in manibus, et necdum expleta sunt.
Praef. erudita Eusebii Caes. Chronicon. Hieronymi continuatio Chronicorum Canonum Liber temporum est (Ep.18) et Chronicon omnimodae historiae (vir.ill. 135) ab ipso vocatur.
1.1.1. "Res a mundi exordio sacris litteris editas breviter constringere et cum distinctione temporum usque ad nostram memoriam carptim dicere aggressus sum, multis id a me et studiose efflagitantibus, qui historiam divinam compendiosa lectione cognoscere properabant, quorum ego voluntatem secutus non peperci labori meo, quin ea, quae permultis voluminibus perscripta continebantur, duobus libellis concluderem, ita brevitati studens, ut paene nihil gestis subduxerim. Visum mihi est non absurdum, cum usque ad Christi crucem Apostolorumque actus per sacram historiam cucurrissem, etiam post gesta conectere, excidium Hierosolymae vexationesque populi Christiani et mox pacis tempora, ac rursum ecclesiarum intestinis periculis turbata omnia locuturus.
Ceterum illud non pigebit fateri, me, sicubi ratio exegit, ad distinguenda tempora continuandamque seriem usum esse historicis mundialibus atque ex his, quae ad supplementum cognitionis deerant, usurpasse, ut et imperitos docerem et litteratos convincerem, verumtamen eaque de sacris voluminibus breviata digessimus, non ita legentibus auctor accesserim, ut praetermissis his, unde derivata sunt, appetantur: nisi cum illa quis familiariter noverit, hic recognoscat, quae ibi legerit:
etenim universa divinarum rerum mysteria non nisi ex ipsis fontibus hauriri queunt. Nunc initium narrandi faciam".
Ann. Abrahae 1912 [105 a.Ch.n.] - Cicero Arpini nascitur, matre Helvia, patre equestris ordinis ex regio Vulscorum genere.
1923 [94 a.Ch.n.] - Titus Lucretius poeta nascitur. Postea amatorio poculo in furorem versus, cum aliquot libros per intervalla insaniae conscripsisset, quos postea Cicero emendavit, propria se manu interfecit, anno aetatis 44.
1930 [87] - Caius Valerius Catullus, scriptor Lyricus, Veronae nascitur. Sallustius Crispus, scriptor historicus, in Sabinis Amiterni nascitur.
1934 [83] - Cicero Quintium defendit 26 [?] anno aetatis.
1948 - Vergilius Maro in pago, qui Andes dicitur, haud procul a Mantua nascitur, Pompeio et Crasso coss.
1952 - Horatius Flaccus, satiricus et lyricus poeta, libertino patre Venusii nascitur.
Ea quae de Catilina, Cethego, Lentulo, consule Cicerone, Sallustius scribit, hoc gesta sunt tempore.
1964 - Vergilius, sumpta toga, Mediolanum transgreditur, et post breve tempus Romam pergit.
1975 - Cicero in Phormiano suo ab Herennio et Popilio occiditur, 64 aetatis suae anno. Ciceronis caput cum manu dextra pro rostris positum, iuxtaque coronata imago Popilii militis, qui eum occiderat.
1977 - Cornelius Nepos scriptor historicus clarus habetur.
1990 - M.Terentius Varro philosophus prope nonagenarius moritur.
1999 - Vergilius Brundisii moritur, Sentio Saturnino et Lucretio Cinna coss. Ossa eius Neapolim translata in secundo ab urbe miliario sepeliuntur, titulo istiusmodi suprascripto, quem moriens ipse dictaverat:
Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope. Cecini pascua, rura, duces.
Genus biographicum historico proximum129 est.
Vita Antoni, inter potiora opera evasit, quam Athanasius Graeco sermone exaraverat et pluries est conversa in Latinam linguam.
Paraphrasis Evagri, ad litteram conversio viri anonymi in coptam, aetiopicam, syriacam, armenam, georgianam quoque linguam, Antonium exemplar fecerunt vitae monasticae, veram proclamandi atque vivendi Christianam perfectam rationem, contra idolatriam et confusam vivendi rationem in saeculo.
Pro martyrii sanguine potest quis solitudinem offerre Christo atque urbes deserere, ubi nonnisi politica corruptio, saecularizatio, controversiae dogmaticae vigent neque Deus colitur.
Desertus novus quidam locus peraptus habetur iuxta biblicam traditionem ad altius et perfectius experiendam Dei praesentiam, vocationem, solitudinem, tentationem, orationem.
Historia rerum memorabilium viri memorabilis mirabilia operatur, licet conscius sibi sit se esse ineptum instrumentum Omnipotentis.
'Incipit' perfectae vitae spiritualis consonat cum vocatione et conversione a tenebris mediocritatis ad splendorem perfectionis.
Natura extrema huius sequelae est nota praecipua vitae Antonii: "Post obitum autem parentum remansit solus cum sorore sua valde brevi aetate. Erat autem ipse annorum decem et octo vel viginti annorum constitutus, habens curam domus et sororis suae. Nondum expletis mensibus sex post obitum parentum suorum, secundum consuetudinem procedebat ad dominicum, congregabat apud se mentem suam, et cogitabat de omnibus, quomodo Apostoli quidem reliquerunt domum suam et secuti sunt Salvatorem, illi vero qui in Actibus Apostolorum sunt, sua vendentes afferebant ut distribueretur indigentibus, et quae et quanta spes deposita illis in caelis. Ista cogitans, ingressus dominicum, et contigit invenire eum lectionem evangelicam in qua audivit Dominum dicentem ad divitem: 'Si vis perfectus esse, vade, vende omnia tua et da pauperibus. et veni, sequere me, et habebis thesaurum in caelis'.
Antonius vero, quasi a Domino inspiratus memoriam habens sanctorum in cogitando, et aestimans lectionem propter se esse lectam, continuo exiens de dominico, possessiones quidem habuit de parentibus arras [sata] trecentas optimas et fruge plenas donavit his qui erant in municipio ut in nullo molestarent illum neque sororem ipsius. Reliqua vero quae erant mobilia, omnia vendidit, et congregans pecuniam multam, distribuit pauperibus. Modicam tamen pecuniam reservavit propter sororem suam. Ut iterum ingressus dominicum audivit in
129 A.Dihle, Die Entstehung der historischen Biographie, Heidelberg 1987; M.Mazza, Sulla teoria della storiografia cristiana: osservazioni sui proemi degli storici ecclesiastici, in La storiografia ecclesiastica nella tarda antichità. Atti del Convegno tenuto in Erice (3-8 XII 1978), Messina 1980, 335-389. De sententiis doctorum virorum Germanorum saeculi elapsi quae spectant biographiam peripateticam et Alexandrinam cf I.Gallo, in Cultura e Lingue Classiche III, Roma 1993, pp. 169-178; B. Degòrski, I santi monaci Paolo, Ilarione e Malco (tr.polacca), Krakòw-Tymiec 1995; -- Commento alla vita Sancti Pauli monachi Thebani di S.Girolamo: Dissertationes Paulinorum 8(1995)5-44; --; S.Girolamo.Vita S.Pauli primi eremitae,
evangelium Dominum dicentem: 'Nolite solliciti esse de crastino', exit continuo, et pecuniam quam servaverat dictribuit pauperibus".
Perfecta haec ratio sequendi Christum diffusa est ut magna charta ascetismi monastici, quae Augustinum vehementer movit (conf. 8,6,14) et fere prototypus facta est generis litterarii cum formis et locis peculiaribus.
Epistulae
Ex 154 epistulis sub eius nomine 117 germanae habentur, ceterae ab Damaso, Augustino, Theophilo ei missae sunt.
Breves sunt 69, longiores fere libelli vel tractatus, ut ep.4, ad Donatum, ep.15 ad Damasum, ep.41 ad Marcellam, ep.49 Apologeticum ad Pammachium, ep.50 ad Domnionem, ep.70 ad Magnum, ep.82 ad Theophilum, ep.84 ad Pammachium et Oceanum, ep.126 ad Marcellinum et Anapsychiam de origine animae, ep.112 ad Augustinum, ep.1 ad Innocentium Presbyterum de septies percussa.
Epitaphia seu Necrologia sunt ep.23 ad Marcellam de exitu Letae, ep.60 ad Heliodorum130 epitaphium Nepotiani (ad eundem quoque ep.14), ep.66 in Paulinam, ep.79 ad Salvinam de morte Nebridii, ep.108 Epitaphium sanctae Paulae, ep.77 In Fabiolam, ep.127 ad Principiam virginem Marcellae viduae epitaphium. Ep. 108 (a.404) novissima metamorphosis habetur elogii funebris patritiorum et est quaedam versio feminina Vitae Martini, in qua allegorismus biblicus una cum rhetorica arte non minuit ardorem spirituum et veritatem affectuum.
Epistulae novum genus creant131 cum quaestiones Sacrae Scripturae declarant et laudes vitae monasticae proclamant.
Inter lectitatissimas est ep. LII ad Nepotianum presbyterum a.394 missa, qui vivendi leges a clericis servandis petierat: 'opusculum aureum' (Schanz).132
1. "Petis, Νepotiane carissime, litteris transmarinis, et crebro petis, ut tibi brevi volumine digeram praecepta vivendi, et qua ratione is, qui saeculi militia derelicta, vel monachus coeperit esse, vel clericus, rectum christi tramitem teneat, ne ad diversa vitiorum diverticula rapiatur. Dum essem adolescens, immo paene puer, et primos impetus lascivientis aetatis eremi duritia refrenarem, scripsi ad avunculum tuum, sanctum Heliodorum, exhortatoriam epistolam, plenam lacrimis querimoniisque, et quae deserti sodalis monstraret affectum. Sed in illo opere pro aetate tunc lusimus et, calentibus adhuc rhetorum studiis atque doctrinis, quaedam scholastico flore depinximus. Nunc, iam cano capite, et arata fronte, ad instar boum pendentibus a mento palearibus, frigidus obsistit circum praecordia sanguis.
Unde et in alio loco idem poeta canit: Omnia fert aetas, animum quoque; et post modicum: Nunc oblita mihi tot carmina, vox quoque Moerim iam fugit.133
Omnes pene virtutes corporis mutantur in senibus, et increscente sola sapientia, decrescunt ceterae: ieiunia, chameuniae,134 huc illucque discursus, peregrinorum susceptio, defensio pauperum, standi in oratione perseverantia,
130 J.H.D. Scourfield, Consoling Heliodorus. A Commentary on Jerome Letter 60. Oxford 1995.
131 Cf. Epistolari cristiani (sec.I-V), Roma Benedictina Ed. 1990. Paraenetica est ep.107 ad Laetam de institutione filiae, ep.128 ad Gaudentium de Pacatulae infantulae institutione, ep.130 ad Demetriadem de virginitate servanda, Olybrii consulis filiam, a.414, ep.54 ad Furiam de viduitate servanda, ep.123 ad Agerochiam de monogamia, ep.58 ad Paulinum presbyterum, ep.125 ad Rusticum monachum (a.411: postea episcopus Narbonensis), ep. 22 ad Eustochium, de virginitate.
132 Ephraem Sermo de sacerdotio, Gregorius Nazianzenus Oratio secunda, Ioannes Chrisostomus De sacerdotio, Ambrosius De officiis, Augustinus Sermo 339-40, 340A (anniversarium ordinationis episcopi), 46 (de pastoribus: Ez 34, 1-16), 47 (de ovibus: Ez 34, 17-31), 101 (de messe: Lc 10, 2-6), 137, 138 (bonus pastor: Io 10, 1-16), hom. 46 (commentarium Io 10, 11-13), hom. 123 (commentarium in Io 21, 12-19), Gregorius Magnus, Regula pastoralis.
133Verg., Aen. 7,417: et frontem obscoenam rugis arat (sc.Aletto); Georg. 3,53: optuma torvae forma bovis, cui turpe caput, cui plurima cervix,/ et crurum tenus a mento palearia pendent;
Georg. 2,484; Buc. 9,51.53.
visitatio languentium, labor manuum, unde praebeantur elemosynae. Et, ne sermonem longius traham, cuncta quae per corpus exercentur, fracto corpore, minora fiunt. Nec hoc dico, quod in iuvenibus et adhuc solidioris aetatis, his dumtaxat, qui labore et ardentissimo studio, vitae quoque sanctimonia, et orationis ad Deum frequentia, scientiam consecuti sunt, frigeat sapientia, quae in plerisque senibus aetate marcescit: sed quod adolescentia multa corporis bella sustineat, et inter incentiva vitiorum et carnis titillationes, quasi ignis in lignis viridioribus, suffocetur, et suum non possit explicare fulgorem.
Senectus vero - rursus admoneo - eorum, qui adolescentiam suam honestis artibus instruxerunt, et in lege Domini meditati sunt die ac nocte [Ps 1.2], aetate fit doctior, usu tritior, processu temporis sapientior, et veterum studiorum dulcissimos fructus metit. Unde et sapiens ille Graeciae, cum, expletis centum et septem annis, se mori cerneret, dixisse fertur, dolere quod tunc egrederetur e vita, quando sapere coepisset.135 Plato octogesimo et uno anno scribens est mortuus; Isocrates nonaginta et novem annos in docendi scribendique labore complevit.136 Taceo ceteros philosophos, Pythagoram, Democritum, Xenocratem, Zenonem, Cleantem, qui iam aetate longaeva in sapientiae studiis floruerunt.
Ad poetas venio, Homerum, Hesiodum, Simonidem, Stesichorum, qui grandes natu, cygneum nescio quid et solito dulcius, vicina morte, cecinerunt. Sophocles cum propter nimiam senectutem, et rei familiaris negligentiam, a filiis accusaretur amentiae, Oedipi fabulam, quam nuper scripserat, recitavit iudicibus, et tantum sapientiae in aetate iam fracta specimen dedit, ut severitatem tribunalium in theatri favorem verteret. Nec mirum, cum etiam Cato Romani generis disertissimus, censorius iam et senex Graecas litteras nec erubuerit, nec desperaverit discere. Certe Homerus refert, quod de lingua Nestoris, iam vetuli et pene decrepiti, dulcior melle oratio fluxerit.137
5. Igitur clericus, qui Christi servit Ecclesiae, interpretetur primum vocabulum suum, et nominis definitione praelata, nitatur esse, quod dicitur. Si enim κλη/ρoj Graece, sors Latine appellatur: propterea vocantur clerici, vel quia de sorte sunt Domini, vel quia Dominus ipse sors, idest pars clericorum est.
Qui autem vel ipse pars Domini est, vel Dominum partem habet, talem se exhibere debet, ut et possideat Dominum et ipse possideatur a Domino. Qui Dominum possidet, et cum propheta dicit: pars mea Dominus,138 nihil extra Dominum habere potest: quod si quippiam aliud habuerit praeter Dominum, pars eius non erit Dominus. Verbi gratia, si aurum, si argentum, si possessiones, si variam suppellectilem, cum his partibus Dominus pars eius fieri non dignabitur. Si autem ego pars Domini sum, et funiculus hereditatis eius [Dt 32,9], nec accipio partem inter ceteras tribus, sed quasi levita et sacerdos, vivo de decimis [Dt 18,1], et altari serviens altaris oblatione sustentor [1Cor 9,13]: habens victum et vestitum, his contentus ero [1Tim 6,8], et nudam crucem nudus sequar.
Obsecro itaque te, et 'repetens iterum iterumque monebo' [VERG., Aen.
3,436], ne officium clericatus, genus antiquae militiae putes, idest, ne lucra saeculi in Christi quaeras militia; ne plus habeas, quam quando clericus esse cepisti, et dicatur tibi: Cleri [hereditates] eorum non proderunt eis. Mensulam tuam pauperes et peregrini et cum illis Christus conviva noverit. Negotiatorem
135Theophrastus apud CIC., disp.Tusc. 3,28,69.
136CIC., Cato: numquam igitur digne satis laudari poterit philosophia, cui qui pareat, omne tempus aetatis sine molesta possit degere.
137Il. I,249; CIC., Cat. 10,31.
138 IER., Thren. 3,24.
clericum, et ex inope divitem, ex ignobili gloriosum, quasi quamdam pestem fuge. Corrumpunt mores bonos confabulationes pessimae.139 Tu aurum contemnis, alius diligit; tu calcas opes, ille sectatur; tibi cordi est silentium, mansuetudo, secretum, illi verbositas, adtrita frons, fora placent et plateae ac medicorum tabernae. In tanta morum discordia, quae potest esse concordia? Hospitiolum
clericum, et ex inope divitem, ex ignobili gloriosum, quasi quamdam pestem fuge. Corrumpunt mores bonos confabulationes pessimae.139 Tu aurum contemnis, alius diligit; tu calcas opes, ille sectatur; tibi cordi est silentium, mansuetudo, secretum, illi verbositas, adtrita frons, fora placent et plateae ac medicorum tabernae. In tanta morum discordia, quae potest esse concordia? Hospitiolum