بلاغة أسلوب الإلتفاف في القرآن الكريم و أسراره

ﻲﻤﻠﻌﻟا ﺚﺤﺒﻟاو ﻲﻟﺎﻌﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ةرازو

ﺔﻠـﻗرو حﺎﺑﺮﻣ يﺪﺻﺎـﻗ ﺔﻌﻣﺎﺟ

تﺎﻐﻠﻟاو بادﻵا ﺔﻴﻠﻛ

ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷاو ﺔﻐﻠﻟا ﻢﺴﻗ

ﺔﻴﺼﻨﻟا تﺎﻴﻧﺎﺴﻠﻟا ﺺﺼﺨﺗ ﺮﺘﺳﺎﻤﻟاةدﺎﻬﺷ ﻞﻴﻧ تﺎﺒﻠﻄﺘﻣ لﺎﻤﻜﺘﺳﻻ ﺔﻣﺪﻘﻣ ةﺮﻛﺬﻣ

داﺪﻋإ

:ﺔﺒﻟﺎﻄﻟا

:فاﺮﺷإ

 لﺎﺑﻫ مﯾرﻣ /د .أ طﻮﻄﻋز ﻦﻴﺴﺣ

نآرﻘﻟا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﺔﻏﻼﺑ

ﻩرارﺳأ و مﯾرﻛﻟا

:ﺔﻴﻌﻣﺎﺠﻟا ﺔﻨﺴﻟا

2014

/

2015

رﻣ

ﻀ

ﺎن

ﻧ

ﻮ

ر

اﻟ

ﺪﻳ

ﻦ

أ

.

ﻗﺎ

ﺿ

ﻲ

اﻟ

ﺸ

ﻴ

ﺦ

اﻟ

ﻮ

زا

رة

اﻟ

ﺘﻌ

ﻠﻴ

ﻢ

اﻟﻌ

ﺎ

ﱄ

و

اﻟ

ﺒ

ﺤ

ﺚ

اﻟ

ﻌﻠ

ﻤ

ﻲ

ﺟﺎ

ﻣﻌ

ﺔ

ﻋﺒ

ﺪ

اﳊ

ﻤﻴ

ﺪ

ﺑﻦ

ﺑﺒ

ﺎد

ﻳ

ﺲ

–

ﻣ

ﺴ

ﺘﻐﺎ

ﱎ

-ﻛﻠ

ﻴﺔ

ا

ﻻ

د

ب

وا

ﻟﻔﻨ

ﻮ

ن

ﻗ

ﺴ

ﻢ

اﻟﻠ

ﻐﺔ

اﻟ

ﻌﺮ

ﺑﻴﺔ

ﲣ

ﺼ

ﺺ

ﺑ

ﻼ

ﻏﺔ

اﻟ

ﻌﺮ

ﺑﻴﺔ

:

ن

ﻮا

ﻌﻨ

ﺑ

ﱰ

ﺳ

ﳌﺎ

ا

دة

ﻬﺎ

ﺷ

ﻴﻞ

ﻟﻨ

ج

ﺮ

ﲣ

ﺮة

ﻛ

ﻣﺬ

2017/2016

دﻘﻣ

ﺔﻣ

ﺔﻣدﻘﻣ

و ﻩدﻣﺣﻧ ﷲ دﻣﺣﻟا ّنإ ﻩرﻔﻐﺗﺳﻧو ﻪﻧﯾﻌﺗﺳﻧ ، تﺎﺋﯾﺳ نﻣو ﺎﻧﺳﻔﻧأ رورﺷ نﻣ ﷲﺎﺑ ذوﻌﻧو ﺎﻧﻟﺎﻣﻋأ . دﺗﻬﻣﻟا وﻬﻓ ﷲا ﻩدﻬﯾ نﻣ ، ﻣو ًادﺷرﻣ ﺎﯾﻟو ﻪﻟ دﺟﺗ نﻠﻓ لﻠﺿﯾ ن ، او ةﻼﺻﻟاو مﻼﺳﻟ ﺣﺻو ﻪﻟآو ٍدﻣﺣﻣ ﺎﻧدﯾﺳ نﯾرﺧﻵاو نﯾﻟوﻷا دﯾﺳ ﻰﻠﻋ ﻰﻟإ نﺎﺳﺣﺈﺑ مﻬﻟ نﯾﻌﺑﺎﺗﻟاو نﯾﻌﻣﺟأ ﻪﺑ نﯾدﻟا موﯾ دﻌﺑو : دﻌﯾ لاز ﺎﻣ و نﺎﻛ يذﻟا ،ﻪﻧﺎﯾﺑ و ﻪﺗﻏﻼﺑ و ﻪﺗﺣﺎﺻﻔﺑ زﺟﻌﻣﻟا صﻧﻟا مﯾرﻛﻟا نآرﻘﻟا ظﺎﻔﻟأ فﻟﺂﺗ ﺔﻗد و ،ﻪﺑوﻠﺳأ و ﻩزﺎﺟﻋﺈﺑ اورﻬﺑﻧا نﯾذﻟا ،ﻪﺑﻼط و مﻠﻌﻟا لﻫأ رﺎظﻧأ طﺣﻣ و ،ﻪ تﺎﺳاردﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟ اردﺻﻣ مﯾرﻛﻟا نآرﻘﻟا تﻠﻌﺟ ىرﺧأ و بﺎﺑﺳﻷا ﻩذﻫ لﻛ ،ﻪﺗﻐﻟ لﺎﻣﺟ ﻲﺗﻟا ﻩﺎﯾﺎﺑﺧ و ﻩرارﺳأ فﺎﺷﺗﻛﻻ ﻪﯾﻓ نوﺻوﻐﯾ ﺎﻬﺑﺎﺣﺻأ حار ﻲﺗﻟا ،ﺔﯾوﻐﻠﻟا رﯾﻏ و ﺔﯾوﻐﻠﻟا نأ نﺎﻛ يﻷ نﻛﻣﯾ ﻻ اذﻫ لﻛ مﻏر نﻛﻟ و ،ﺎﻬﻟ لﯾﺛﻣ ﻻ رﻫاوﺟ و اررد مﻬﻟ ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ لﺛﻣﺗ مﻼﻛﺑ ﺎﻣﻠﻋ طﯾﺣﯾ ﷲا ّلﺟ لﺿﻓأ دﺟﻧ نﻟ مﻠﻋ بﻼط ﺎﻧﺗﻔﺻﺑ و ،ﻩرارﺳأ كردﯾ نأ و ﻼﻋ و ثﺣﺑﻟا و ﻪﺗﺷﯾﺎﻌﻣ و ﻲﻧآرﻘﻟا صﻧﻟﺎﺑ كﺎﻛﺗﺣﻻا ﻰﻟإ تردﺎﺑ اذﻬﻟ ،ﷲا بﺎﺗﻛ ﻲﻓ ثﺣﺑﻟا نﻣ عوﺿوﻣﻟ يرﺎﯾﺗﺧا ءﺎﺟ مﺛ نﻣ و ،ﻩزﺎﺟﻋإ بﻧاوﺟ ﻲﻓ : ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ رارﺳأ و ﺔﻏﻼﺑ مﯾرﻛﻟا نآرﻘﻟا ، ترﺗﺧا و " ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ " ﺎﺟذوﻣﻧأ ﻰﻠﻋ يوﺗﺣﺗ و لاوطﻟا روﺳﻟا نﻣ ﺎﻬﻧوﻛ تﺎﻔﺗﻟﻻا روﺻ نﻣ ﺔﻠﻣﺟ . ،ﺔﻓدﺻ نﻛﯾ مﻟ عوﺿوﻣﻟا اذﻬﻟ يرﺎﯾﺗﺧا و ﺔﯾﺗﻵا بﺎﺑﺳﻷ ﻊﺟرﯾ ﺎﻣﻧإ : * عوﺿوﻣﻟا اذﻬﺑ ﻲﻓرﺎﻌﻣ ءارﺛإ ﻲﻓ ﺔﺑﻏرﻟا و ﻲﺻﺧﺷﻟا لﯾﻣﻟا . * ﯾﻧﻏ مﯾرﻛﻟا نآرﻘﻟا نوﻛ ﺎ اددرﺗ بﯾﻟﺎﺳﻷا رﺛﻛأ تﺎﻔﺗﻟﻻا و ،بﯾﻟﺎﺳﻷﺎﺑ و ﺷﺗﻧا ﻲﻓ ارﺎ ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ . * ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ رﺛأ زارﺑإ . ﺎﻫدﺎﻔﻣ ﺔﯾﻟﺎﻛﺷإ نﻋ ﺔﺑﺎﺟﻹا ﻲﻋوﺿوﻣ ﻲﻓ تﻟوﺎﺣو : تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ مﻬﺳﯾ ىدﻣ يأ ﻰﻟإ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا نطاوﻣ ﻲﻫ ﺎﻣ و ؟ ﻲﻧآرﻘﻟا زﺎﺟﻋﻹا ﻲﻓ ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ؟ ﻓﻘ ﺪ ﺟ ﻌ ﻞ ﷲ ﺳ ﺒ ﺤ ﺎﻧ ﮫ و ﺗ ﻌ ﺎﻟ ﻰ ا ﻟﻘ ﺮ ا ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ﻣ ﻌ ﺠ ﺰ ة ر ﺳ ﻮ ﻟ ﮫ ا ﻟ ﻜ ﺒ ﺮ ى و اﻟ ﺤ ﺠ ﺔ ا ﻟﺪ اﺋ ﻤ ﺔ ﻋ ﻠ ﻰ ا ﻟ ﺨ ﻠـ ـ ﻖ ،ﻰﻠﻋ ﻖﻠﺨ ﯾﻻو،ﮫﺒ ﺎﺋﺠﻋﻰ ﻔﻨ ﺗﻻ بﺘﺎﻛ ،نﺎﻄﺤﻗونﻧﺎﺪﻋ ﮫﺘﻏﻼ ﺑﺖﻤﻜاﺑو، ءﺎﻐﻠ ﻟﺒ اﮫﺘﺣﺎﺼﻔ ﺑﺰﺠﻋا ﻛ ﺜ ﺮ ة اﻟ ﺮ د و ﻻ ﯾ ﺸ ﺒ ﻊ ﻣ ﻨ ﮫ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻤ ﺎ ء ، ﻣ ﻦ ﻗ ﺎ ل ﺑ ﮫ ﺻ ﺪ ق ، و ﻣ ﻦ ﺣ ﻜ ﻢ ﺑ ﮫ ﻋ ﺪ ل ، و ﻣ ﻦ د ﻋ ﺎ اﻟ ﯿ ﮫ ھ ﺪ ي ا ﻟ ﺮ ﺻ ﺮ ا ط ﻣ ﺴ ﺘﻘ ﯿ ﻢ ، إ ﻧﺒ ﮭ ﺮ ﺑ ﮫ ا ﻟﻨ ﺎ س ﻋ ﺮ ﺑﺎً و ﻋ ﺠ ﻤ ﺎً ، و أﻗ ﺒﻠ ﻮ ا ﻋ ﻠ ﻰ د ر ا ﺳ ﺔ ا ﻧﺎ ء ا ﻟﻠ ﯿ ﻞ و ا ط ﺮ ا ف ا ﻟﻨ ﮭ ﺎ ر ، ﻓﺎ ﻟﻔ ﺖ ﻓ ﻲ ﻋ ﻠ ﻮ ﻣ ﮫ ا ﻟ ﻤ ﺨ ﺘﻠ ﻔ ﺔ ا ﻟ ﻤ ﺆ ﻟﻔ ﺎ ت ﻓ ﺎﻟ ﻒ ا ﻟ ﻌ ﻠ ﻤ ﺎ ء ﻓ ﻲ إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ه ، و أ ﻣ ﺜﺎ ﻟ ﮫ ، و ﺗﻔ ﺴ ﯿ ﺮ ه ، و ﺗ ﺸ ﺒﯿ ﮭ ﺎﺗ ﮫ و ﻧﺎ ﺳ ﺨ ﮫ و ﻣ ﻨ ﺴ ﻮ ﺧ ﮫ ، و ﻣ ﺤ ﻜ ﻤ ﮫ و ﻣ ﺘ ﺸ ﺎﺑ ﮭ ﮫ ، و ﻛ ﺬﻟ ﻚ دﻟ ﯿ ﻞ ﻋ ﻠ ﻰ إ ﻋ ﺠ ﺎ ز ه ، و ﻛ ﺎ ن ا ﻻ ﻟﺘ ﻔﺎ ت ﻣ ﻦ ا ﻟ ﻤ ﻮ ا ﺿ ﯿ ﻊ اﻟ ﺘ ﻲ ﺗ ﻨﺎ و ﻟ ﮭ ﺎ ﻋ ﻠ ﻤ ﺎ ء ا ﻟﻠ ﻐ ﺔ ﻓ ﻲ ﻛ ﺘﺒ ﮭ ﻢ و أ و ﻟ ﻮ ه ﻣ ﺰ ﯾ ﺪ إ ھ ﺘ ﻤ ﺎ م ﻟ ﻤ ﺎﻟ ﮫ ﻣ ﻦ أ ھ ﻤ ﯿ ﺔ ﻓ ﻲ ا ﻟﺒ ﻼ ﻏ ﺔ ا ﻟ ﻌ ﺮ ﺑﯿ ﺔ ﻋ ﻤ ﻮ ﻣ ﺎ و اﻟ ﺒ ﻼ ﻏ ﺔ ا ﻟﻘ ﺮ اﻧ ﯿ ﺔ ﺧ ﺼ ﻮ ﺻ ﺎً، و ﻗ ﺪ أ ﻟﻘ ﯿ ﺖ ا ﻟ ﻀ ﻮ ء ﻓ ﻲ ھ ﺬا ا ﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻋ ﻠ ﻰ د ر ا ﺳ ﺘ ﮫ و ا ﺧ ﺘﯿ ﺎ ر ي ﻟ ﮭ ﺬا اﻟ ﻤ ﻮ ﺿ ﻮ ع : ﺑ ﻼ ﻏ ﺔ و أ ﺳ ﺮ ا ر أ ﺳ ﻠ ﻮ ب ا ﻻ ﻟﺘ ﻔ ﺎ ت ﻓ ﻲ ا ﻟ ﻘ ﺮ ا ن ا ﻟ ﻜ ﺮ ﯾ ﻢ ، و ا ﺧ ﺘ ﺮ ت " ﺳ ﻮ ر ة ا ﻟﺒ ﻘ ﺮ ة " ﻧ ﻤ ﻮ ذ ﺟ ﺎ ﻛ ﻮ ﻧ ﮭ ﺎ ﻣ ﻦ ا ﻟ ﺴ ﻮ ر ا ﻟ ﻄ ﻮ ا ل و ﺗ ﺤ ﺘ ﻮ ي ﻋ ﻠ ﻰ ﺟ ﻤ ﻠ ﺔ ﻣ ﻦ ﺻ ﻮ ر ا ﻻ ﻟﺘ ﻔﺎ ت

ﺔﻣدﻘﻣ

و ﻧﻫذ ﻲﻓ ﻲ ﯾأ ﺔ ﻪﺛﺣﺑﻟ ﺔﺗﻗؤﻣ لوﻠﺣ رﺎﺛﺗ ﺎﻣﺗﺣ ثﺣﺎﺑ ، ا تءﺎﺟ كﻟذﻟ ثﺣﺑﻟا اذﻬﻟ تﺎﯾﺿرﻔﻟ ﻠﯾ ﺎﻣﻛ ﻲ : * مﯾرﻛﻟا نآرﻘﻟا ﻲﻓ ةرﯾﺑﻛ ﺔﺑﺳﻧﺑ زﺎﺟﻋﻹا تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ قﻘﺣﯾ . * ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﯾﻧﻏ ﺔ ﻪﻋاوﻧأ فﻠﺗﺧﻣﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳﺄﺑ . ﺔﻣﺗﺎﺧ و نﯾﻠﺻﻓ نﻣ ﺔﻧوﻛﻣ ﺔطﺧ عﺎﺑﺗا ثﺣﺑﻟا بﻠطﺗ ﺔﯾﻟﺎﻛﺷﻹا ﻩذﻫ نﻋ ﺔﺑﺎﺟﻺﻟ و ﻪﺗﻧوﻧﻋ لوﻷا لﺻﻔﻟا ،تﺎظﺣﻼﻣﻟا مﻫأ ﻰﻠﻋ تﻠﻣﺗﺷا ـــﺑ : يوﺗﺣﯾ و تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ نﯾﺛﺣﺑﻣ ﻰﻠﻋ : و ءﺎﻣدﻘﻟا ءارآ و تﺎﻔﺗﻟﻻا موﻬﻔﻣ ﻪﯾﻓ تﻟوﺎﻧﺗ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﺔﯾﻫﺎﻣ ﻪﻧاوﻧﻋ لوﻷا تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻪﺗﯾﻣﺳ ﻲﻧﺎﺛﻟا و ،ﻪﯾﻓ نﯾﺛدﺣﻣﻟا ﻲﻧﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا ﺎﻣأ ،ﻪﻓادﻫأ و ﻪﻣﺎﺳﻗأ ﻧوﻧﻋ ﻪﺗ ـــﺑ : نﯾﺛﺣﺑﻣ ﻰﻠﻋ يوﺗﺣﯾو ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ : لوﻷا فﯾرﻌﺗﻟا ناوﻧﻋ تﺣﺗ ءﺎﺟ رارﺳأ ﻰﻠﻋ فوﻗوﻟا ناوﻧﻌﺑ نﺎﻛ ﻲﻧﺎﺛﻟا و ،ﺎﻬﻋوﺿوﻣو ةروﺳﻟا مﯾدﻘﺗ ﻪﯾﻓ تﻟوﺎﻧﺗ ةروﺳﻟﺎﺑ روﺻ ﺎﻬﯾﻓ تﻠﺛﻣﺗ ﻲﺗﻟا ةروﺳﻟا نطاوﻣﻟ لﯾﻠﺣﺗﻟﺎﺑ ﻪﯾﻓ تﻔﻗوﺗ ةروﺳﻟا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا ) : لﺎﻌﻓﻷا / ددﻌﻟا / رﺋﺎﻣﺿﻟا / مﺟﻌﻣﻟا ( ﻲﻓ رﻛذ ﺎﻣﺑ نطوﻣ لﻛ ﻲﻓ ةدﺷرﺗﺳﻣ نطاوﻣﻟا تﺎﺑﺛإ ﻪﯾﻓ تﻟوﺎﺣ ﺎﯾﻠﯾﺻﻔﺗ ﻻودﺟ تﻌﺿو ،تدﺟو نإ نﯾرﺳﻔﻣﻟا ءارآ نﻣ ﻪﯾﺟوﺗ نﯾﺛﻼﺛﻟا برﺎﻘﯾ ﺎﻣ تﻐﻠﺑ ﻲﺗﻟا و ،ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ ﺎﻬﯾﻠﻋ فوﻗوﻟا ﻲﻟ ﷲا رﺳﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺗﺎﻔﺗﻟﻻا تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻲﻓرطﻟ ادﯾدﺣﺗ نطوﻣ لﻛ ءازإ تﻌﺿو دﻘﻓ ) ﻪﯾﻟإ تَﻔﺗﻠﻣﻟا و ﻪﻧﻋ تَﻔﺗﻠﻣﻟا ( تﯾﻋر و كﻠﺗ بﯾﺗرﺗ ﻲﻓ ﻪﯾﻠﻋ تﯾرﺟ يذﻟا فﯾﻧﺻﺗﻟا بﺳﺣ نطاوﻣﻟا . ،عوﺿوﻣﻟا بﻧاوﺟ مﻫﺄﺑ ﺔطﺎﺣﻹ ﻲﻔﺻوﻟا ﺞﻬﻧﻣﻟا ﻊﺑﺗا نأ ثﺣﺑﻟا عوﺿوﻣ ﻰﺿﺗﻗا دﻗ و تﺎﻔﺗﻟﻻا روﺻ لﯾﻠﺣﺗ ﻰﻠﻋ ةدﻋﺎﺳﻣ ةادأ لﯾﻠﺣﺗﻟا نﻣ تذﺧﺗا و . اذﻫ و ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳﻷ رارﺳأ نﻣ ﻪﻣدﻘﺗ ﺎﻣﯾﻓ ﺔﺳاردﻟا ﺔﯾﻣﻫأ نﻣﻛﺗ و ﻣﺳﯾ عوﺿوﻣﻟا بﺗﻛﻟا تﺎﻬﻣأ ﻰﻠﻋ عﻼطﻹﺎﺑ ثﺣﺎﺑﻠﻟ ﺢ . ﺔﯾﺗﻵا فادﻫﻷا ﻰﻟإ لوﺻوﻟا ﻲﻣرﯾ ثﺣﺑﻟا اذﻫ و : ﺗ ﻌ ﺮ ﯾ ﻒ

ﺔﻣدﻘﻣ

* نﯾﺛدﺣﻣﻟا و ءﺎﻣدﻘﻟا دﻧﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻰﻠﻋ فوﻗوﻟا . * ﻪﻣﺎﺳﻗأ نﯾﯾﺑﺗ و ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا نطاوﻣ نﻋ فﺷﻛﻟا . * ﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ لﻼﺧ نﻣ ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ ﻲﻧآرﻘﻟا ﻰﻧﻌﻣﻟا رارﺳأ ﻰﻠﻋ فوﻗوﻟا تﺎ . و قﯾﻘﺣﺗﻟ تﺎﯾﺿﺗﻘﻣ ثﺣﺑﻟا تدﻣﺗﻋا ﻰﻠﻋ ﺔﻋوﻣﺟﻣ نﻣ ردﺎﺻﻣﻟا و ،ﻊﺟارﻣﻟا و ﺎﻧﻧﺎﻛﻣﺈﺑ نأ دروﻧ ﺎﺿﻌﺑ ،ﺎﻬﻧﻣ دﻘﻓ بﺟوﺗﺳا ﻧﻣ ﻲ رﻣﻷا لﺎﻣﻌﺗﺳا نآرﻘﻟا مﯾرﻛﻟا ﻻوأ ً، و رﯾﺳﻔﺗ بوﻠﺳأ نﻋ لﻔﻐﯾ دﺎﻛﯾ ﻻ يذﻟا روﺷﺎﻋ نﺑا رﻫﺎطﻟا دﻣﺣﻣﻟ رﯾوﻧﺗﻟا و رﯾرﺣﺗﻟا ﻠﻟ فﺎﺷﻛﻟا رﯾﺳﻔﺗ و ،تﺎﻔﺗﻟﻻا نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا و قﯾﺷر نﺑﻻ ةدﻣﻌﻟا و يرﺷﺧﻣز لﺑط نﺳﺣﻟ ﺔﯾﻧآرﻘﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ و ﻲﺷﻛرزﻠﻟ ... و ﻲﻓ مﺟﺎﻌﻣﻟا ﺎﻧﻠﻣﻌﺗﺳا نﺎﺳﻟ برﻌﻟا نﺑﻻ روظﻧﻣ و يدﺎﺑآ زورﯾﻔﻟ طﯾﺣﻣﻟا سوﻣﺎﻘﻟا . ﻻو دﺟوﯾ ثﺣﺑ ﻻ ضرﻌﺗﯾ ﻪﺑﺣﺎﺻ ﺔﻠﻣﺟﻟ نﻣ تﺎﺑوﻌﺻﻟا قﻠﻌﺗﺗ ﺎﺳﺎﺳأ صﻘﻧﺑ ﻊﺟارﻣﻟا ﻟا ﺔﺻﺻﺧﺗﻣ مﺎﻛﺣﻷا رادﺻإ و ﻲﻧآرﻘﻟا صﻧﻟا ﻊﻣ لﻣﺎﻌﺗﻟا ﺔﺑوﻌﺻ كﻟذﻛ و ، . ﻪﻧ ٕاو نﻣﻟ بﺟاوﻟا ﻲﻠﻋ نأ مدﻘﺗأ رﻛﺷﻟﺎﺑ ،قﯾﻣﻌﻟا رﯾدﻘﺗﻟاو رﯾﺑﻛﻟا ﺎﻧذﺎﺗﺳﻷ رﯾدﻘﻟا روﺗﻛدﻟا : طوطﻋز نﯾﺳﺣ يذﻟا فرﺷأ ﻰﻠﻋ اذﻫ ثﺣﺑﻟا ﻪﻌﺑﺎﺗو ﻪﺻﺧو ،ﻪﺗﻗوﺑ نﺎﻛو ﻪﺗﺎﻬﯾﺟوﺗﻟ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا رﺑﻛأ رﺛﻷا ﻲﻓ ﻪﺟارﺧإ ﻰﻠﻋ ﻩذﻫ ةروﺻﻟا ﻲﺗﻟا ﻰﻬﺗﻧا ﺎﻬﯾﻟإ . و ارﯾﺧأ وﺟرأ ﷲا نأ أ قﻘﺣ اذﻬﺑ لﻣﻌﻟا ﺎﻌﻔﻧ ﻪﻧإ مﻌﻧ ﻰﻟوﻣﻟا و مﻌﻧ رﯾﺻﻧﻟا .

:لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

تﺎﻔﺗﻟﻻا ﺔﯾﻫﺎﻣ :لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا

ﻪﻣوﻬﻔﻣ :لوﻷا بﻠطﻣﻟا

نﯾﺛدﺣﻣﻟا و ءﺎﻣدﻘﻟا ءارآ :ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا :ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا

و ﻪﻣﺎﺳﻗأ

ﻪﻓدﻫأ

ﻪﻣﺎﺳﻗأ :لوﻷا بﻠطﻣﻟا

ﻪﻓادﻫأ :ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا

:

تﺎﻔﺗﻟﻻا ﺔﯾﻫﺎﻣ

لوﻷا بﻠطﻣﻟا

:

ﻪﻣوﻬﻔﻣ

ﺔﻐﻟ : ةدﺎﻣ نﻣ تﺎﻔﺗﻟﻻا ) ت ف ل ( مﺟﺎﻌﻣﻟا لوﻘﺗ ةدﺎﻣﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ و ، : » ﻟ موﻘﻟا نﻋ ﻪﻬﺟو تﻔ : تﻔﺗﻟا ،ءﻲﺷﻟا ﻰﻟإ تﻔﻠﺗ و ،ﻪﻓرﺻ ﻪﯾﻟإ : ﻪﻬﺟو فرﺻ نﻋ ﻪﺗﻔﻟ و ،ﻪﯾﻟإ ﺎﺗﻔﻟ ﻪﺗﻔﻠﯾ ءﻲﺷﻟا : نﻼﻓ نﻋ كﺗﻔﻟ ﺎﻣ لﺎﻘﯾ ،فرﺻﻟا وﻫ تﻔﻠﻟﺎﻓ ،ﻪﻓرﺻ ﻪﻧﻋ كﻓرﺻ ﺎﻣ يأ . تﻔﻠﻟا و : ﻰﻟإ ﻪﺑ ﻲﻣرﺗ نأ وﻫ ءﻲﺷﻟا ّﻲﻠﻟا لﯾﻗ و،ﻪﯾأر نﻋ ﻩاوﻟ رﺟﺷﻟا نﻋ ءﺎﺣﻠﻟا و ،كﺑﻧﺎﺟ : ﻠﻌﺷﯾرﻟا و ،ﻩرﺷﻗ مﻬﺳﻟا ﻰ : تﻔﻟ لﺎﻘﯾ و ،مﺋﻼﺗﻣ رﯾﻏ ﻪﻌﺿو ﺎﺗﻔﻟ ءﺎﻔﻟا رﺳﻛﺑ لﺟرﻟا : سﯾﺗﻟا و ،ﻪﻧﯾﻣﯾ نود ﻪﻟﺎﻣﺷﺑ لﻣﻋ و ،قﻣﺣ : ءﺎﺗﻔﻠﻟا و ،ﻩﺎﻧرﻗ جوﻋأ ءﺎﺳﻧﻟا نﻣ توﻔﻠﻟا و ،ءﻻوﺣﻟا : تﻔﻠﺗﻟا ةرﯾﺛﻛ ... « 1 ﺎﺣﻼطﺻا : » ﻟا وﻫ نﯾﯾﻏﻼﺑﻟا حﻼطﺻا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻩﺎﺟﺗا نﻣ ﻲﻣﻼﻛﻟا رﯾﺑﻌﺗﻟا ﻲﻓ لﯾوﺣﺗ رﺧآ ﻰﻟإ « ، 2 نﻣ وأ ،بﺎطﺧﻟا ﻰﻟإ مﻠﻛﺗﻟا نﻣ ،رﺧآ ﻰﻟإ بوﻠﺳأ نﻣ مﻼﻛﻟا لﻘﻧ يأ كﻟذ رﯾﻏ ﻰﻟإ ،ﺔﺑﯾﻐﻟا ﻰﻟإ بﺎطﺧﻟا .

و ،يوﻐﻠﻟا فﯾرﻌﺗﻟا نﻋ جرﺧﯾ ﻻ ﻲﺣﻼطﺻﻻا فﯾرﻌﺗﻟا نأ ﺎﻧﻫ ظﺣﻼﻣﻟا رودﯾ تﺎﻔﺗﻟﻻﺎﻓ فارﺻﻧﻻا لوﺣ ﻩﺎﻧﻌﻣ لوﺣﺗﻟا و . 1 وظﻧﻣ نﺑا ر ﺢﺗ ،برﻌﻟا نﺎﺳﻟ ، : دﯾﺣ دﻣﺣأ رﻣﺎﻋ ر ط ،نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ،ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا بﺗﻛﻟا راد، ، 1 ،تد ، ةدﺎﻣ ) ت ف ل (، مﯾدﻘﺗ و دادﻋإ ،طﯾﺣﻣﻟا سوﻣﺎﻗ ،يدﺎﺑآ زورﯾﻔﻟا : ،تورﯾﺑ ،ﻲﺑرﻌﻟا ثارﺗﻟا ءﺎﯾﺣإ راد ،ﻲﻠﺷﻋرﻣﻟا نﺎﻣﺣرﻟا دﺑﻋ دﻣﺣﻣ ط ،نﺎﻧﺑﻟ 1 ، 1997 ، ةدﺎﻣ ) ف ل ت (. 2 ﻲﻧادﯾﻣﻟا ) ﻲﻧادﯾﻣﻟا ﺔﻛﻧﺑﺣ نﺳﺣ نﻣﺣرﻟا دﺑﻋ ( ،قﺷﻣد ،مﻠﻘﻟا راد ،ﺎﻬﻧوﻧﻓ ،ﺎﻬﻣوﻠﻋ و ،ﺎﻬﺳﺳأ ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ، 1996 ط ، 1 ج، 1 ص ، : 479 .

ﺗ

ﻌ

ﺮ

ﯾ

ﻒ

ا

ﻻ

ﻟﺘ

ﻔ

ﺎ

ت

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا

:

تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻲﻓ نﯾﺛدﺣﻣﻟا و ءﺎﻣدﻘﻟا ءارآ

1 / -ءﺎﻣدﻘﻟا : يذﻟا ثﺣﺑﻣﻟا تﺣﺗ ﻪﻟوﺎﻧﺗ لﻛ و ،ﻪﯾﻟإ اورﺎﺷأ وأ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻰﻟإ ﻰﻣادﻘﻟا ءﺎﻣﻠﻌﻟا قرطﺗ مﻠﻋ ثﺣﺑﻣ تﺣﺗ ﻪﻠﻌﺟ نﻣ مﻬﻧﻣو ،نﺎﯾﺑﻟا مﻠﻋ ثﺣﺑﻣ تﺣﺗ ﻪﻠﻌﺟ نﻣ مﻬﻧﻣﻓ ،ﺎﺑﺳﺎﻧﻣ ﻩارﯾ دﻌﯾ و ،ﻪﺗﯾﻣﺳﺗ ﻲﻓ اوﻔﻠﺗﺧا كﻟذﻛ و ،ﻊﯾدﺑﻟا مﻠﻋ ثﺣﺑﻣ تﺣﺗ ﻪﻠﻌﺟ رﺧآ و ،ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا وﺑأ ﻣ ةدﯾﺑﻋ ﻰﻧﺛﻣﻟا نﺑ رﻣﻌ ) ت 209 ه ( ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا نﻋ اوﺛدﺣﺗ نﯾذﻟا نﯾﯾوﻐﻠﻟا لﺋاوأ نﻣ ﻪﺑﺎﺗﻛ ﺎﯾﺎﻧﺛ " : نآرﻘﻟا زﺎﺟﻣ " ﻩارﺗﻓ ،ﺔﯾﻧآرﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا و ظﺎﻔﻟﻷا ضﻌﺑ رﯾﺳﻔﺗﻟ ﻪﻔﻟأ يذﻟا ، لوﻘﯾ : » ﻩذﻫ ﻪﺗﺑطﺎﺧﻣ تﻟوﺣ و تﻛرﺗ مﺛ دﻫﺎﺷﻟا ﺔﺑطﺎﺧﻣ ﻪﺗﺑطﺎﺧﻣ تءﺎﺟ ﺎﻣ زﺎﺟﻣ نﻣ و ﻰﻟﺎﻌﺗ لﺎﻗ ،بﺋﺎﻐﻟا ﺔﺑطﺎﺧﻣ ﻰﻟإ : ﴿ ْمِﻬِﺑ َنْﯾَرَﺟَو ِكْﻠُﻔْﻟا ﻲِﻓ ْمُﺗْﻧُﻛ اَذِإ ﻰﱠﺗَﺣ ﴾ 1 يأ ، : مﻛﺑ « ، ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ ءﺎﺟ ﺎﻣﻛ لﯾوﺣﺗﻟا و كرﺗﻟا ﻩﺎﻣﺳ لﺑ ،تﺎﻔﺗﻟﻻﺎﺑ ﻪﻣﺳﯾ مﻟ ةدﯾﺑﻋ ﺎﺑأ نأ ﻻإ . 2 مﺛ وﺑأ كﻟذ ﻲﻓ ﻪﻌﺑﺗ ءارﻔﻟا ﺎﯾرﻛز ) ت 207 ه ( ﻪﯾﻟإ رﺎﺷأ و ،لﺎﻘﺗﻧﻻا ﻩﺎﻣﺳ ﻪﻧأ رﯾﻏ نﺑا ﺔﺑﯾﺗﻗ ) ت 276 ه ( ﻪﺑﺎﺗﻛ ﻲﻓ " : نآرﻘﻟا لﻛﺷﻣ لﯾوﺄﺗ " بﺎﺑ ﻲﻓ ﻪﺟردأ لﺑ ﻪﻣﺳﯾ مﻟ ﻪﻧأ ﻻإ " ﻩﺎﻧﻌﻣ ظﻔﻠﻟا رﻫﺎظ ﺔﻔﻟﺎﺧﻣ ." ﻰﻟإ ﺢﻠطﺻﻣﻟا ﺔﯾﻣﺳﺗ ﻲﻓ لﺿﻔﻟا ﻊﺟرﯾ و ﺻﻷا ﻲﻌﻣ ) ت 213 ه ( بﻫذ ﺎﻣ بﺳﺣ لﺎﻗ ثﯾﺣ ،فﯾﺿ ﻲﻗوﺷ ﻪﯾﻟإ : » حرﺗﻗا نﻣ لوأ ﻲﻌﻣﺻﻷا نإ ﺎﻧﻠﻗ اذإ ﻎﻟﺎﺑﻧ ﻻ ﺎﻧﻠﻌﻟ و ﺔﻏﻼﺑﻟا ﻲﻓ ﻲﺣﻼطﺻﻻا ﻪﻣﺳا تﺎﻔﺗﻟﻼﻟ « ، 3 ثدﺣﺗﯾ نﺎﻛ نﻣ ضﻌﺑ لﺄﺳ ﻪﻧأ يور ثﯾﺣ مﻬﯾﻟإ : ﻪﻟ لﺎﻘﻓ ؟رﯾرﺟ تﺎﺗﺎﻔﺗﻟا فرﻌﺗأ : ﻻ . لﺎﻗ ؟ﻲﻫ ﺎﻣﻓ : 1 -ﺔﯾﻵا : 22 سﻧوﯾ ةروﺳ نﻣ . 2 -رظﻧﯾ : ،فرﺎﻌﻣﻟا راد ،ﺦﯾرﺎﺗ و روطﺗ ﺔﻏﻼﺑﻟا ،فﯾﺿ ﻲﻗوﺷ ط ،ةرﻫﺎﻘﻟا 9 ، 1965 ، ص : 29 / 30 . 3 -ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 30 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ُمﺎَﺷَﺑﻟا َﻲِﻘُﺳ ﱠﻻَأ ،ٍﺔﻣﺎَﺷَﺑ ِدوُﻌِﺑ ﻰَﻣْﯾَﻠُﺳ ﺎﻧﻋﱢدَوُﺗ ذِإ ﻰَﺳْﻧَﺗَأ َﻻ ﻲِﻧَﻗﺎَﺷَﻓ ِكاَرَﻷا يِذِﺑ ُمﺎﻣَﺣﻟا َبِرَط ٍرِظﺎَﻧ ٍكﯾَأ َو ٍلَﻠَﻏ ﻲِﻓ ُتﻟِز 1 ﺎّﻣأ نﺑا زﺗﻌﻣﻟا ) ت 296 ه ( ﻪﺑﺎﺗﻛ ﻲﻓ " : ﻊﯾدﺑﻟا بﺎﺗﻛ " ﺎﻣ تﺣﺗ تﺎﻔﺗﻟﻻا لوﺎﻧﺗ ﻩدﺟﻧ ﻩﺎﻣﺳأ " مﻼﻛﻟا نﺳﺎﺣﻣ " ﻪﻟوﻘﺑ ﻪﻓرﻌﯾ و ،نﺳﺎﺣﻣﻟا كﻠﺗ لوأ تﺎﻔﺗﻟﻻا نﺎﻛ و : » فارﺻﻧا وﻫ ﺔﺑطﺎﺧﻣﻟا ﻰﻟإ رﺎﺑﺧﻹا نﻋ و رﺎﺑﺧﻹا ﻰﻟإ ﺔﺑطﺎﺧﻣﻟا نﻋ مﻠﻛﺗﻣﻟا كﻟذ ﻪﺑﺷﯾ ﺎﻣ و . نﻣ و رﺧآ ﻰﻧﻌﻣ ﻰﻟإ ﻪﯾﻓ نوﻛﯾ ﻰﻧﻌﻣ نﻋ فارﺻﻧﻻا تﺎﻔﺗﻟﻻا « ، 2 ﺔﯾﻵﺎﺑ زﺗﻌﻣﻟا نﺑا دﻬﺷﺗﺳا و فﯾرﻌﺗﻠﻟ ظﺣﻼﻣﻟا و ،نﯾﻘﺑﺎﺳﻟا رﯾرﺟ ﻲﺗﯾﺑﺑ دﻬﺷﺗﺳا و ةدﯾﺑﻋ وﺑأ ﺎﻬﺑ دﻬﺷﺗﺳا ﻲﺗﻟا ﺔﻘﺑﺎﺳﻟا نﯾﻣﺳﻗ ﻰﻟإ مﺳﻘﻧﯾ زﺗﻌﻣﻟا نﺑا دﻧﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا نأ ىرﯾ : » ﻋ مﻠﻛﺗﻣﻟا ﻪﯾﻓ فرﺻﻧﯾ عوﻧ و ن يذﻟا وﻫ اذﻫ و ،كﻟذ ﻪﺑﺷﯾ ﺎﻣ و ﺔﺑطﺎﺧﻣﻟا ﻰﻟإ رﺎﺑﺧﻹا نﻋ و رﺎﺑﺧﻹا ﻰﻟإ ﺔﺑطﺎﺧﻣﻟا فرﺻﻧﯾ نﺎﺛ عوﻧ و ،ةدﯾﺑﻋ ﻲﺑأ دﻧﻋ ﺎﻔﻧآ ةروﻛذﻣﻟا ﺔﯾﻧآرﻘﻟا ﺔﯾﻵا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻰﻠﻋ قدﺻﯾ قدأ ةرﺎﺑﻌﺑ وأ ،رﺧآ ﻰﻧﻌﻣ ﻰﻟإ ﻪﯾﻓ نوﻛﯾ ﻰﻧﻌﻣ نﻋ مﻠﻛﺗﻣﻟا ﻪﯾﻓ : ﻰﻧﻌﻣﻟا نﻣ غرﻔﯾ نأ دﻌﺑ ﻩروﺎﺟﯾﺳ ﻪﻧأ نظﺗ و رﯾرﺟ تﺎﺗﺎﻔﺗﻟﺎﺑ ﻪﻟ لﺛﻣو ،ﻩرﻛذ مدﻘﺗ ﺎﻣ رﯾﻐﺑ ﻩرﻛذﯾﻓ ،ﻪﯾﻟإ تﻔﺗﻠﯾ « . 3 دﻧﻋ ﻪﺗاذ رﻣﻷا و ﻲﻧﺟ نﺑا ) ت 392 ه ( ﻪﺑﺎﺗﻛ ﻲﻓ : صﺋﺎﺻﺧﻟا رﻛذﯾ ﻻ ﺎﻣﻧإ و ،تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻪﯾﻠﻋ قﻠطأ يذﻟا بﺎﺑﻟا لوﺻﻓ نﻣ لﺻﻓ ﻲﻓ ﻪﺑ ﺔﻠﺻ ﻪﻟ ﺎﻣ " : ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻋﺎﺟﺷ ﻲﻓ بﺎﺑ " ، ﻩﺎﻣﺳﻓ لﺻﻔﻟا ﺎﻣأ " ﻰﻧﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ لﻣﺣﻟا ﻲﻓ " و ،ثﻧؤﻣﻟا رﯾﻛذﺗ و ،رﻛذﻟا ثﯾﻧﺄﺗ ﻪﯾﻓ لوﺎﻧﺗ ﺎﻬﻧﻣ لﻛﻟ لّﺛﻣ و ،كﻟذ رﯾﻏ و ،دﺣاوﻟا ﻲﻓ ﺔﻋﺎﻣﺟﻟا و ،ﺔﻋﺎﻣﺟﻟا ﻲﻓ دﺣاوﻟا ﻰﻧﻌﻣ روﺻﺗ رﻌﺷﻟا و نآرﻘﻟا نﻣ . 4 1 -ﺎﺳﻟا ﻊﺟرﻣﻟا ص ،قﺑ : 31 . 2 ا زﺗﻌﻣﻟا نﺑ ) زﺗﻌﻣﻟا نﺑا ﷲا دﺑﻋ ( ﺗ ،ﻊﯾدﺑﻟا بﺎﺗﻛ ، ر : سوﯾطﺎﻧﻏإ ط،تورﯾﺑ ،ةرﯾﺳﻣﻟا راد ،ﻲﻛﺳﻓوﻘﺷﺗارﻛ 3،1982 ، ص : 58 . 3 -ص ،ﺦﯾرﺎﺗ و روطﺗ ﺔﻏﻼﺑﻟا ،فﯾﺿ ﻲﻗوﺷ : 30 / 31 . 4 -رظﻧﯾ : ﻲﻧﺟ نﺑا ) ﻲﻧﺟ نﺑ نﺎﻣﺛﻋ ﺢﺗﻔﻟا ﻲﺑأ ( ﺢﺗ ،صﺋﺎﺻﺧﻟا ، : ،يوادﻧﻫ دﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ ﻌﻟا بﺗﻛﻟا راد ،تورﯾﺑ ،ﺔﯾﻣﻠ ط ،نﺎﻧﺑﻟ 3 ، 2003 ﺞﻣ ، 2 ص ، : 170 / 171 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

و يرﻛﺳﻌﻟا لﻼﻫ وﺑأ ) ت 395 ه ( إ ﻼﺻﻓ صﺻﺧﯾ ﻩدﺟﻧ نﯾﺗﻋﺎﻧﺻﻟا ﻪﺑﺎﺗﻛ ﺎﻧﻠﻣﺄﺗ اذ نﺎﺑرﺿ ﻩدﻧﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا و ،تﺎﻔﺗﻟﻼﻟ : 1 / -» ﯾ نأ دﺣاوﻓ رﻛذﯾﻓ ﻪﯾﻟإ تﻔﺗﻠﯾ ﻩزوﺎﺟﯾ نأ دﯾرﯾ ﻪﻧأ تﻧﻧظ اذﺈﻓ ،ﻰﻧﻌﻣﻟا نﻣ مﻠﻛﺗﻣﻟا غرﻔ ﻩرﻛذ مدﻘﺗ ﺎﻣ رﯾﻐﺑ . 2 / نأ نظ وأ كﺷ ﻪﺿرﺗﻌﯾ ﻪﻧﺄﻛ و ﻰﻧﻌﻣ ﻲﻓ اذﺧآ رﻋﺎﺷﻟا نوﻛﯾ نأ رﺧﻵا برﺿﻟا و ،ﻩدﻛؤﯾ نأ ﺎﻣﺈﻓ ،ﻪﻣدﻗ ﺎﻣ ﻰﻟإ ﺎﻌﺟار دوﻌﯾﻓ ،ﻪﺑﺑﺳ نﻋ ﻪﻟﺄﺳﯾ ﻼﺋﺎﺳ وأ ،ﻪﻟوﻗ ﻪﯾﻠﻋ درﯾ ادر ﻪﺑﺑﺳ رﻛذﯾ وأ ﻲﻟذﻬﻟا لطﻌﻣﻟا لوﻗ ﻪﻟﺎﺛﻣ و ،ﻪﻧﻋ كﺷﻟا لﯾزﯾ وأ ، : ُنِدﺎَﺑ ُمِﻟﺎَﺳُﻣﻟا َو ﺎَﻧﯾَﻘَﺗﻟِا ﺎَﻣ اَذِإ مُﻬﻧِﻣ َو ﺎﱠﻧﻣ ِبرﺣﻟا ُة َﻼَﺻ ُنﯾِﺑَﺗ ﻪﻟوﻘﻓ ) : ُنِدﺎَﺑ ُمِﻟﺎَﺳُﻣﻟا و ( ةﻼﺻ ﺔﻣﻼﻋ نأ نّﯾﺑ ﻰﺗﺣ ،ﻪﻣدﻗ يذﻟا ﻰﻧﻌﻣﻟا نﻣ عوﺟر ندﺎﺑ مﻟﺎﺳﻣﻟا نأ مﻫرﯾﻏ نﻣ برﺣﻟا رﻣﺎﺿ برﺎﺣﻣﻟا و « . 1 ةدﺎّﯾﻣ نﺑا لوﻘﺑ دﻬﺷﺗﺳا و : ُﻪُﻣِرﺎَﻛُﻧَﻓ ﺎَﻧَﻟ وُﻔْﺻَﯾ ُﻩﱡدِو َﻻ َو ٌﺔَﺣاَر ِسْﺄَﯾﻟا ْﻲِﻓ َو ،وُدﺑَﯾ ُﺔَﻣْر ِﺻ َﻼَﻓ 2 دﺗ دﺟﯾ ضارﺗﻋﻻا ﻲﻟاوﻣﻟا لﺻﻔﻠﻟ ﻊﺑﺗﺗﻣﻟا و دﺟﻧ ثﯾﺣ ،تﺎﻔﺗﻟﻻا نﯾﺑ و ﻪﻧﯾﺑ لﺧا ﺎﺑأ ﻲﻧﻼﻗﺎﺑﻟا رﻛﺑ ) ت 403 ه ( ضارﺗﻋﻻا وﻫ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻰﻧﻌﻣ نأ حرﺻﯾ لوﻘﯾ اذﻫ ﻲﻔﻓ، ﻲﻧﻼﻗﺎﺑﻟا : » ﻪﻟوﻗ مﻼﻛﻟا ﻲﻓ ضارﺗﻋا ﻪﻧأ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻰﻧﻌﻣ و : مﻟ وﻟ و ،ثﯾﻐﻟا تﯾﻘﺳ ﺎﻣظﺗﻧﻣ نﺎﻛ و ﺎﺗﺎﻔﺗﻟا كﻟذ نﻛﯾ مﻟ ضرﺗﻌﯾ « ﻌﺷﻟا نﻣ ىرﺧأ دﻫاوﺷﺑ ﺎﺿﯾأ دﻬﺷﺗﺳا و ، ر : ﻛ مﺎﻣﺗ ﻲﺑأ لوﻘ : 1 يرﻛﺳﻌﻟا ) يرﻛﺳﻌﻟا لﻬﺳ نﺑ ﷲا دﺑﻋ نﺑ نﺳﺣﻟا ﻲﺑأ ( ﺢﺗ ،نﯾﺗﻋﺎﻧﺻﻟا ، : لﺿﻔﻟا وﺑأ دﻣﺣﻣ و يوﺎﺟﺑﻟا دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ ط ،ﻲﺑرﻌﻟا رﻛﻔﻟا راد ،مﯾﻫارﺑإ 2 ، ص ، تد : 407 . 2 -ص ،ﻪﺳﻔﻧ ردﺻﻣﻟا : 408 / 409 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ِدﺟَﻧ ﻲِﻧِﻛﺎَﺳ ﻰَﻠَﻋ ﻲِﻧدِﺟﻧَأ ُﻊْﻣَد ﺎَﯾَﻓ مُﻛِراَد ِمﺎَﻬِﺗِا ِدﻌَﺑ نِﻣ مُﺗدَﺟﻧَأ َو 1 ﺎﻬﻧﻣ مﯾرﻛﻟا نآرﻘﻟا نﻣ تﺎﯾﺂﺑ ﺎﺿﯾأ دﻬﺷﺗﺳا و : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ : ﴿ اوُدُﺑْﻋا ِﻪِﻣْوَﻘِﻟ َلﺎَﻗ ْذِإ َمﯾِﻫاَرْﺑِٕاَو َذ ُﻩوُﻘﱠﺗاَو َﻪﱠﻠﻟا َنوُﻣَﻠْﻌَﺗ ْمُﺗْﻧُﻛ ْنِإ ْمُﻛَﻟ ٌرْﯾَﺧ ْمُﻛِﻟ ﴾ ﻪﻟوﻗ ﻰﻟإ : ﴿ ِﻪِﻣْوَﻗ َباَوَﺟ َنﺎَﻛ ﺎَﻣَﻓ ﴾ 2 و ، ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ كﻟذﻛ : ﴿ ُﻪﱠﻠﻟاَو ِﻪﱠﻠﻟا َنِﻣ ًﻻﺎَﻛَﻧ ﺎَﺑَﺳَﻛ ﺎَﻣِﺑ ًءاَزَﺟ ﺎَﻣُﻬَﯾِدْﯾَأ اوُﻌَطْﻗﺎَﻓ ُﺔَﻗِرﺎﱠﺳﻟاَو ُقِرﺎﱠﺳﻟاَو ٌمﯾِﻛَﺣ ٌزﯾِزَﻋ ) 38 ( َبﺎَﺗ ْنَﻣَﻓ ِﻪِﻣْﻠُظ ِدْﻌَﺑ ْنِﻣ 3 ﴾ . 4 بﺎﺗﻛﻟ ﻊﺑﺗﺗﻣﻟا و " : ﺔﯾﺑرﻌﻟا رﺳ و ﺔﻐﻠﻟا ﻪﻘﻓ " ـــﻟ : ﻲﺑﻟﺎﻌﺛﻟا روﺻﻧﻣ ﻲﺑأ ) ت 429 ه ( ﻲﻓ ﻩﺎﻣﺳ يذﻟا ﻲﻧﺎﺛﻟا ءزﺟﻟا " ﺔﯾﺑرﻌﻟا رﺳ " زوﺎﺟﺗﯾ ﻻ ﻩدﻧﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا نأ ظﺣﻼﯾ ﻪﻟوﻘﺑ ﻪﻓرﻌﯾ ثﯾﺣ ،رﯾرﺟﻟ ﻲﻌﻣﺻﻷا ﻩاور ﺎﻣ : » ﻟا ﻰﻧﻌﻣ مﺗﺗ و ءﻲﺷﻟا رﻛذﺗ نأ وﻫ ﻪﺑ مﻼﻛ بﻌﺷﻟا وﺑأ لﺎﻗ ﺎﻣﻛ ،ﻪﯾﻟإ تﻔﺗﻠﺗ كﻧﺄﻛ ﻩرﻛذﻟ دوﻌﺗ مﺛ : ِنﺎﱠﺗْﻠِﺧﻟا ِتَﺳْﺋِﺑﻟ يِرَﺑِﻛ ْنَﻣ ُتْﺳﱠوَﻗ ْدَﻗ َو ﺎًﯾِﻐَﺷ ُتْﻗَرﺎَﻓ : ُرَﺑِﻛﻟا و ُلْﻛُﺛﻟا رﯾرﺟ لوﻘﻟ لﺛﻣ و : َﺷِﺑ َدوُﻌِﺑ ﺎَﻬْﯾَﺿِرﺎَﻋ ُلُﻘْﺻَﺗ َمْوَﯾ ُرُﻛْذَﺗَأ ُمﺎَﺷَﺑﻟا َﻲِﻘُﺳ ٍﺔَﻣﺎ لﺟ و ّزﻋ لﺎﻗ ﺎﻣﻛ و : ﴿ ىَرَﺗْﻓا ِنَﻣ َبﺎَﺧ ْدَﻗَو ٍباَذَﻌِﺑ ْمُﻛَﺗِﺣْﺳُﯾَﻓ ﺎًﺑِذَﻛ ِﻪﱠﻠﻟا ﻰَﻠَﻋ اوُرَﺗْﻔَﺗ َﻻ ﴾ 5 لﺎﻘﻓ ﻪﯾﻠﻋ دﻋو مﺛ ءارﺗﻓﻻا نﻋ ﻰﻬﻧﻓ ، : ﴿ ىَرَﺗْﻓا ِنَﻣ َبﺎَﺧ ْدَﻗَو ﴾ 6 « 7 رﻬظﯾ اذﻬﺑ وﻬﻓ ، ﺑﯾﺗﻗ نﺑا و زﺗﻌﻣﻟا نﺑﺎﻛ ﻪﯾﻘﺑﺎﺳ رﺛﺄﺗ دﻧﻋ ﻩدﺟﻧ ﻪﺗاذ رﻣﻷا و ،ﺎﻣﻫوذﺣ اذﺣ نﻣ و ﺔ نﺑا 1 -رظﻧﯾ : ﻲﻧﻼﻗﺎﺑﻟا ) ﻼﻗﺎﺑﻟا رﻛﺑ وﺑأ ﻲﻧ (، دادﻋإ ،نآرﻘﻟا زﺎﺟﻋإ : ﺢﺗ ،دﻣﺣﻣ نﺳﺣ حودﻣﻣ : راد ،دﻌﺳ فوؤرﻟا دﺑﻋ ﻪط ط ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،نﯾﻣﻷا 1 ، 1993 ص ، : 107 / 108 . 2 -نﺎﺗﯾﻵا : 16 / 24 ةروﺳ توﺑﻛﻧﻌﻟا . 3 -نﺎﺗﯾﻵا : 38 / 39 ةروﺳ ةدﺋﺎﻣﻟا . 4 -رظﻧﯾ : ص ،نآرﻘﻟا زﺎﺟﻋإ ،ﻲﻧﻼﻗﺎﺑﻟا : 108 / 109 . 5 -ﺔﯾﻵا : 60 ﻪط ةروﺳ . 6 -ﺔﯾﻵا : 61 ةروﺳ ﻪط . 7 ﻲﺑﻟﺎﻌﺛﻟا ) ﻲﺑﻟﺎﻌﺛﻟا دﻣﺣﻣ نﺑ كﻠﻣﻟا دﺑﻋ روﺻﻧﻣ ﻲﺑأ ( ﺢﺗ ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا رﺳ و ﺔﻐﻠﻟا ﻪﻘﻓ ، : ،لﯾﺟﻟا راد ،بﯾﺳﻧ نﯾﻠﻣا ط،تورﯾﺑ 1 ، 1998 ج ، 1 ص ، : 475 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

قﯾﺷر ) ت 456 ه ( ،كاردﺗﺳﻻاو ضارﺗﻋﻻا و تﺎﻔﺗﻟﻻا نﯾﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻲﻓ ﻊﻣﺟﯾ ﻪﻧأ ﻻإ ﻪﻟوﻘﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا فرﻌﯾ ثﯾﺣ : » كاردﺗﺳﻻا نورﺧآ ﻩﺎﻣﺳ و موﻗ دﻧﻋ ضارﺗﻋﻻا وﻫ ... و نﻋ ضرﻌﯾﻓ ،ﻩرﯾﻏ ﻪﻟ ضرﻌﯾ مﺛ ﻰﻧﻌﻣ ﻲﻓ اذﺧآ رﻋﺎﺷﻟا نوﻛﯾ نأ ﻪﻠﯾﺑﺳ ﻰﻟإ ،لوﻷا لوﻷا دﺷ ﺎﻣﻣ ءﻲﺷ ﻲﻓ لﺧﯾ نأ رﯾﻏ نﻣ لوﻷا ﻰﻟإ دوﻌﯾ مﺛ ،ﻪﺑ ﻲﺗﺄﯾﻓ ﻲﻧﺎﺛﻟا « ، 1 مﺛ تﺎﯾﺑأ ةدﻌﺑ دﻬﺷﺗﺳا ﺎﻬﻧﻣ : رﯾﺛﻛ لوﻗ : َﻻﺎَطَﻣﻟا َكﻧِﻣ اوُﻣﱠﻠَﻌَﺗ َكوَأَر مُﻬﻧِﻣ َتﻧَأ َو َنﯾِﻠِﺧﺎَﺑﻟا ﱠنَأ وَﻟ ﻪﻟوﻘﻓ ) : مُﻬﻧِﻣ َتﻧَأ ( مﻼﻛ ﻲﻓ مﻼﻛ ضارﺗﻋا ،زﺗﻌﻣﻟا نﺑا دﻧﻋ 2 دﻌﺑ ﺎﺑﺎﺑ ﻪﻟ صﺻﺧ يذﻟا ﺎﻣﻬﻧﯾﺑ ﻊﻣﺟﯾ نﻣ كﺎﻧﻫ نﻛﻟ ،تﺎﻔﺗﻟﻻا بﺎﺑ . ﺎﻣ اذﻫ و ،رﺋﺎﻣﺿﻟا تﺎﻔﺗﻟﺎﺑ ﺔﻗﻼﻋ ﻪﻟ ﺎﻣﺑ مﺎﻣﺗﻫﻻا رﺎﺻ سدﺎﺳﻟا نرﻘﻟا ﺔﯾادﺑ ﻲﻓ و دﻧﻋ ﻩدﺟﻧ يرﺷﺧﻣزﻟا ) ت 538 ( ﻪﻟوﻗ دﻧﻋ ﺔﺣﺗﺎﻔﻟا ةروﺳﻟ ﻩرﯾﺳﻔﺗ ﻲﻓ : ﴿ َكﺎﱠﯾِٕاَو ُدُﺑْﻌَﻧ َكﺎﱠﯾِإ ِﻌَﺗْﺳَﻧ ُنﯾ ﴾ 3 لﺄﺳﺗﯾ ثﯾﺣ ، : » تﻠﻗ ؟بﺎطﺧﻟا ظﻔﻟ ﻰﻟإ ﺔﺑﯾﻐﻟا ظﻔﻟ نﻋ لدﻋ ﺎﻣﻟ تﻠﻗ نﺈﻓ : نﻣ و ،بﺎطﺧﻟا ﻰﻟإ ﺔﺑﯾﻐﻟا نﻣ نوﻛﯾ دﻗ ،نﺎﯾﺑﻟا مﻠﻋ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻰﻣﺳﯾ اذﻫ بﺎطﺧﻟا ﻰﻟإ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻘﻛ ،مﻠﻛﺗﻟا ﻰﻟإ ﺔﺑﯾﻐﻟا نﻣ و ،ﺔﺑﯾﻐﻟا : ﴿ ْمِﻬِﺑ َنْﯾَرَﺟَو ِكْﻠُﻔْﻟا ﻲِﻓ ْمُﺗْﻧُﻛ اَذِإ ﻰﱠﺗَﺣ ،﴾ 4 ﺎﺿﯾأ ﻪﻟوﻗو : ﴿ ُﻩﺎَﻧْﻘُﺳَﻓ ﺎًﺑﺎَﺣَﺳ ُرﯾِﺛُﺗَﻓ َحﺎَﯾﱢرﻟا َلَﺳْرَأ يِذﱠﻟا ُﻪﱠﻠﻟاَو ﴾ 5 « . مﺛ ،ﺎﻔﻟﺎﺳ ﺎﻧرﻛذ ﺎﻣﻛ رﺧآ رﯾﻣﺿ ﻰﻟإ رﯾﻣﺿ نﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا روﺻﻟ لﯾﺛﻣﺗ تﺎﯾﻵا ﻩذﻫ و تﺎﯾﺑأ ﺔﺛﻼﺛ ﻲﻓ سﯾﻘﻟا ئرﻣا تﺎﺗﺎﻔﺗﻟِا ﻰﻟإ يرﺷﺧﻣزﻟا رﯾﺷﯾ : ِدُﻣﺛَﻷﺎِﺑ َكُﻠﯾَﻟ ُلِوﺎَطَﺗ ْدُﻗرَﺗ ْمَﻟ َو ﱡﻲِﻠَﺧﻟا َمﺎَﻧ َو 1 قﯾﺷر نﺑا ) يدزﻷا ﻲﻧاورﯾﻘﻟا قﯾﺷر نﺑ نﺳﺣ ﻲﻠﻋ وﺑأ ( ﺢﺗ ،ﻩدﻘﻧ و ﻪﺑادآ و رﻌﺷﻟا نﺳﺎﺣﻣ ﻲﻓ ةدﻣﻌﻟا ، : دﻣﺣﻣ ﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ نﯾدﻟا ﻲﺣﻣ ،د ط ، نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ،لﯾﺟﻟا راد 5 ، 1981 ج ، ، 2 ص ، : 45 . 2 -ص ،ﻊﯾدﺑﻟا بﺎﺗﻛ ،زﺗﻌﻣﻟا نﺑا : 59 / 60 . 3 -نﺎﺗﯾﻵا : 4 -5 ﺔﺣﺗﺎﻔﻟا ةروﺳ . 4 -ﺔﯾﻵا : 22 ةروﺳ سﻧوﯾ . 5 ﺔﯾﻵا : 9 ةروﺳ رطﺎﻓ

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ِدَﻣرَﻷا ِرِﺋﺎَﻌﻟا يِذ ُﺔﻠْﯾَﻠَﻛ ٌﺔَﻠْﯾَﻟ ُﻪَﻟ ْتَﺗﺎَﺑ َو َتﺎَﺑ َو ِدَوْﺳَﻷا ﻲِﺑَأ ْنَﻋ ﻪُﺗرﱠﺑَﺧ َو ﻲِﻧَءﺎَﺟ ﺄﺑﻧ ْنِﻣ َكِﻟَذ َو 1 ﺎﻔﺗﻟا ﻰﻠﻋ زﻛر يرﺷﺧﻣزﻟا نأ ظﺣﻼﻣﻟا و ﺔﯾﻧﻔﻟا ﺔﻣﯾﻘﻟا زرﺑﯾ ﻪﻧأ ﻻإ رﺋﺎﻣﺿﻟا ت اذﻫ ﻲﻓ لوﻘﯾ و تﺎﻔﺗﻟﻼﻟ : » نﺳﺣأ كﻟذ نﺎﻛ بوﻠﺳأ ﻰﻟإ بوﻠﺳأ نﻣ لﻘﻧ اذإ مﻼﻛﻟا نإ طﺎﺷﻧﻟ ﺔﯾرطﺗ صﺗﺧﺗ دﻗو ،دﺣاو بوﻠﺳأ ﻰﻠﻋ ﻪﺋارﺟإ نﻣ ﻪﯾﻟإ ءﺎﻐﺻﻺﻟ ﺎظﺎﻘﯾإ و ﻊﻣﺎﺳﻟا دﺋاوﻔﺑ ﻪﻌﻗاوﻣ « 2 ،تﺎﻔﺗﻟﻻا دﺋاوﻓ رﻛذﯾ نطاوﻣ ﻲﻓ ﻩدﺟﯾ ﻪﺑﺎﺗﻛﻟ ﻊﺑﺗﺗﻣﻟﺎﻓ ، رارﺳأ نﻣ ﻪﻟ ﺎﻣ و ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻲﻔﻓ ،تﺎﻔﺗﻟا ﻪﻔﻗوﺗﺳا ﺎﻣﻠﻛ : ﴿ وُﺑْرَﯾ َﻼَﻓ ِسﺎﱠﻧﻟا ِلاَوْﻣَأ ﻲِﻓ َوُﺑْرَﯾِﻟ ﺎًﺑِر ْنِﻣ ْمُﺗْﯾَﺗَآ ﺎَﻣَو َنوُﻔِﻌْﺿُﻣْﻟا ُمُﻫ َكِﺋَﻟوُﺄَﻓ ِﻪﱠﻠﻟا َﻪْﺟَو َنوُدﯾِرُﺗ ٍةﺎَﻛَز ْنِﻣ ْمُﺗْﯾَﺗَآ ﺎَﻣَو ِﻪﱠﻠﻟا َدْﻧِﻋ ﴾ 3 لوﻘﯾ : » ﻪﻟوﻗو ﻟﺎﻌﺗ ﻰ : ﴿ َنوُﻔِﻌْﺿُﻣْﻟا ُمُﻫ َكِﺋَﻟوُﺄَﻓ ﴾ ،ﻪﻘﻠﺧ صاوﺧ و ﻪﺗﻛﺋﻼﻣﻟ لﺎﻗ ﻪﻧﺄﻛ نﺳﺣ تﺎﻔﺗﻟا لوﻘﯾ نأ نﻣ مﻬﻟ حدﻣأ وﻬﻓ ،نوﻔﻌﺿﻣﻟا مﻫ مﻬﺗﺎﻗدﺻﺑ ﷲا ﻪﺟو نودﯾرﯾ نﯾذﻟا كﺋﻟوﺄﻓ " : نوﻔﻌﺿﻣﻟا مﺗﻧﺄﻓ ." 4 ﺎﻣأ رﯾﺛﻷا نﺑا نﯾدﻟا ءﺎﯾﺿ ) ت 637 ( ﻪﺑﺎﺗﻛ ﻲﻓ " : رﺋﺎﺳﻟا لﺛﻣﻟا " وﻘﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا فرﻌﯾ ﻪﻟ : » و اذﻛ ةرﺎﺗ ﻪﻬﺟوﺑ لﺑﻘﯾ وﻬﻓ ،ﻪﻟﺎﻣﺷ و ﻪﻧﯾﻣﯾ نﻋ نﺎﺳﻧﻹا تﺎﻔﺗﻟا نﻣ ةذوﺧﺄﻣ ﻪﺗﻘﯾﻘﺣ و ﺔﻐﯾﺻ ﻰﻟإ ﺔﻐﯾﺻ نﻋ ﻪﯾﻓ لﻘﺗﻧﯾ ﻪﻧﻷ ،ﺔﺻﺎﺧ مﻼﻛﻟا نﻣ عوﻧﻟا اذﻫ نوﻛﯾ كﻟذﻛ و اذﻛ ةرﺎﺗ بﺋﺎﻏ ﻰﻟإ رﺿﺎﺣ نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻﺎﻛ ،ىرﺧأ « . 5 1 -رظﻧﯾ : يرﺷﺧﻣزﻟا ) ﺑأ و ﻲﻣزراوﺧﻟا رﻣﻋ نﺑ دوﻣﺣﻣ ﷲا رﺎﺟ مﺳﺎﻗ (، ،فﺎﺷﻛﻟا ﺗ ﺢ : د ،ﺎﺣﯾﺷ نوﻣﺄﻣ لﯾﻠﺧ را ،نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ،ﺔﻓرﻌﻣﻟا ج 1 ، ط 3،2009 ، ص : 28 . 2 -ص،ﻪﺳﻔﻧ ردﺻﻣﻟا : 29 . 3 -ﺔﯾﻵا : 39 ةروﺳ مورﻟا . 4 -ج ، فﺎﺷﻛﻟا ،يرﺷﺧﻣزﻟا 12 ص ، : 831 . 5 رﯾﺛﻷا نﺑا ) رﯾﺛﻷا نﺑا نﯾدﻟا ءﺎﯾﺿ ( ﺢﺗ ،رﻋﺎﺷﻟا و بﺗﺎﻛﻟا بدأ ﻲﻓ رﺋﺎﺳﻟا لﺛﻣﻟا ، : ،ﺔﻧﺎﺑط يودﺑ و ﻲﻓوﺣﻟا دﻣﺣأ ﯾرﻟا ،ﻲﻋﺎﻓرﻟا تاروﺷﻧﻣ ج ،ضﺎ 2 ط ، 2 ، 1983 ص ، : 181 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

،تﺎﻔﺗﻟﻻا ﺔﯾﻣﺳﺗ ﻲﻓ ءﺎﻣدﻘﻟا فﻼﺗﺧا ﺎﻧﻟ نﯾﺑﺗﯾ قﺑﺳ ﺎﻣﻣ دﻧﻋ لﯾوﺣﺗﻟا و كرﺗﻟا وﻬﻓ ﻪﺟردأو ﻩﺎﻧﻌﻣ ظﻔﻠﻟا رﻫﺎظ ﺔﻔﻟﺎﺧﻣ ﺔﺑﯾﺗﻗ نﺑا ﻪﯾﻠﻋ قﻠطأ و ءارﻔﻟا دﻧﻋ لﺎﻘﺗﻧﻻا و ،ةدﯾﺑﻋ ﺎﺑأ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﺢﻠطﺻﻣ تﺣﺗ كﻟذ دﻌﺑ رﺎﺻ و ،برﻌﻟا نﻧﺳ نﻣﺿ سرﺎﻓ نﺑا . 2 / -نوﺛدﺣﻣﻟا : روﺗﻛدﻟا مﻬﺳأر ﻰﻠﻋ و نوﺛدﺣﻣﻟا ﺎﻣأ ﻲﻠﻋ وﺑأ يدﻣﺣ تﺎﻛرﺑ دﻣﺣﻣ ﻟﻻا ﻪﻔﻗوﺗﺳا تﺎﻔﺗ ﻪﺑﺎﺗﻛ نﻣ ثﻟﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا وﻫ ﺔﺣﻔﺻ نﯾﻌﺑرأ ﻲﻟاوﺣ قرﻐﺗﺳا مﺎﺗ لﺻﻔﺑ ﻪﺻﺧﻓ " : تﺎﺳارد ﺔﻏﻼﺑﻟا ﻲﻓ " تﺎﻔﺗﻟﻻا نأ ىرﯾ و ، » و ﺔﻏﻼﺑﻟا بﯾﻟﺎﺳأ نﻣ ﺎﯾﻠﻌﻟا تﺎﯾوﺗﺳﻣﻟﺎﺑ طﯾﻧ دﻗ ﺔﯾﻧﻔﻟا ﺎﻬﺗردﻘﻣ و ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﯾرﻘﺑﻌﻟا ﺔﻣﺳ ﻪﺗرﺛﻛﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا رﺑﺗﻋا ﺎﻧﻫ نﻣ و ،ﺎﻬﻧوﻧﻓ « . 1 ىرﯾ و دﯾﻋ ءﺎﺟر ﻲﻛﺎﻛﺳﻟا يأر ﻰﻟإ لﯾﻣﯾ وﻬﻓ ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا مﻠﻋ ثﺣﺎﺑﻣ نﻣ تﺎﻔﺗﻟﻻا نأ لوﻘﯾﻓ : » كردأ ﻪﻠﻌﻟ و ،ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا مﻠﻋ نﻣ ﻩّدﻋ ثﯾﺣ باوﺻﻟا ﻪﺑﻧﺎﺟﯾ مﻟ ﻲﻛﺎﻛﺳﻟا لﻌﻟ و ﻲﻛﺎﻛﺳﻟا نﺈﻓ كﻟذﻟ و ﻪﻟ ﺔﯾﻧﯾﺳﺣﺗ ﺔﻓﺎﺿإ سﯾﻟ و ﻪﺳﻔﻧ بﯾﻛرﺗﻟﺎﺑ لﺻﺗﯾ يوﻐﻟ قﺳﻧ ﻪﻧأ تﺎﻔﺗﻟﻻا قﺋارط نﯾﻧﻘﺗ ضﻓرﯾ ... مﻠﻛﺗﻟا نﻣ ﻼﻛ نإ و رﺧآ ﻰﻟإ لﻘﻧﺑ ﺔﺑﯾﻐﻟا و بﺎطﺧﻟا و ﻲﻛﺎﻛﺳﻟا ﻰﻠﻋ ﻲﻧﯾوزﻘﻟا ضارﺗﻋﻻ ﻪﺟو ﻻ و تﺎﻔﺗﻟا ﻰﻣﺳﯾ ﻪﻌﯾﻣﺟو ... « 2 تﺎﻔﺗﻟﻻا اذﻬﻟ دﺟﻟا ﻪﻠﯾﻠﺣﺗﺑ تﺎﻔﺗﻟﻼﻟ ﺔﯾﻧﻔﻟا ﺔﻣﯾﻘﻟا زارﺑإ ﻲﻓ رﯾﺛﻷا نﺑﺎﺑ ﻪﺑﺎﺟﻋإ رﻬظﯾ و » أ ﺞﻬﻧﻣﻟا اذﻫ رﻣﺗﺳا وﻟ و يرﯾﺑﻌﺗﻟا ءادﻸﻟ ﺎظوﺣﻠﻣ ﺎﯾﻧﻓ ﺎﻛاردإ نوﻛﯾ دﺎﻛﯾ ﺎﻣﻣ قﺑط و ﺔﻠﻣﺟﻟا لوﺣ قﻫرﻣﻟا نارودﻟا نﻣ ﺎﻧﺻﻠﺧﺗﻟ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا ﻩروﺻ ﻰﻠﻋ « ، 3 نﺑا لﯾﻠﺣﺗﺑ دﻬﺷﺗﺳﯾ و ﺔﺣﺗﺎﻔﻟا ةروﺳﻟ رﯾﺛأ . 1 -ط ،ندرﻷا ،نﺎﻣﻋ ،رﻛﻔﻟا راد ،ﺔﻏﻼﺑﻟا ﻲﻓ تﺎﺳارد ،تﺎﻛرﺑ دﻣﺣﻣ 1 ، 1984 ص ، : 155 . 2 ،طد ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا ،فرﺎﻌﻣﻟا ةﺄﺷﻧﻣ ،روطﺗﻟا و ﺔﯾﻧﻘﺗﻟا نﯾﺑ ﺔﻏﻼﺑﻟا ﺔﻔﺳﻠﻓ ،دﯾﻋ ءﺎﺟر 1979 ص ، : 225 . 3 -ﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا ﻪ ص ، : 227 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ﻲﻓ برﻌﻟا نﻧﺳ سرﺎﻓ نﺑا ﻩﺎﻣﺳ ﺎﻣ نﻣﺿ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻰﻟإ ضﺎﺗرﻣ لﯾﻠﺟﻟا دﺑﻋ رﯾﺷﯾ و ﻩّرﺳ و مﯾدﻗ ﻪﻧأ رﻛذﯾ و ،ﺎﻬﻣﻼﻛ : » وأ بﺋﺎﻏ ﻰﻟإ بﺎطﺧ نﻣ ﺔﺋﺟﺎﻔﻣ ةروﺻﺑ لﺎﻘﺗﻧﻻا ا مﺛ بﺎطﺧﻟا ﺔﯾادﺑ نﻋ رﺎﺑﺧﻺﻟ مﻠﻛﺗﻣﻟا رﯾﻣﺿﺑ ارورﻣ بﺋﺎﻐﻟا نﻣ قﻼطﻧﻻا وأ سﻛﻌﻟ ﻲﺑدأ بﺎطﺧ يأ ﻲﻓ ﺔﻧﯾﻬﻟا روﻣﻷﺎﺑ سﯾﻟ مﻠﻛﺗﻣﻟا رﯾﻣﺿ نﻋ رﺎﺑﺧﻹا ﻰﻟإ عوﺟرﻟا « لﺛﻣو ، رﯾرﺟ ﻲﺗﯾﺑﻟ : مﺎﺷﺑﻟا ﻲﻘﺳ ﺔﻣﺎﺷﺑ دوﻌﺑ ﻰﻣﯾﻠﺳ ﺎﻧﻋدوﺗ اذإ ﻰﺳﻧﺗأ كارﻷا يذﺑ مﺎﻣﺣﻟا برط رظﺎﻧ كﯾأ و لﻠﻏ ﻲﻓ تﻟز ﻻ 1 روﺗﻛدﻟا ﻪﻓرﻌﯾ و نوﺧﯾﺷ دﯾﺳﻟا دﻣﺣﻣ ﻪﻟوﻘﺑ : » قوذﻟا ﻪﻛﻼﻣ ﺔﻏﻼﺑﻟا نﻣ نﻓ وﻫ ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻋﺎﺟﺷﺑ بﻘﻠﯾ و ،قدﺎﺻﻟا نادﺟوﻟا و ،مﯾﻠﺳﻟا ... مﻼﻛﻟا جورﺧ لﯾﺑﻗ نﻣ وﻫ و نﯾﯾﻏﻼﺑﻟا روﻬﻣﺟ دﻧﻋ وﻫو ،رﻫﺎظﻟا ﻰﺿﺗﻘﻣ فﻼﺧ ﻰﻠﻋ : قﯾرطﺑ ﻰﻧﻌﻣ نﻋ رﯾﺑﻌﺗﻟا نﻣ ﺔﺛﻼﺛﻟا قرطﻟا : ﺎﻬﻧﻣ رﺧآ قﯾرطﺑ ﻪﻧﻋ رﯾﺑﻌﺗﻟا دﻌﺑ ،ﺔﺑﯾﻐﻟا و ،بﺎطﺧﻟا و ،مﻠﻛﺗﻟا « 2 . ةروﻛذﻣﻟا روﺻ تﺳﺑ ﻩدﺣ اذﻬﻟ رﺋﺎﻣﺿﻟا نﯾﺑ لﺎﻘﺗﻧﻻا نﻋ جرﺧﯾ ﻻ ﻩدﻧﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻪﯾﻠﻋو نﯾﺗﯾﺑﺑ مﻠﻛﺗﻟا ﻰﻟإ بﺎطﺧﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا ادﻋ ﺎﻣ نآرﻘﻟا نﻣ تﺎﯾﺂﺑ ﺎﻬﻧﻣ لﻛﻟ لﺛﻣو ،ﺎﻔﻠﺳ ﻟا ةدﺑﻋ نﺑ ﺔﻣﻘﻠﻌﻟ لﺣﻔ : بﯾﺷﻣ نﺎﺣ رﺻﻋ بﺎﺑﺷﻟا دﯾﻌﺑ بورط نﺎﺳﺣﻟا ﻲﻓ بﻠﻗ كﺑ ﺎﺣط بوطﺧو ﺎﻧﻧﯾﺑ داوﻋ تدﺎﻋو ﺎﻬﯾﻟو طﺷ دﻗو ﻰﻠﯾﻟ ﻲﻧﻔﻠﻛﯾ 1 -ضﺎﺗرﻣ : لﯾﻠﺟﻟا دﺑﻋ ﺑرﻌﻟا ،ضﺎﺗرﻣ ،طد ،ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا تﺎﻋوﺑطﻣﻟا ناوﯾد ،ﻊﯾﺑطﺗﻟا و ﻊﺑطﻟا نﯾﺑ ﺔﯾ 1993 ص ، : 108 / 109 . 2 -،طد ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،رﻫزﻷا ،ﺔﯾرﻫزﻷا تﺎﯾﻠﻛﻟا ﺔﺑﺗﻛﻣ ،ﺔﯾﻓاوﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ،نوﺧﯾﺷ دﯾﺳﻟا دوﻣﺣﻣ 1988 ج ، 2 ، ص : 121 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

نﻣ لوأو لﺻﻷا ﻩرﺎﺑﺗﻋﻻ ﻪﯾﻓ يرﺷﺧﻣزﻟا يأرﺑ ﻰﻔﺗﻛﺎﻓ ﺔﯾﻧﻔﻟا ﻪﺗﻣﯾﻗ صﺧﯾ ﺎﻣﯾﻓ ﺎﻣأ لوﻘﯾ ،ﺎﻬﻟ رﺎﺷأ : » ﻗاوﻣ صﺗﺧﺗ دﻗو فﺋﺎطﻠﺑ ﻪﻌ « . 1 روﺗﻛدﻟا ﺎﻣأ ﻰﺳوﻣ وﺑأ نﯾﺳﺣ دﻣﺣﻣ نأ ىرﯾ » لوﺣ ﻲﻌﻣﺻﻷا ﻰﻟإ ىزﻌﯾ ﺎﻣ اذﻫ ةدﺎﯾﻣ نﺑا و ،نﺎﺳﺣ و ،رﯾﺛﻛ و ،يدﻌﺟﻟا ﺔﻐﺑﺎﻧﻟا تﯾﺑﻛ ﻪﯾﻠﻋ سﯾﻗ ﺎﻣ و رﯾرﺟ تﺎﺗﺎﻔﺗﻟا تﺎﻔﺗﻟﻻا نﻣ سﯾﻟ و ضارﺗﻋﻻا نﻣ ﻪﻠﻛ « . 2 ﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺔﻣﺎﻋ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻲﻓ لﺎﻘﺗﻧﻻا ﺔﻣﯾﻗ ﻰﻟإ رﯾﺷﯾ و لوﻘﯾﻓ يرﺷﺧﻣز : » اذإ و مﻠﻛﺗﻣﻟا نﺎﻛ ﻰﺗﺣ ءادﻧﻟا و رﯾﻬﺷﺗﻟا ﻰﻧﻌﻣ ﻪﯾﻓ يرﺷﺧﻣزﻟا كردأ ﺔﺑﯾﻐﻟا ﻰﻟإ تﺎﻔﺗﻟﻻا نﺎﻛ لﻗﺎﻋ لﻛﻟ ﻪﯾورﯾ و مﺎﻌﻟا رﻣﻷا اذﻫ ﻲﻛﺣﯾ ﻪﻧأ تﺎﻔﺗﻟﻻا اذﻬﻟ لﯾﺧﯾ ... مﻠﻛﺗﻣﻟا لدﻌﯾ دﻗ و رﺎﻛﻧﻹا و موﻠﻟا ةدﺎﯾزﺑ ﻪﺗﻬﺟاوﻣ ﻰﻟإ « . 3 ﻔﺗﻟﻻا ﻰﻠﻋ زﻛرﯾ ﻪﻧأ ﺎﻧﻫ ظﺣﻼﻣﻟا و رﺋﺎﻣﺿﻟا تﺎﻣﺎﻘﻣﺑ تﺎ . بﺎﺗﻛﻟ ﻊﻠطﻣﻟاو ﺦﯾﺷﻟا روﺷﺎﻋ نﺑ رﻫﺎطﻟا " رﯾوﻧﺗﻟا و رﯾرﺣﺗﻟا " أ ىرﯾ يذﻟا ن ﻰﻟإ ﺔﺑﯾﻐﻟا وأ بﺎطﺧﻟا وأ مﻠﻛﺗﻟا قرط دﺣأ نﻣ مﻼﻛﻟا لﻘﻧ وﻫ و مﻼﻛﻟا نﯾﻧﺎﻓأ نﻣ تﺎﻔﺗﻟﻻا نﻷ ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻋﺎﺟﺷ ﻲﻧﺟ نﺑا ﻩﺎﻣﺳو ﺔﺣﺎﺻﻔﻟا نﻣ دودﻣﻣ ﻩدرﺟﻣﺑ وﻫو ﺎﻬﻧﻣ رﺧآ قﯾرط كﻟذ ﻪﯾﻟإ لﻘﺗﻧا ﺎﻣ ﻰﻟإ لﺎﻘﺗﻧﻻا بﺳﺎﻧﯾ فﯾطﻟ ﻪﯾﻟإ مﺿﻧا اذﺈﻓ ﻊﻣﺎﺳﻟا طﺎﺷﻧ ددﺟﯾ رﯾﯾﻐﺗﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا نﯾﻧﺎﻓأ نﻣ رﺎﺻ . 4 1 -ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 125 . 2 ،يرﺷﺧﻣزﻟا رﯾﺳﻔﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻧآرﻘﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ،ﻰﺳوﻣ وﺑأ نﯾﺳﺣ دﻣﺣﻣ ص ،تـد ،طد ،ﻲﺑرﻌﻟا رﻛﻔﻟا راد : 129 / 130 . 3 -،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا ص : 643 . 4 -رظﻧﯾ : روﺷﺎﻋ نﺑا ) روﺷﺎﻋ نﺑا رﻫﺎطﻟا دﻣﺣﻣ ( ،طد،سﻧوﺗ ،ﺔﯾﺳﻧوﺗﻟا رادﻟا ،رﯾوﻧﺗﻟا و رﯾرﺣﺗﻟا ، 1984 ج ، 1 ، ص : 109 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

يأرﺑ ﺔﻔﻗوﻟا ﻩذﻫ مﺗﺧﻧ و سﯾﻧأ مﯾﻫارﺑإ ﻪﺑﺎﺗﻛ ﻲﻓ " ﺔﻐﻠﻟا رارﺳأ " تﻣﯾ ﺎﻣ ضرﻌﯾ ﻩدﺟﯾ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ ﺎﻣﻛ ﻰﻧﺛﻣﻟا ةدارٕاو ﻊﻣﺟﻟا لﺎﻣﻌﺗﺳﺎﻛ ،ﺔﻠﺻﺑ تﺎﻔﺗﻟﻼﻟ : ﴿ ِرﺎﱠﺳﻟاَو ُﺔَﻗِرﺎﱠﺳﻟاَو ُق ﺎَﻣُﻬَﯾِدْﯾَأ اوُﻌَطْﻗﺎَﻓ ﴾ ، 1 ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗو : ﴿ ْمِﻬﱢﺑَر ﻲِﻓ اوُﻣَﺻَﺗْﺧا ِنﺎَﻣْﺻَﺧ ِناَذَﻫ ﴾ ، 2 ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗو : ﴿ ﺎَﻣُﻛُﺑوُﻠُﻗ ْتَﻐَﺻ ْدَﻘَﻓ 3 ﴾ 4 نﻋ ﺔﻐﻠﻟا جورﺧ ﺎﻬﻟﺎﺛﻣأ ﻲﻓو ﺎﻬﯾﻓ ىرﯾ ثﯾﺣ ﻪﻟوﻘﺑ ﺎﻣزﺎﺟ رﻣﻷا ﻊطﻘﯾو ،ﻲﻘطﻧﻣﻟا ﺎﻬﻛﻠﺳﻣ : » وﻐﻠﻟا دﻬﺟأ ﺎﻣﻬﻣو رﯾرﺑﺗ ﻲﻓ مﻬﺳﻔﻧأ نوﯾ نﻷ كﻟذو ،ﺔﻠﺻﺑ مﺎﻌﻟا قطﻧﻣﻠﻟ تﻣﺗ ﻻ ﺎﻬﻧأ رﺎﻛﻧإ اوﻌﯾطﺗﺳﯾ نﻠﻓ ،تﻻﺎﻣﻌﺗﺳﻻا كﻠﺗ لﺛﻣ صﺎﺧﻟا ﺎﻬﻘطﻧﻣ تﺎﻐﻠﻟ « . 5 مﻠﻋأ ﷲا و ءﺎﻣدﻘﻟﺎﺑ اورﺛﺄﺗ ثﯾﺣ ،دﯾدﺟﻟﺎﺑ اوﺗﺄﯾ مﻟ نﯾﺛدﺣﻣﻟا نأ ﺎﻧﻫ ظﺣﻼﻣﻟا و . 1 -ﺔﯾﻵا : 38 ةروﺳ ةدﺋﺎﻣﻟا . 2 -ﺔﯾﻵا : 19 ةروﺳ ﺞﺣﻟا . 3 -ﺔﯾﻵا : 4 ةروﺳ مﯾرﺣﺗﻟا . 4 -رظﻧﯾ : ﺑإ ط ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،ﺔﯾرﺻﻣﻟا وﻠﺟﻧﻷا ﺔﺑﺗﻛﻣ ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا رارﺳأ نﻣ،سﯾﻧأ مﯾﻫار 6 ، 1978 ص ، : 157 / 158 . 5 ﻊﺟرﻣﻟا ﻪﺳﻔﻧ ص ، : 158 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا

:

مﺎﺳﻗأ

تﺎﻔﺗﻟﻻا

ﻪﻓادﻫأو

لوﻷا بﻠطﻣﻟا

:

مﺎﺳﻗأ

تﺎﻔﺗﻟﻻا

1 / نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا بﺎطﺧﻟا ﻰﻟإ مﻠﻛﺗﻟا : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻩدﻫاوﺷ نﻣ و : ﴿ يِذﱠﻟا ُدُﺑْﻋَأ َﻻ َﻲِﻟ ﺎَﻣَو َنوُﻌَﺟْرُﺗ ِﻪْﯾَﻟِٕاَو ﻲِﻧَرَطَﻓ ﴾ 1 ﺔﯾﻵا ﻩذﻫ ﻲﻔﻓ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ مﻠﻛﺗﻟا نﻣ تﻔﺗﻟا : ﴿ ُدُﺑْﻋَأ َﻻ َﻲِﻟ ﺎَﻣَو ﻲِﻧَرَطَﻓ يِذﱠﻟا لﺎﻘﻓ بﺎطﺧﻟا ﻰﻟإ ﴾ : ﴿ ُﺗ ِﻪْﯾَﻟِٕاَو َنوُﻌَﺟْر لوﻘﯾ نأ رﻫﺎظﻟا ﻰﺿﺗﻘﻣ و ،﴾ : ) و ﻊﺟرأ ﻪﯾﻟإ (. 2 2 / -ﺔﺑﯾﻐﻟا ﻰﻟإ مﻠﻛﺗﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻩدﻫاوﺷ نﻣ و : ﴿ َرَﺛْوَﻛْﻟا َكﺎَﻧْﯾَطْﻋَأ ﺎﱠﻧِإ َكﱢﺑَرِﻟ ﱢلَﺻَﻓ ْرَﺣْﻧاَو 3 ﴾ ، 4 ﻲﻓ مﻠﻛﺗﻟا ﺔﻘﯾرط ﻰﻠﻋ ﻻوأ مﻼﻛﻟا ءﺎﺟ دﻘﻓ : ﴿ َكﺎَﻧْﯾَطْﻋَأ ﺎﱠﻧِإ َﺛْوَﻛْﻟا َر بﺋﺎﻐﻟا نﻋ ثﯾدﺣﻟا بوﻠﺳأ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ ،﴾ ﻲﻓ : ﴿ َكﱢﺑَرِﻟ ﱢلَﺻَﻓ لﻘﯾ مﻟ و ،﴾ : » ﺎﻧﻟ لﺻﻓ « ﺎﺿﯾأ ﻪﻟوﻗ و ، : ﴿ ِﺔَﻣْﺣَر ْنِﻣ اوُطَﻧْﻘَﺗ َﻻ ْمِﻬِﺳُﻔْﻧَأ ﻰَﻠَﻋ اوُﻓَرْﺳَأ َنﯾِذﱠﻟا َيِدﺎَﺑِﻋ ﺎَﯾ ْلُﻗ َوُﻫ ُﻪﱠﻧِإ ﺎًﻌﯾِﻣَﺟ َبوُﻧﱡذﻟا ُرِﻔْﻐَﯾ َﻪﱠﻠﻟا ﱠنِإ ِﻪﱠﻠﻟا ُمﯾِﺣﱠرﻟا ُروُﻔَﻐْﻟا ﴾ 5 نأ ضرﺗﻔﯾ ﺔﯾﻵا ﻩذﻫ ﻲﻔﻓ ، لوﻘﯾ : » ﺎﻌﯾﻣﺟ بوﻧذﻟا رﻔﻏأ ﻲﻧإ ﻲﺗﻣﺣر نﻣ اوطﻧﻘﺗ ﻻ « ﻰﻟإ مﻠﻛﺗﻟا نﻣ لﻘﺗﻧا ﻪﻧﻛﻟ ﺔﺑﯾﻐﻟا . 6 3 / -مﻠﻛﺗﻟا ﻰﻟإ بﺎطﺧﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا : ﻩدﻫاوﺷ نﻣو ةدﺑﻋ نﺑ ﺔﻣﻘﻠﻋ لوﻗ : نﺎﺣ رﺻﻋ بﺎﺑﺷﻟا دﯾﻌﺑ بورط نﺎﺳﺣﻟا ﻲﻓ بﻠﻗ كﺑ ﺎﺣط بﯾﺷﻣ 1 -ﺔﯾﻵا : 22 سﯾ ةروﺳ . 2 -رظﻧﯾ : ﻲﻧﯾوزﻘﻟا ) ﻲﻧﯾوزﻘﻟا بﯾطﺧﻟا ( ﺔﻏﻼﺑﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ حﺎﺿﯾﻹا ، ،ﻊﯾدﺑﻟا و نﺎﯾﺑﻟا و ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا ،ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا بﺗﻛﻟا راد د،نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ت د ،ط ص ، : 75 . 3 -ﺔﯾﻵا : 1 / 2 رﺛوﻛﻟا ةروﺳ . 4 -رظﻧﯾ : ﻲﻧﯾوزﻘﻟا ) ﻲﻧﯾوزﻘﻟا بﯾطﺧﻟا ( ﺔﻏﻼﺑﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ حﺎﺿﯾﻹا ، ص ،ﻊﯾدﺑﻟا و نﺎﯾﺑﻟا و ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا : 75 . 5 -ﺔﯾﻵا : 53 رﻣزﻟا ةروﺳ . 6 -رظﻧﯾ : ﻲﻧﯾوزﻘﻟا ) ﻲﻧﯾوزﻘﻟا بﯾطﺧﻟا ( ﺔﻏﻼﺑﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ حﺎﺿﯾﻹا ، ص ،ﻊﯾدﺑﻟا و نﺎﯾﺑﻟا و ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا : 75 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

بوطﺧ و ﺎﻧﻧﯾﺑ داوﻋ تدﺎﻋ و ﺎﻬُﯾْﻟو ّطﺷ دﻗ و ﻰﻠﯾﻟ ﻲﻧﻔﻠﻛﯾ ﻼﺋﺎﻗ بﺎطﺧﻟا بوﻠﺳﺄﺑ ﻪﺳﻔﻧ نﻋ ثدﺣﺗﯾ لوﻷا تﯾﺑﻟا ﻲﻗ رﻋﺎﺷﻟا : ) بﻠﻗ كﺑ ﺎﺣط ( يأ ﻲﻧﺎﺛﻟا تﯾﺑﻟا ﻲﻓ مﻠﻛﺗﻟا بوﻠﺳأ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ ،كﻔﻠﺗأ و كﺑ بﻫذ ) ّطﺷ دﻗ و ﻰﻠﯾﻟ ﻲﻧﻔﻠﻛﯾ ﺎﻬُﯾْﻟو ( 1 4 / -ﺗﻧﻻا ﺔﺑﯾﻐﻟا ﻰﻟإ بﺎطﺧﻟا نﻣ لﺎﻘ : » ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻩدﻫاوﺷ نﻣ و : ﴿ ْمُﻛُرﱢﯾَﺳُﯾ يِذﱠﻟا َوُﻫ ﺎَﻬْﺗَءﺎَﺟ ﺎَﻬِﺑ اوُﺣِرَﻓَو ٍﺔَﺑﱢﯾَط ٍﺢﯾِرِﺑ ْمِﻬِﺑ َنْﯾَرَﺟَو ِكْﻠُﻔْﻟا ﻲِﻓ ْمُﺗْﻧُﻛ اَذِإ ﻰﱠﺗَﺣ ِرْﺣَﺑْﻟاَو ﱢرَﺑْﻟا ﻲِﻓ ٌﺢﯾِر َﻛَﻣ ﱢلُﻛ ْنِﻣ ُجْوَﻣْﻟا ُمُﻫَءﺎَﺟَو ٌف ِﺻﺎَﻋ َنﯾﱢدﻟا ُﻪَﻟ َنﯾ ِﺻِﻠْﺧُﻣ َﻪﱠﻠﻟا اُوَﻋَد ْمِﻬِﺑ َطﯾِﺣُأ ْمُﻬﱠﻧَأ اوﱡﻧَظَو ٍنﺎ َنﯾِرِﻛﺎﱠﺷﻟا َنِﻣ ﱠنَﻧوُﻛَﻧَﻟ ِﻩِذَﻫ ْنِﻣ ﺎَﻧَﺗْﯾَﺟْﻧَأ ْنِﺋَﻟ ﴾ 2 ﻲﻔﻓ ، : ﴿ ِرْﺣَﺑْﻟاَو ﱢرَﺑْﻟا ﻲِﻓ ْمُﻛُرﱢﯾَﺳُﯾ يِذﱠﻟا َوُﻫ ِكْﻠُﻔْﻟا ﻲِﻓ ْمُﺗْﻧُﻛ اَذِإ ﻰﱠﺗَﺣ ﺟ مﻼﻛﻟا ﴾ بﺋﺎﻐﻟا بوﻠﺳأ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ ،بﺎطﺧﻟا بوﻠﺳأ ﻰﻠﻋ رﺎ ﻲﻓ : ﴿ ٌف ِﺻﺎَﻋ ٌﺢﯾِر ﺎَﻬْﺗَءﺎَﺟ ﺎَﻬِﺑ اوُﺣِرَﻓَو ٍﺔَﺑﱢﯾَط ٍﺢﯾِرِﺑ ْمِﻬِﺑ َنْﯾَرَﺟَو ﴾ . 3 5 / -مﻠﻛﺗﻟا ﻰﻟإ ﺔﺑﯾﻐﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻩدﻫاوﺷ نﻣ و : ﴿ َحﺎَﯾﱢرﻟا َلَﺳْرَأ يِذﱠﻟا ُﻪﱠﻠﻟاَو َﻓ ﺎًﺑﺎَﺣَﺳ ُرﯾِﺛُﺗَﻓ ُروُﺷﱡﻧﻟا َكِﻟَذَﻛ ﺎَﻬِﺗْوَﻣ َدْﻌَﺑ َضْرَْﻷا ِﻪِﺑ ﺎَﻧْﯾَﯾْﺣَﺄَﻓ ٍتﱢﯾَﻣ ٍدَﻠَﺑ ﻰَﻟِإ ُﻩﺎَﻧْﻘُﺳ ﴾ 4 ﻲﻔﻓ ، ﻪﻟوﻗ : ﴿ ﺎًﺑﺎَﺣَﺳ ُرﯾِﺛُﺗَﻓ َحﺎَﯾﱢرﻟا َلَﺳْرَأ يِذﱠﻟا ُﻪﱠﻠﻟاَو لﻘﺗﻧا مﺛ ،بﺋﺎﻐﻟا بوﻠﺳأ قﻓو رﺎﺟ مﻼﻛﻟا ﴾ ﻰﻟﺎﻌﺗ لﺎﻘﻓ مﻠﻛﺗﻟا بوﻠﺳأ ﻰﻟإ : ﴿ َﻟِإ ُﻩﺎَﻧْﻘُﺳَﻓ َكِﻟَذَﻛ ﺎَﻬِﺗْوَﻣ َدْﻌَﺑ َضْرَْﻷا ِﻪِﺑ ﺎَﻧْﯾَﯾْﺣَﺄَﻓ ٍتﱢﯾَﻣ ٍدَﻠَﺑ ﻰ ُروُﺷﱡﻧﻟا ﴾ . 5 6 / بﺎطﺧﻟا ﻰﻟإ ﺔﺑﯾﻐﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻩدﻫاوﺷ نﻣ و : ﴿ ﱢبَر ِﻪﱠﻠِﻟ ُدْﻣَﺣْﻟا َو ُدُﺑْﻌَﻧ َكﺎﱠﯾِإ ِنﯾﱢدﻟا ِمْوَﯾ ِكِﻟﺎَﻣ ِمﯾِﺣﱠرﻟا ِنَﻣْﺣﱠرﻟا َنﯾِﻣَﻟﺎَﻌْﻟا ُنﯾِﻌَﺗْﺳَﻧ َكﺎﱠﯾِٕا ﴾ 6 قﻓو رﺎﺟ صﻧﻟﺎﻓ ، 1 -رظﻧﯾ : ،قﺑﺎﺳﻟا ردﺻﻣﻟا ص : 75 . 2 -ﺔﯾﻵا : 22 ةروﺳ سﻧوﯾ . 3 -رظﻧﯾ : ﻲﻧادﯾﻣﻟا ) ﻲﻧادﯾﻣﻟا ﺔﻛﻧﺑﺣ نﺳﺣ نﻣﺣرﻟا دﺑﻋ ( ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ، ) ﺎﻬﻧوﻧﻓ ،ﺎﻬﻣوﻠﻋ و ،ﺎﻬﺳﺳأ ( ص ، : 488 / 489 . 4 -ﺔﯾﻵا : 09 ةروﺳ رطﺎﻓ . 5 -رظﻧﯾ : ﻲﻧادﯾﻣﻟا ) ﻲﻧادﯾﻣﻟا ﺔﻛﻧﺑﺣ نﺳﺣ نﻣﺣرﻟا دﺑﻋ ( ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ، ) ﻬﺳﺳأ ﺎﻬﻧوﻧﻓ ،ﺎﻬﻣوﻠﻋ و ،ﺎ ( ص ، : 493 . 6 -تﺎﯾﻵا : 2 -5 ةروﺳ ﺔﺣﺗﺎﻔﻟا .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ﻲﻓ بﺋﺎﻐﻟا بوﻠﺳأ : ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ بﺎطﺧﻟا بوﻠﺳأ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ ،﴾ َنﯾِﻣَﻠَﻌﻟا ﱢبر ﻪﱠﻠِﻟ ُدﻣَﺣﻟا ﴿ : ﴿ ُنﯾِﻌَﺗْﺳَﻧ َكﺎﱠﯾِٕاَو ُدُﺑْﻌَﻧ َكﺎﱠﯾِإ ﴾ . 1 نﯾﯾﻏﻼﺑﻟا نﻣ كﺎﻧﻫ نأ مﺎﻘﻣﻟا اذﻫ ﻲﻓ رﻛذﻟﺎﺑ رﯾدﺟﻟا ؛مﯾﺳﻘﺗﻟا اذﻫ ﺞﻬﻧ ﻰﻠﻋ ىرﺟ نﻣ نﯾﺑ ﺔﻔﻟﺎﺧﻣﻟا وﻫ و ةرﻫﺎظﻟا مﺎﺳﻗأ نﻣ دﺣاو مﺳﻗ ﻰﻠﻋ ﺎﻫرﺻﻗ و تﺎﻔﺗﻟﻻا ةرﺋاد قﯾﯾﺿﺗ يأ ءﻻوؤﻫ نﻣ و رﺋﺎﻣﺿﻟا " : يرﺷﺧﻣزﻟا " ، " ﻲﻛﺎﻛﺳﻟا "، " ﻲﻧﯾوزﻘﻟا بﯾطﺧﻟا " نﯾرﺧﺄﺗﻣﻟا نﯾﯾﻏﻼﺑﻟا بﻧﺎﺟ ﻰﻟإ تﻠﻣﺷ ﻰﺗﺣ تﺎﻔﺗﻟﻻا ةرﺋاد ﻊﺳو نﻣ مﻬﻧﻣ و ،صﯾﺧﻠﺗﻟا حرﺷﺑ اوﻧﻋ نﯾذﻟا و ىرﺧأ ﺎﻣﺎﺳﻗأ رﺋﺎﻣﺿﻟا ءﻻوؤﻫ نﻣ " : و ،رﯾﺛﻷا نﺑا نﯾدﻟا ءﺎﯾﺿ " ﻲﺷﻛرزﻟا نﯾدﻟا ردﺑ "، 2 ﻩرﻛذ ﺎﻣ مﺎﺳﻗﻷا ﻩذﻫ نﻣو " ﻲﺷﻛرزﻟا " ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ : بﺎطﺧ نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا تﺎﻔﺗﻟﻻا نﻣ برﻘﯾ ﺎﻣ مﺎﺳﻗأ ﺔﺗﺳ وﻫ و ،رﺧﻵا بﺎطﺧ ﻰﻟإ ﻊﻣﺟﻟا و نﯾﻧﺛﻻا و دﺣاوﻟا : 1 / -نﯾﻧﺛﻻا بﺎطﺧﻟ دﺣاوﻟا بﺎطﺧ نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا : كﻟذ نﻣ و : ﺗ ﻪﻟوﻗ ﻰﻟﺎﻌ : ﴿ ﺎَﻧَﺗْﺋِﺟَأ اوُﻟﺎَﻗ ْؤُﻣِﺑ ﺎَﻣُﻛَﻟ ُنْﺣَﻧ ﺎَﻣَو ِضْرَْﻷا ﻲِﻓ ُءﺎَﯾِرْﺑِﻛْﻟا ﺎَﻣُﻛَﻟ َنوُﻛَﺗَو ﺎَﻧَءﺎَﺑَآ ِﻪْﯾَﻠَﻋ ﺎَﻧْدَﺟَو ﺎﱠﻣَﻋ ﺎَﻧَﺗِﻔْﻠَﺗِﻟ َنﯾِﻧِﻣ ﴾ 3 ، ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ رﻫﺎظ تﺎﻔﺗﻟﻻا : ﴿ ﺎَﻧَﺗِﻔْﻠَﺗِﻟ ﺎَﻧَﺗْﺋِﺟَأ درﻔﻣﻟا رﯾﻣﺿﻟا نﻣ تﻔﺗﻟا ثﯾﺣ ،﴾ " تﻧأ " ﻰﻟإ " ﺎﻣﺗﻧأ " ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ " : ﺎﻣﻛﻟ ." 4 2 / -ﻊﻣﺟﻟا بﺎطﺧ ﻰﻟإ دﺣاوﻟا بﺎطﺧ نﻣ : كﻟذ نﻣ و : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ : ﴿ اَذِإ ﱡﻲِﺑﱠﻧﻟا ﺎَﻬﱡﯾَأ ﺎَﯾ َءﺎَﺳﱢﻧﻟا ُمُﺗْﻘﱠﻠَط ﴾ 5 ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ درﻔﻣﻟا ﺔﻐﯾﺻﺑ درو ﺔﯾادﺑﻟا ﻲﻓ بﺎطﺧﻟا ، : ﴿ ﱡﻲِﺑﱠﻧﻟا ﺎَﻬﱡﯾَأ ﺎَﯾ مﺛ ،﴾ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ ﻊﻣﺟﻟا ﺔﻐﯾﺻ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا : ﴿ ْﻘﱠﻠَط ُمُﺗ ﴾ 6 . 1 -رظﻧﯾ : ﻲﻧادﯾﻣﻟا ) ﻲﻧادﯾﻣﻟا ﺔﻛﻧﺑﺣ نﺳﺣ نﻣﺣرﻟا دﺑﻋ ( ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ، ) ﺎﻬﻧوﻧﻓ ،ﺎﻬﻣوﻠﻋ و ،ﺎﻬﺳﺳأ ( ص، : 493 . 2 -رظﻧﯾ : ،طد ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،ﻲﺑرﻌﻟا رﻛﻔﻟا راد ،ﺔﯾﻧآرﻘﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ،لﺑط نﺳﺣ 1998 ص ، : 22 / 23 . 3 -ﺔﯾﻵا : 78 ةروﺳ سﻧوﯾ . 4 -رظﻧﯾ : ﻲﺷﻛرزﻟا ) ﻲﺷﻛرزﻟا ﷲا دﺑﻋ نﺑ دﻣﺣﻣ نﯾدﻟا ردﺑ مﺎﻣﻹا ( ﺗ ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ، ﺢ : لﺿﻔﻟا وﺑأ دﻣﺣﻣ ﺞﻣ ،مﯾﻫارﺑإ 3 ، ط 3 ، 1980 ، 334 . 5 -ﺔﯾﻵا : 1 قﻼطﻟا ةروﺳ . 6 -رظﻧﯾ : ﻲﺷﻛرزﻟا ، نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ص ، : 334 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

3 / -دﺣاوﻟا ﻰﻟإ نﯾﻧﺛﻻا نﻣ : كﻟذ نﻣ و : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ : ﴿ ﻰَﺳوُﻣ ﺎَﯾ ﺎَﻣُﻛﱡﺑَر ْنَﻣَﻓ ﴾ 1 ، ﻪﻟوﻗ ﻰﻟﺎﻌﺗ : ﴿ ﻰَﻘْﺷَﺗَﻓ ِﺔﱠﻧَﺟْﻟا َنِﻣ ﺎَﻣُﻛﱠﻧَﺟِرْﺧُﯾ َﻼَﻓ ﴾ 2 ﻪﻟوﻗ ﻲﻔﻓ ، : ﴿ ﺎَﻣُﻛﱡﺑَر ْنَﻣَﻓ درو بﺎطﺧﻟا ﴾ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ درﻔﻣﻟا ﺔﻐﯾﺻ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ نﯾﻧﺛﻻا ﺔﻐﯾﺻﺑ : ﴿ ﺎَﯾ ﻰَﺳوُﻣ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ كﻟذﻛ و ،﴾ : ﴿ ﺎَﻣُﻛﱠﻧَﺟِرْﺧُﯾ َﻼَﻓ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ درﻔﻣﻟا ﺔﻐﯾﺻ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ ،نﯾﻧﺛﻻا ﺔﻐﯾﺻﺑ رﺎﺟ ثﯾدﺣﻟا ﴾ : ﴿ ﻰَﻘْﺷَﺗَﻓ ﴾ . 3 4 / -ﻊﻣﺟﻟا ﻰﻟإ نﯾﻧﺛﻻا نﻣ : كﻟذ نﻣو : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ : ﴿ َآﱠوَﺑَﺗ ْنَأ ِﻪﯾِﺧَأَو ﻰَﺳوُﻣ ﻰَﻟِإ ﺎَﻧْﯾَﺣْوَأَو ًﺗوُﯾُﺑ َرْﺻِﻣِﺑ ﺎَﻣُﻛِﻣْوَﻘِﻟ َنﯾِﻧِﻣْؤُﻣْﻟا ِرﱢﺷَﺑَو َة َﻼﱠﺻﻟا اوُﻣﯾِﻗَأَو ًﺔَﻠْﺑِﻗ ْمُﻛَﺗوُﯾُﺑ اوُﻠَﻌْﺟاَو ﺎ ﴾ 4 درو بﺎطﺧﻟا ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ نﯾﻧﺛﻻا ﺔﻐﯾﺻﺑ : ﴿ ِﻪﯾِﺧَأَو ﻰَﺳوُﻣ ﻰَﻟِإ ﺎَﻧْﯾَﺣْوَأَو ﻲﻓ ﻊﻣﺟﻟا ﺔﻐﯾﺻ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا مﺛ ،﴾ ﻪﻟوﻗ : ﴿ ْمُﻛَﺗوُﯾُﺑ اوُﻠَﻌْﺟاَو ﴾ . 5 5 / -ﻟا ﻰﻟإ ﻊﻣﺟ-ﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا درﻔﻣ : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ كﻟذ نﻣ و : ﴿ ِرﱢﺷَﺑَو َة َﻼﱠﺻﻟا اوُﻣﯾِﻗَأَو َنﯾِﻧِﻣْؤُﻣْﻟا ﴾ 6 ﻲﻓ ﻊﯾﻣﺟﻟا بطﺎﺧ نأ دﻌﺑ درﻔﻣﻟا ﺔﻐﯾﺻﺑ رﺎﺟ بﺎطﺧﻟا ﺔﯾﻵا ﻩذﻫ ﻲﻔﻓ ، ﻪﻟوﻗ : ﴿ ْمُﻛَﺗوُﯾُﺑ اوُﻠَﻌْﺟاَو ﴾ . 6 / -ﺔﯾﻧﺛﺗﻟا ﻰﻟإ ﻊﻣﺟﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا : كﻟذ نﻣ و : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ : ﴿ ﱢنِﺟْﻟا َرَﺷْﻌَﻣ ﺎَﯾ ِسْﻧِْﻹاَو اوُذُﻔْﻧَﺗ ْنَأ ْمُﺗْﻌَطَﺗْﺳا ِنِإ ... ﴾ 7 ﻪﻟوﻗ ﻰﻟإ : ﴿ ِنﺎَﺑﱢذَﻛُﺗ ﺎَﻣُﻛﱢﺑَر ِء َﻻَآ ﱢيَﺄِﺑَﻓ ﴾ 8 . 9 1 -ﺔﯾﻵا : 49 ةروﺳ ﻪط . 2 -ﺔﯾﻵا : 117 ﻪط ةروﺳ . 3 -رظﻧﯾ : ﻲﺷﻛرزﻟا ) ﻲﺷﻛرزﻟا ﷲا دﺑﻋ نﺑ دﻣﺣﻣ نﯾدﻟا ردﺑ مﺎﻣﻹا ( نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ، ص ، : 335 . 4 -ﺔﯾﻵا : 87 ةروﺳ سﻧوﯾ . 5 -رظﻧﯾ : ﻲﺷﻛرزﻟا ، نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ص ، : 335 . 6 -ﺔﯾﻵا : 87 ةروﺳ سﻧوﯾ . 7 -ﺔﯾﻵا : 33 ةروﺳ نﻣﺣرﻟا . 8 -ﺔﯾﻵا : 34 ةروﺳ نﻣﺣرﻟا . 9 -رظﻧﯾ : ﻲﺷﻛرزﻟا ، ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا 335 .

لوﻷا لﺻﻔﻟا

تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ﻲﺿﺎﻣﻟا نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا ثﯾﺣ ،لﺎﻌﻓﻷﺎﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا فﺎﺿأ نﻣ كﺎﻧﻫ عاوﻧﻷا ﻩذﻫ ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﺿﻹﺎﺑ رﯾﺛﻷا نﺑا ﻪﯾﻟإ رﺎﺷأ ﺎﻣ اذﻫ و رﻣﻷا ﻰﻟإ عرﺎﺿﻣﻟا ﻰﻟإ 1 . و تﺎﻔﺗﻟﻻا وﻫ و مﺎﺳﻗﻷا نﻣﺿ ﻩوﺟردﯾ مﻟ لودﻌﻟا نﻣ رﺧآ نوﻟ نﻣﺿﺗﯾ تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻲﻣﺟﻌﻣﻟا . 2 ﻰﻟإ تﺎﻔﺗﻟﻻا مﯾﺳﻘﺗ نﻛﻣﯾ قﺑﺳ ﺎﻣﻣ : * رﺋﺎﻣﺿﻟﺎﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا . * ددﻌﻟﺎﺑ تﺎﻔﺗﻟﻻا ) ﻊﻣﺟﻟا و ﺔﯾﻧﺛﺗﻟا و دارﻓﻹا .( * تﺎﻔﺗﻟﻻا لﺎﻌﻓﻷﺎﺑ . * ﻲﻣﺟﻌﻣﻟا تﺎﻔﺗﻟﻻا . ﻣ ﻪﻟ لﯾﺛﻣﺗﻠﻟ ﺎﻓوطﻗ ﻲﻧﺟﺄﺳ ﺎﻣ اذﻫ و ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ن . 1 -ج ،رﺋﺎﺳﻟا لﺛﻣﻟا ،رﯾﺛأ نﺑا 2 ص ، : 193 . 2 -ﺔﯾﻧآرﻘﻟا ﺔﻏﻼﺑﻟا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ،لﺑط نﺳﺣ ص ،ﺔﯾﺷﺎﺣﻟا ، : 24 . ا ﻻ ﻟﺘ ﻔﺎ ت ﺑﺎ ﻻ ﻓ ﻌ ﺎ ل ، ﺣ ﯿ ﺚ ا ﻻ ﻧﺘ ﻘﺎ ل ﻣ ﻦ اﻟ ﻤ ﺎ ﺿ ﻲ اﻟ ﻰ اﻟ ﻤ ﻀ ﺎ ر ع اﻟ ﻰ ا ﻻ ﻣ ﺮ و ھ ﺬا ﻣ ﺎ ا ﺷ ﺎ ر اﻟ ﯿ ﮫ -/ اﺑ ﻦ ا ﻻ ﺛﯿ ﺮ 1 ا ﻻ ﻟﺘ ﻔﺎ ت اﻟ ﻤ ﻌ ﺠ ﻤ ﻲ ﯾﺘ ﻀ ﻤ ﻦ ﻟ ﻮ ن ﻟ ﻮ ن آ ﺧ ﺮ ﻣ ﻦ اﻟ ﻌ ﺪ و ل ﻟﻢ ﯾ ﺪ ر ﺟ ﻮ ه ﺿ ﻤ ﻦ ا ﻻ ﻗ ﺴ ﺎ م 2 -/

لﺻﻔﻟا

لوﻷا

فﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا

:

تﺎﻔﺗﻟﻻا فادﻫأ

ﺎﻣﻟ رﺧآ ﻰﻟإ بوﻠﺳأ نﻣ لﺎﻘﺗﻧﻻا و نﻧﻔﺗﻟا ﺔﻣﺎﻌﻟا نﻣﻓ ؛ﺔﺻﺎﺧ و ﺔﻣﺎﻋ دﺋاوﻓ تﺎﻔﺗﻟﻼﻟ ،ﻪﻫﺎﺑﺗﻧا تﻔﻟ و ،مﻼﻛﻟا يرﺎﺟﻣ عﺎﺳﺗا و ،ﻪﺋﺎﻔﺻﺑ بﻼﺟﺗﺳا و،ﻊﻣﺎﺳﻟا طﯾﺷﻧﺗ نﻣ كﻟذ ﻲﻓ 1 و لوﻘﯾ اذﻫ ﻲﻓ " يرﺷﺧﻣزﻟا :" » ﻘﻧ اذإ مﻼﻛﻟا نإ نﺳﺣأ كﻟذ نﺎﻛ بوﻠﺳأ ﻰﻟإ بوﻠﺳأ نﻣ ل صﺗﺧﺗ دﻗو دﺣاو بوﻠﺳأ ﻰﻠﻋ ﻪﺋارﺟإ نﻣ ﻪﯾﻟإ ءﺎﻐﺻﻺﻟ ﺎظﺎﻘﯾإ و ﻊﻣﺎﺳﻟا طﺎﺷﻧﻟ ﺔﯾرطﺗ دﺋاوﻔﺑ ﻪﻌﻗاوﻣ « . 2 ﺎﻬﻧﻣ و ،فﻠﺗﺧﺗﻓ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﺎﻣأ : 1 / -بطﺎﺧﻣﻟا نﺄﺷ مﯾظﻌﺗ : » ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ ءﺎﺟ ﺎﻣﻛ : ﴿ ُدْﻣَﺣْﻟا َنﯾِﻣَﻟﺎَﻌْﻟا ﱢبَر ِﻪﱠﻠِﻟ ِنَﻣْﺣﱠرﻟا ﻟا ُنﯾِﻌَﺗْﺳَﻧ َكﺎﱠﯾِٕاَو ُدُﺑْﻌَﻧ َكﺎﱠﯾِإ ِنﯾﱢدﻟا ِمْوَﯾ ِكِﻟﺎَﻣ ِمﯾِﺣﱠر ﴾ 3 ﻪﻟوﻘﺑ ﻩﻻوﻣ دﻣﺣ ﺢﺗﺗﻓا اذإ دﺑﻌﻟا نﺈﻓ ، : ﴿ ُدْﻣَﺣْﻟا ِﻪﱠﻠِﻟ ﴾ ﻪﻟوﻗ ﻰﻟإ لﻘﺗﻧا اذإ و ،دﻣﺣﻟﺎﺑ ﻪﺻﺎﺻﺗﺧا ﻰﻠﻋ لادﻟا : ﴿ َنﯾِﻣَﻟﺎَﻌْﻟا ﱢبَر ﴾ لﺎﻗ اذﺈﻓ ،ﻪﻛرﺣﺗ يوﻗ مﻬﻌﯾﻣﺟﻟ ﻪﺗّﯾﺑوﺑر ﻰﻠﻋ لادﻟا : ﴿ ِمﯾِﺣﱠرﻟا ِنَﻣْﺣﱠرﻟا مﻌﻧﻣ ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ لادﻟا ﴾ ــــﻟ لﺻو اذإ و ،ﺎﻫرﯾﻘﺣ و ﺎﻬﻠﯾﻠﺟ مﻌﻧﻟا عاوﻧﺄﺑ : ﴿ ُدُﺑْﻌَﻧ َكﺎﱠﯾِإ ِنﯾﱢدﻟا ِمْوَﯾ ِكِﻟﺎَﻣ وﻫ و ﴾ رﻣﻷا كﻟﺎﻣ ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ ﺔﻟادﻟا تﺎﻔﺻﻟا ﺔﻣﺗﺎﺧ « . 4 2 / -ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻘﻛ ،ﻪﯾﻠﻋ ادراو نوﻛﯾ نأ مﻼﻛﻟا قﺣ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ ﻪﯾﺑﻧﺗﻟا : ﴿ َو يِذﱠﻟا ُدُﺑْﻋَأ َﻻ َﻲِﻟ ﺎَﻣ َنوُﻌَﺟْرُﺗ ِﻪْﯾَﻟِٕاَو ﻲِﻧَرَطَﻓ ﴾ 5 مﻼﻛﻟا لﺻأ، : ) مﻛرطﻓ يذﻟا نودﺑﻌﺗ ﻻ مﻛﻟﺎﻣ و ( ﻪﻧﻛﻟو زرﺑأ لﺎﻗ مﺛ ،ﺢﺻﻧﻟا لﺟأ نﻣ مﻼﻛﻟا : ﴿ َنوُﻌَﺟْرُﺗ ِﻪْﯾَﻟِٕاَو ﺎﻣ ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻدﻠﻟ ﴾ مﻼﻛﻟا لﺻأ نﻣ نﺎﻛ . 6 1 -رظﻧﯾ : ج ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا 3 ص، : 325 / 326 . 2 -،يرﺷﺧﻣزﻟا ج،فﺎﺷﻛﻟا 1 ، ص : 29 . 3 -ﻵا نﺎﺗﯾ : 2 -5 ﺔﺣﺗﺎﻔﻟا ةروﺳ . 4 -،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا ج 3 ، ص : 326 . 5 -ﺔﯾﻵا : 22 سﯾ ةروﺳ . 6 -رظﻧﯾ : ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا ج 3 ، ص : 328 .

لﺻﻔﻟا

لوﻷا

فﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

3 / -» ﻟ دوﺻﻘﻣ ﻰﻧﻌﻣﻟ مﯾﻣﺗﺗﻟا ﻪﺑ ضرﻐﻟا نوﻛﯾ نأ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻘﻛ مﻠﻛﺗﻣﻠ : ﴿ ْﻧِﻋ ْنِﻣ اًرْﻣَأ ﺎﱠﻧِإ ﺎَﻧِد َنﯾِﻠِﺳْرُﻣ ﺎﱠﻧُﻛ ُمﯾِﻠَﻌْﻟا ُﻊﯾِﻣﱠﺳﻟا َوُﻫ ُﻪﱠﻧِإ َكﱢﺑَر ْنِﻣ ًﺔَﻣْﺣَر ﴾ 1 مﻼﻛﻟا لﺻأ ، ) ﺔﻣﺣر نﯾﻠﺳرﻣ ﺎّﻧإ ﺎّﻧﻣ ( « . 2 4 / -ﺔﻐﻟﺎﺑﻣﻟا دﺻﻗ : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻘﻛ : ﴿ ْمِﻬِﺑ َنْﯾَرَﺟَو ِكْﻠُﻔْﻟا ﻲِﻓ ْمُﺗْﻧُﻛ اَذِإ ﻰﱠﺗَﺣ ﴾ 3 رﻛذﯾ ﻪﻧﺄﻛ ، ﺔﻐﻟﺎﺑﻣﻟا ﻪﺗدﺋﺎﻓ ،ﺢﯾﺑﻘﺗﻟا و رﺎﻛﻧﻹا مﻬﻧﻣ ﻲﻋدﺗﺳﯾ و ﺎﻬﻧﻣ مﻬﺑﺟﻌﯾﻟ مﻬﻟﺎﺣ مﻫرﯾﻐﻟ 4 . 5 / -صﺎﺻﺗﺧﻻا ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻدﻟا دﺻﻗ . : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻗ : ﴿ ﺎًﺑﺎَﺣَﺳ ُرﯾِﺛُﺗَﻓ َحﺎَﯾﱢرﻟا َلَﺳْرَأ يِذﱠﻟا ُﻪﱠﻠﻟاَو ْرَْﻷا ِﻪِﺑ ﺎَﻧْﯾَﯾْﺣَﺄَﻓ ٍتﱢﯾَﻣ ٍدَﻠَﺑ ﻰَﻟِإ ُﻩﺎَﻧْﻘُﺳَﻓ ُروُﺷﱡﻧﻟا َكِﻟَذَﻛ ﺎَﻬِﺗْوَﻣ َدْﻌَﺑ َض ﴾ 5 قوﺳ نﺎﻛ ﺎﻣﻟ ﻪﻧﺈﻓ ، ﻪﻟوﻗو ،ةرﻫﺎﺑﻟا ةردﻘﻟا ﻰﻠﻋ ﻻاد ﺎﻬﺗوﻣ دﻌﺑ ضرﻷا ءﺎﯾﺣإ و تﯾﻣﻟا دﻠﺑﻟا ﻰﻟإ بﺎﺣﺳﻟا : ) ﺎﻧﻘﺳ ( و ) ﺎﻧﯾﯾﺣأ ( صﺎﺻﺗﺧﻻا ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻد . 6 6 / -مﺎﻣﺗﻫﻻا دﺻﻗ : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻘﻛ : ﴿ ُد َﻲِﻫَو ِءﺎَﻣﱠﺳﻟا ﻰَﻟِإ ىَوَﺗْﺳا ﱠمُﺛ ِضْرَْﻸِﻟَو ﺎَﻬَﻟ َلﺎَﻘَﻓ ٌنﺎَﺧ َﻣَﺳ َﻊْﺑَﺳ ﱠنُﻫﺎَﺿَﻘَﻓ َنﯾِﻌِﺋﺎَط ﺎَﻧْﯾَﺗَأ ﺎَﺗَﻟﺎَﻗ ﺎًﻫْرَﻛ ْوَأ ﺎًﻋْوَط ﺎَﯾِﺗْﺋِا ﺎ ﱢلُﻛ ﻲِﻓ ﻰَﺣْوَأَو ِنْﯾَﻣْوَﯾ ﻲِﻓ ٍتاَو ْﻟا ُرﯾِدْﻘَﺗ َكِﻟَذ ﺎًظْﻔِﺣَو َﺢﯾِﺑﺎَﺻَﻣِﺑ ﺎَﯾْﻧﱡدﻟا َءﺎَﻣﱠﺳﻟا ﺎﱠﻧﱠﯾَزَو ﺎَﻫَرْﻣَأ ٍءﺎَﻣَﺳ ِمﯾِﻠَﻌْﻟا ِزﯾِزَﻌ ﴾ 7 ءﺎﺟ ﺎﻧﻫ تﺎﻔﺗﻟﻻا ءﺎﻣﺳ ﻲﻓ بﻛاوﻛﻟا لﻌﺟ ﻰﻟﺎﻌﺗ و ﻪﻧﺎﺣﺑﺳ ﻪﻧﺈﻓ ،ﻪﺳﻔﻧ نﻋ رﺎﺑﺧﻹﺎﺑ مﺎﻣﺗﻫﻻا ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻدﻠﻟ ظﻔﺣﻟا و ﺔﻧﯾزﻠﻟ ﺎﯾﻧدﻟا .8 1 -نﺎﺗﯾﻵا : 4 -6 ةروﺳ نﺎﺧدﻟا . 2 -،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا ج 3 ، ص : 328 / 329 . 3 -ﺔﯾﻵا : 22 سﻧوﯾ ةروﺳ . 4 -ﻧﯾ رظ : ج،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا 3 ص ، : 329 . 5 -ﺔﯾﻵا : 9 رطﺎﻓ ةروﺳ . 6 -رظﻧﯾ : ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا ج 3 ص ، : 329 . 8 -نﺎﺗﯾﻵا : 11 -12 تﻠﺻﻓ ةروﺳ . 8 -رظﻧﯾ : ج ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎھرﺑﻟا ،ﻲﺷﻛرزﻟا 3 ص، : 330 .

لﺻﻔﻟا

لوﻷا

فﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ ﻲﻓ

7 / -ﺦﯾﺑوﺗﻟا دﺻﻗ : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟوﻘﻛ : ﴿ اًدَﻟَو ُنَﻣْﺣﱠرﻟا َذَﺧﱠﺗا اوُﻟﺎَﻗَو ادِإ ﺎًﺋْﯾَﺷ ْمُﺗْﺋِﺟ ْدَﻘَﻟ ﴾ 1 تﺎﻔﺗﻟﻻا ﻫ ﻪﯾﻠﻋ ارﻛﻧﻣ و ﺎﺧﺑوﻣ نوﻛﯾ نأ ﻲﻐﺑﻧﯾ مﻬﻟوﻗ لﺛﻣ لﺋﺎﻘﻟا نأ ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻدﻠﻟ ءﺎﺟ ﺎﻧ نذإ ﻪﻓدﻬﻓ لﺎﻗ اذﻬﻟ ﷲا ﻰﻠﻋ نﯾرﺗﻔﻣﻟا ﺦﯾﺑوﺗ : ﴿ ْمُﺗْﺋِﺟ ْدَﻘَﻟ ﴾ . 2 1 -نﺎﺗﯾﻵا : 88 / 89 ةروﺳ مﯾرﻣ . 2 -رظﻧﯾ : ،ﻲﺷﻛرزﻟا ج ،نآرﻘﻟا موﻠﻋ ﻲﻓ نﺎھرﺑﻟا 3 ص، : 328 -330 .

ةروﺳ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ :ﻲﻧﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا

"ةرﻘﺑﻟا"

:لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا

ةروﺳﻟﺎﺑ فﯾرﻌﺗﻟا

ةروﺳﻟا مﯾدﻘﺗ :لوﻷا بﻠطﻣﻟا

ةروﺳﻟا عوﺿوﻣ :ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا

:ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا

ﻰﻠﻋ فوﻗوﻟا :ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا

ةرﻘﺑﻟا ةروﺳ ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا بوﻠﺳأ رارﺳأ

ةروﺳﻟا ﻲﻓ تﺎﻔﺗﻟﻻا روﺻ نﻣ :لوﻷا بﻠطﻣﻟا

ﻲﻠﯾﺻﻔﺗ لودﺟ :ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا

روﺻ

تﺎﻔﺗﻟﻻا