HAL Id: halshs-01086510
https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01086510
Submitted on 24 Nov 2014
HAL is a multi-disciplinary open access archive for the deposit and dissemination of sci- entific research documents, whether they are pub- lished or not. The documents may come from teaching and research institutions in France or abroad, or from public or private research centers.
L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, est destinée au dépôt et à la diffusion de documents scientifiques de niveau recherche, publiés ou non, émanant des établissements d’enseignement et de recherche français ou étrangers, des laboratoires publics ou privés.
“ Comme une truite parmi les carpes ” : Jean Potocki dans le paysage intellectuel des Lumières européennes
Teresa Kostkiewiczowa
To cite this version:
Teresa Kostkiewiczowa. “ Comme une truite parmi les carpes ” : Jean Potocki dans le paysage
intellectuel des Lumières européennes. Les Cahiers de l’AIEF (Association Internationale des Études
Françaises), Association internationale des études françaises, 1999, L’État des études françaises dans
les pays germanophones. Jean Potocki. L’Écrivain et son éditeur. Le Journal d’écrivain depuis les
Goncourt., 51, pp.101-117. �halshs-01086510�
《COMMEUNETRUITE PARMILESCARPESn;
JEANPOTOCKIDANSLEPAYSAGE INTELLECTUELDESLUMIERES
EUROPEENNES
CommunicationdeTとresaKOSTKIEWICZOWA
(Institutd EtudesLitteraires′
AcademiePolonaisedesSciences,Varsovie)
L7L・LL,CongreSdel AssociLZtion′te7juiIletZ998
Le titre de cette communication a ete tire d−un article d−EmanuelRostworowski,historieneminentdu xvIm Sieclepolonaisetcomaisseurdel.①uVredePotocki・Par lebiaisdecettecomparaison′ilvoulaitmettreenevidence
lestraitspropresalapenseepolitiquedeveloppeeau debutdesannees1790parl−auteurduMa刷SCrittro胸諭
Saragosse(1)・IIsembleFePendantquecettemetaphore
ichtyologlquePulSSeaVOlrunSenSPluslargeetEairevoir lecaractereparticulieretexceptlOnneldelapersomalite
deJeanPotockiparmileshommes,1esattitudesetlesten−
dancesintellectuellesduxv冊SiecIeJeanPotockifLltun aristocratepolonais,eCrivantunlquementenfranealSetSe SentantChezluidanstoLlSlescoinsdel−Europe・IlfL一ten memetempsromancieretchercheur,VOyageLlr′homme
(1)と・RostWOrCiWSki′くくDwap−SmaP011tyCZneJanaPotcN=klegOZlat17901 1792})(DeuxecrltSP°LitiquesdeJeanPotockidesannees1790et1792),linI WiekXVLLt・P )lskaiSiuiot(LexvⅢ・Siecle・LaPologneetlemonde),Varsovie,
1974,P・97・
102 TERESAKOSTKIEWICZOWA
politiqueetpubliciste・Nousleconnaissonsaussicomme bondessinate叫membresupposとdemissionsdiploma−
tiques′editeuretdirecteurd・expeditionsscientifiques・
くくCaracteriserl ensembledecestextesestaPeuPreS impossible〉)(2)′eCriYaitDanielBeauvoisaproposdes WyQgeS,maiscetteoplnionpeutetreappliqueeplusgene−
ralemental.ensembledelceuvre・
DepulSl宅ditionfrantaisedesonroman′des↓旬PgCSet desecritspolitiques′JeatIPotockiestbienconnudeslec−
teursenEuropeoccidentale・LalitteratureconcernantSOn ceuvreetsapersonneestdeplusenplusabondallte・
Cependant′latotalitedesacreationetlecaractereparti−
culierdesapersonnaliteseperdentdanslesanalysessub−
tilesetdetailleesportantsurteloutelelemeIltdeson
低uVre.IIsembleeneffetquelephenomenedePotockine soitperceptiblecommetelqu.aranalyseglobaledeson ceuvreenrapportavecsavie・SabiograPhie′1amultitude desesacti、壷SOntPOurCOrOllaireunegrandedi、′erSite d・attitudesetdevisionsdumonde・Lexv皿・Siecle−nOuS lesavonsbien−abondeenpersonnalitesexceptlOn−
nelles.Pouvons一mOuSCePendantcomparerleromancier PotockiaMarivauxouaFielding?1evoyageurPotocki主 Bougaln、Tilleoua:Cook?lepublicistePotockiaPrevost
ouaAddison?lihommepolitlquePotockiaEdmond
BurkeouaMirabeau?1・archeologuePotockiaWincke1−mamouaFdeSauvagere?1emondainPotockiaCasa−
novaouさn・importequelautreaventurierdel●epoque?
PotockiestunepersonnaliteparticulierequlneSePretea
aucunecomparaison′maisqul′enmemetemPS′Peutetre considereecommeunrepresentantParfaitdesonepoque・
Aucoursdesavie,ils●estfixedifferentestaches′mais aucuned・entreellesnelulPCrmitdeserealiserpleine−
ment.
(2)D.Beau、・°is,く車anPotockivoyageur ′introduct10naJ・Potocki′
均L7gCSe,77i卑〜Cet97−E納′申e刷otla d…一IML7γ0°′Paris′Fayard′1980′
P・7・
POTOCKIHLESLUMIERES lO3
1.L−HOMME
Eleve′POurdesraisonspolitiques′loindesamaison familialedePodolie′Potockidevintくく。toyendumonde〉〉
etvecutcommeunvraicosmopolitedesLumieres・Etre SOldatautrichien′ParticiperAdesexpeditionsmaritimes deschevaliersdeMalte′Prendrepartalaviedessalons Parisiens′lutterdanslescampagnespolitiquesdela GrandeDietepolonaise′PrOgrammerl・expansionterrito−
rialedelaRussie‥tOutCelaetaitnatureletnetemolgnait
PaSdlunlienparticulieravectellecommunauteoutel
endroit・Pourtant′Ceくく。toyendumonde〉SutSeChanger enpatriote′reVetirlecostumenationaletlepropager danssarevue′Offriral armeepolonaiseunclnqulemede SOnI eVenuannuel′PreParerunPlandedeEensedesfron−
tieresdupaysparlanoblessee=espaysans′PrOnerl−idee d uneinsurrectionnationalepourdetendrel・independan−
Cedupays(3)etaussiencouragerlesPoIonaisAgarderles anciennescoutumes′COmmeillefit′PareXemPle,dans SOnIournalhebdomadairedelaDiete,1788′nOVIII(4).Il
defenditegalementavecungrandengagementlaPologne etlesPolonaiscontrelesattaquesdesetrangersetcritiqua
llarticleDelaMonarchiePrussienneparM・LeComtede Mimbau,enrePOndantくくaVeCquelqueforceadesinculpa−tionsfaitesavecquelquelegerete′maislorsqu・ilsagitde laPatrie′nOuSnlavonsp01ntCOutumedemettredel・eau dansnotreencre,)(5)・LedecalagedesattudesdePotoc−
kiconcemantcequleStuniverseletcequleStlocalntst quunexemplepamitoutunmeuddecontradictionsqul
lecaracterisentsibien・Diunepart′Potockiressentaitun grandbesoind activitepubliqueid′autrepar白leprou−
VaitllenviedefuirlemondedanslasolitLldeetlacontem_
(3)VoirE Rostworowski,くリeaIIPotockLtとmOlndelacr,SedeI・anclen r glme㌦〔inIhL7T7PoEock tleM読LSCr机ron諭SarL7gOSSeLesCLZf7ierSde脇γ−
SO棚′3,1981,P・21・
(4)/0−JmL7〃zebdoTnaLl届redelaDibte 1eLhrSOVW,ParMrdeV・・St質Ondeedi−
tion′Wrsovie,1789,P55一郭・
(5)柄lrmlI′(,bdo′rtL7鉦rc・,1789,nOXXILP.8.
104 TERESAKOSTKIEWICZOWA
plationdelanature・Del宅tatd activitiexcessive′ilpas−
saitbrusquementaceluidlundeso∋uVrementPreSque depressif・Alapoursuitedlunbut′alaperseverancedans l・effortcognitifsopposaitlebesoindechangement′
d・aventures,denouvellesimpressiollS′demobilite・Cefut unintellectueldoted−unepeIISeeindepellda−lte′d●ull espritcritiqLIe,d.u−leaCuitedeiugementetd−a−lalysel10一 ̄S ducommuIl・SaraisollrlgOureuSelulPermettaitdenlaL triserpleinemeIltullObjetd宅tude∴etdecollStruiredes analysescompliquees・Maisiletaitegalemelltunくくre、reul solitaire〉〉aglSSaIltSOuSl証1uellCedLIlllOmel、t′SOuSle charmedelallaturequie、reillaitenluilessensatioIIS indetermilleeSdellextraordillaireetdu subllIlle・Nous pouvonsdirequetoutela、′iedePotockifLltullCPOL一l−SultC debutsparfoiscolltradictoires(6)・Lesdecisionscl、alT geantbrusquenlentlesprojetsprecedemmeITtetablis′
1・abandonsoudaiIldetravauxellCOurSauPrOfitdetaclleS
nouvellesnesontquelerenetdutroubleiIlterieuragitaIlt
unhommealapoursuitedebutsquifuientetneselais−sentpassaisir・EtantpartoutくくClleZlui))′PotockilleSe sentitllullepartveritablemelltellraCi}le′CequifutL1110bs−
tacleaudeveloppementharmollieuxdesestaleIltS・Tbut eIlaPPreClantlesplaisirsdumolldeetlesmomeIltSd●oisi−
\rete,PotocklaVaita、)allttOutbesoindlactio−letdeclla11−
gement・Inactif′ilcollSideraitsa、′iecommedepour、′ue d.unsensquelconqueetselaissaitgagllerPardestell−
dancessuicidairesquisen、anifesterelltParleponCage patientetpr誼sdelalege−ldaireba11ea、reClaquelleilfinit ParSedonnerlamort(7)・
(6)CtIStraltSdelaPerSOn−1両JdeI (一tL一Ckl(両説mJl)′諒帥eCr,什Sr,剛 ̄
説pnrJlく車,・作中(甲一・II()二間二川ilr順二1一、 Il研一I可。高車甲(Le章一11両、
証、 、ylaged…日だ時red両・mi,面、点)jlへI同時1明子p実直7時I仙川、、i
D.Triaire,l)(,[(一rkT,Arks′ActesSud,1991,qu一し、申Iquel…C(,IldでnCede白、t11−
nionsetdelapers(、IlnalltedeI)(、t(、 klParia甲Ctedesesracines(P・250−
252)
(7)VoiraceSuJCtlesr細e凧)一ISdeG・HcrI…8−Crudzinski′ 〈SI ebma kulka,‖Laballed argent),回Go た画,7甲高・と叫 ・(L h…redelareflcxl(、n Essais),Craco、時1991,P1万−179
POTOCKIETLESLUMIERES lO5
2.LEVOYAGEUR
Onabeaucoupecritsurlapassiondesvoyagesde
Potocki(8)・Danscedomaineegalement,ilmanifesteun CaraCtereSPeCifique′differentdumodeleconcretisepar d autresvoyageursdellepoque(9)・Eneffet,Potockinese mettaitpasenroutepouraccomplirunexploit′ilnecher−
Chaitpasnonplusadecouvrirdesilesheureusesoudes
lieuxcapablesd abriterlarealisationderevesutoplqueS d−unordretotal・Sesrelationsdevoyagessedeveloppent SOuS une tenSion continue entrel efEort de connaitrele
mondeadecouvrirdelafaeonlapluspenetranteetcelui
dedecouvrirsapropreidentite,leくつe〉〉del●auteurquleStunsujetprospectantaussibienlarealiteexterieurequesa
PrOPrePerSOImalitedanssarelationaveclemonde.Mal一 grelecaracteredifferentdechacundesesvoyages′l ele一 mentdominantquilesunittousestlatentativedecom−Prendreetdepresenterlavarietedumondedansses
diverses manifestations.Potockiessaie delivrerくくCette multitudedereflets′d ombresportees′declairs一〇bscurs etdenuances〉らSanSlesinterpreterdIailleurs:くくDes notionstellesqueJePOurrailesrecueilliretpointderesul−
tattoutfait〉〉(10)・Lapassioncognitiveetlatendancea l10bjectivitesemelent,ChezPotocki,主desattitudestoutA faitdifferentes・Lhteretporteaudetaiいuncolorisspecl−
fique,えlIatmospheredesendroitsvisitesestmotivepar unplaisirdesinteresse′Parl●enviedesedistrairedes affairesquotidiemesetordinaires:くくNourrieparl−etude del histoireetdelalitteraturedesOrientaux,maCuriosite n売faitsuivreuneautremarche・DepulSPreSd●unmoISJe
PaSSelesJOurneeSentieresaparcourirlesruesdecette
(8)Wirsurtout手Ryba,OIlr互P )55間
(9)Decepolntdevue,IesVby′〕gQSdePoockionteteanalysesparJ・Zie−
tarskd, くReIacjeJanaPotockleg02TurcJr,EgiptulMarokanatIepISmlennlCt−
WaPOdroznlCZegOdobyOswiecenia),(LesrelatlOnSdeJeanPotockldeTur−
quie,d●EgypteetduMarocdanslecontextegeneraldesrelationsde
,OyageSautemPSdesLumi es),PrZegLallHllmL7m叫CZIy,1973,1・
(10月PotockL的rgecnT高年eet…与鋤,tらOP・C−らP・198et199
ー霞襲撃
106 TERESAKOSTKIEWICZOWA
CaPitale′SanSautrebutquedemerassasierduplaisird y etre・Jeme.perdsdanssesquartierslesplusreculesli●erre SanSdesselnetSanSPlan・Jemlarreteoujepoursuisma COurSe,decideparlemotifleplusleger〉〉(11),eCrivait−il enparlantdesonseJOuraConstantinople・
LevoyageenBassejaxefut′quantalui′uneeXPedition SCientifiqueayantpourbutd−approfondirlesavoirde PotockisurlesanciensSlaves・Etenconcluantsonlhyoge da77SI e77甲redeMa7′OC′1 auteurmettaitenevidencedes butsencoretoutdifferents:くくJetermineicila relation dlun、70yagequelenlalPOIntregardecommeuneentre−
PrlSedontilddtresulterbeaucoupdiinstruction′mais pIutOtcommeunepartiedeplaisir′unePrOmenadedans uneautrepartiedumonde′unChangementdepaysage,
decieletdenature′unPrOJetd−ecouterlesilencedes deserts,lesbordsagitesdelamer,etdlyreportermapen−
seeau milieudecesmonumentsdesanciemesreveries〉〉
(12).
Les↓by略eSdePotockiabondentenremarquessurles COutumeS′lesgenS′lesdetailsethnograPhiques′entOuS
CeSPetitselementstemolgnantdeladiversitedumonde
etdescommunauteshumaines・D−autrepart,1−auteur admirelecaractereinsolitedelanaturequ ilcoIltemPle dansla solitude′10indeshommes:くくLesdesertsetleur Silence,lameretsesvaguesmuglSSanteS,lecalmeetles OrageS,legrostempsetsessifnementsalguS′lespaysageS etlanature′VOilalesvraisdomainesdureveursolitaire〉〉(13)−Llanalyseraisonneedesphenomenessociauxetcul−
turelscoexisteal,eCCette re\′erie,aVeCle renetdessenti一 ments,deselans′desetatspresqllemyStlqueSVecusgrace aucontactaveclanature・D unepart′l−auteursemblese COnCentrerSurlesdetaiIsdela、′iequotidienne,Surles Obser、ratiollSetllIIOgraPhiqLleS,Surlesfaitshistoriques qulSOntl objetd mleanalyseprecise・D−autrepart,Clestla
(11)lbid・.P・56・
(12)肋d・,P・300・
(13)I間・,P・300・
POTOCKIETLESLUMIERES lO7
SPheredel existenced●unくつe〉〉individuelquil●interesse,
ainslquelesmanieresdontilcommunlqueaVeClemonde
exterieur.Sont−ellessensuelles,rationneuesouhtuitives?
La diversite etla teinte du monde visite sont decrites
comme elles sont vecues.La coherencede relationssi
diversifieesetleurcaractereunlqueSOntgarantisparle
くくJe〉〉duvoyageurquiest′danscemonde′1 element dominant.3.LECHERCHEUR,LEPENSEUR
Alapassiondesvoyagess associaituneautrepassion:
celleduchercheur.Potockis interessaitsurtout主11histoire,
maisaussiauxphenomenesliesallethnographie′dontla
manifestationlaplusdistincteestrepresenteeparles
ObservationssurlespeuplesduCaucase・くくParcetterecherchedesrealitesvivantesilestsanscontestelepere
dellethnographiecontemporaine))(14),affirmeDaniel Beauvois.Audebutdesannees1780,Potockientreprltunelarge
etudehistoriqueconcemantlepassedesSlaves・Parmi d●autresetudeshistoriographiquesdel●epoque′SOnana−lysesedistlngueParuneaPPrOChespecifique・Eneffet′
Potockireculedansletempsverslepasseet′deplus′il
COnSiderechaqueepoquedellhistoirecommeunetotalite
COmPrenanttOutel humanite′independammentdu niveaudecivilisationdespeuplespresentes・Ainsi′dans llEssaysurl hisEoiretLrZiverseLteetrecherchessl(rCeLledeta SamuZtie′ilecrit:くくL histoireuniverselletellequeiel ai con甲eeStletableausuccessifdetouslestemps,detous lessiecles,detouteslesrevolutions,etCOmmeletemps lui−meme,elledoitfairemarcherdefrontleselements danstouteslespartiesdumonde・CelulqulVeutl宅crire n−apointunfiはdevider,maisunetrameaourdir・Iln a POintuneseulerouteまsuivre′maisildoits●eleveravue(14)D.BeauvoisノくくDucosmopolitisme紺1mPdialisme),,introductionaJ・
Potocki,LhyLtgeSO. CLmCL7SeetenCI間e′Paris′Fayard′1980′P・11−
108 TERESAKOSTKIEWICZOWA
dl0iseausurtoute陀poquequ●ilveutdecrire・(・・・]Embras−
santl・ensembledugrandtouthistorlque′ildoitenfaire paraitretouteslesparties′lesresserrerlesunirJlesbrillan−
ter〉〉(15).し.ambitiondePotockifutdefairedel histoire unesciencesansennuietdel ecriredansunstyledepour−
vud宅lementsbanaux・Celaluiparaissaitpossiblelorsque くく口llinteretsetrouvetoutentierdanscettevarietedes detailsquequelques−unStrOuVelltindignesdelaMajeste del・histoire,etqulSeulsfontquelecaractere′lesm(別rS′
lamaniered・unpeupleoudlunindividudifferentdu caractere,desm①urS,delamaniered●unautrepeupleou d・unautreindividu〉〉(16)・Laquestiondeladiversiteet delarichessedumondeetudiedevientlaaussil ideemai−
tressedelapenseedePotocki・
Acegrandinteretpour1−histoires associaitllengage一 mentdePotockidanslesproblemesdesontemps・Selon lui′ler∂ledel−histoireetaitd−eveillerlessentiments patriotiquesetderenforcerlelienaveclapatrie・C.est ainsiqu ilparlaitdesesrechercheshistoriques‥くく[・・・ijene
lescroispasentierementoiseusesetindifferentesala
chosepublique′Vuleurinfluencesurl.amourdelapatrie・口EtjemecroiraipayedulongtraVaildemesouvrageミ′
simescitoyenslesquittentplusattachesaLeursfamilles′a leurschateaux,aleurschamps′enunmOtaleurpatrie〉〉
(17).
Cependant′dansd−autresecritsdePotockinousdece−
lonsdesmotivationstoutafaitdiff訂entespoursesinte−
retshistorlqueS・Danslelhyagee71Hotlandede1787′Odil obser\,eSurtOutlesev nementsqulSePaSSentautOurde lui′ilecrit,enanalysantsaproprevie‥くくEneffet′SlJe
regardeenarrieresurquelquesanneespasseesentrela
poussieredesi7車Iio,letourbillondumondeetlesbour−(15)LPo厭ki,E湘yS〟rI′湘南γ ・川棚eI1両re最r而ssur訪IPd高Sar一 間時Varso、・ie,1789,、′Ol・2,P∴ト2・Lamethodeh−StOrlquedesetudesde l,otockletSamethodecognitiveonteteanalyseesparD・THalre′OP・証′P・8−
63
(16)肋d・,P・91−92・
(17)I聞・,P・94et97・
POTOCKIETLESLUMIERES lO9
rasquesdelamerJCen estpassurdesinstantsdedissipa一 don,d illusionmemequejemeplaisaarretermavue・Je leurpr総reencoreceslonguesnuitsconsacreesaletude danslesilenceducabinet.Maisquavecbienplusde delicesmapenseesereporteautempsoh′etOmeedesa forcenaissante,ellen−etaitjamaisplusactivequelors−
qu●ellenes Occupaitdlaucunobjetenparticulieretque,
facileasegarerJdlunelanelleseportaitau−deladetoutes leschosesexistantes〉).Maistoutessessituationsdereve,
decontemplationetdesoumissional impressiond un momentくくPOrtentaVeCellesJeneSaisquelleinquietudeet laissentdansl 会melevidesurquiellesreposen口・・・lla meditationquilesremplace,atteignantauXmemeShau−
teurs′enraPPOrtelaclartedansllesprlt′lecalmedansle c(翼uretlebonheurdanslavie〉〉(18).
RichedenouvellesexperlenCeS′ilreconsideraLameme questionbeaucoupplustard′lorsdesonvoyageauCau−
CaSe‥くくLesgenSPaSSionnespourlletudesonttousunpeu
commelegeometredeSyracusequunsoldatdeMetellus
aputueretnondistraire・Jebenispemellheureuseabs−
tractionqulmedomedesplaisirsISOlesetpaisiblesau
milieudellaffreuxchaosotlnOtreSiecleestplonge〉〉(19)・
Lascienceentantqu−activitecognitiveconcentreesurson objetmaisservantaussialaformationdelarealitと,d une part′et′delIautre′lascienceentantqLIeVaSion′etatd un recueillementintをrieuretdecontemplationserl′antuni−
quementaatteindreequilibreettranquillite,telssontles deuxpelesentrelesquelsslestdeveloppeel activitedu chercheuretlapenseescientifiquedePotocki・
4.LEPUBLICISTEETL−HOMMEPOLITIQUE
En1788,aPreSaVOlrPrisladecisiond Organiserl Impr1−
merieLibreetdlentreprendrelapublicationdLllozLrnal
IIebdomad杭redelaDiue,JeanPotockiecrivitasoncousin(18)LPot∝ki,的yage相加甲 ′eet助と紗Pte…,0年′LP・140ml・
(19日Pot∝ki,胸yag,50(・CL7〟 〜Sede′〜CI聞らOF常時P・107
園国閉園田園
Ignacy:くくAyantreflechiquej−avaissouvententendu direqu・ilfallaitavoirunitatetqueJenIenn−avaispas encore,JemeSuisdetermineachoisirceluid imprl一
㌢elr,〉(20)・Potockipritcenouveaureletresa・u serleuX・L・ImprlmerieLibrepubliaquelquesdizaines
dlecritsconcernantleschangementspolitlqueSdu
tempsdelaGrandeDiete・Entantqu●editeur′Potocki pensaitqu・ilimportaitavanttoutくくdletl−eimpartialet concis)〉′maisaussidelaisserun temolgnagehisto−
riquedeくくnOtrere、rOlution〉〉(21)一Clestainsiqulil nommaitlese、′ellemeIltSdelaperiodc1788−1790C●est
pourrealisercettetachequlildecidadlinformerle
publicsurlestravauxdelaDiete′deparlerdcse、心e一 mentspolitlqueSquilesaccompagnaient′depresentcI ̄
lesdocumelltSPOlitiqueslesplusimporta〜ltSJI publiaitdoncdesdiscourspolemlqueSSurlespublica−
tionsetrangeresinterpretantfaussementlesproblemes
polonais,OuenCOredescommentairesobjectifsrediges volontiers sousla forme delettres ala redaction・Potockietaitsouventlui−memellauteurdeceslettres・
ObservateurperspICaCenOnSeulementdesdebatsde
laDiete,maisaussideschangementsdanslesattitudes socialesetlaconsciencepolitiquedesPolonais′Potocki accordaitalapresseler61edeporte−ParOledellopl−
nionpublique′maisaussiceluidlunoutilpermettant deformeretdeconsoliderl.くくeSPritpublic〉〉・Lebutde l一くくemPiredel・oplnion)〉eSt′Selonlui′laformationdes attitudesdedevouementpourlapatrie:くくL−esprit publicfaitquenonseulemen廿ons.empIoieauser、rice del・Etat,SanSen tirerIlisolde nIPrOfit′nlaiseIICOre
que1−0nyCOnSaCrelamaJeurePartiedclaportiondis一
(20)LettredcJeanPotocklalgnaC〉l)otOCki,a、al、tle7・)血)bre1788CitC diapre手Szczeparlicc,・{KorcspmdencjaJanaP()tOCkicgoiinnematerialy〉}
(CorrespondancedeJeanPotock)etautresdocun、entS)′Ard高く聞Li柄Ckic′
n。XVIII,WroclaW,1973′P・281−
(21)ProspectusduI。urm日間0md値edetCD擁′CitesclonleIowm間b−
domCdGircdcILIDl裾,SeCOndeeditIOn,reVue,COrrigeeetaugmentee,Varso−
、′ie,1789,P2・
PoTOCKIETLESLUMIERES lll
ponible差tquelezelefaitmemequelquefoisallerplus loin〉〉(22).
Apresquelquesameesd−interruption′Potockis−enga一 geaunefoisencoredansletravaildejoumalisteenfon−
dantlarevueTournaLduNord(1807)・Cetterevuedevait innuersurl,oplnionpubliquedel−EuropeetdelaRussie enpropageantdesideesanti−naPOleoniennes・Dansces colonnes′Potockiopposaitlesambitionsusurpatricesde liEmpereurdesFran〔aisalaRussiequ.ilvoyaltCOmmele
garantdelastabiliteetdellequilibreenEuropeetcomme letruchementpermettantlepassagedeselementsdela
ci1両sationoccidentaleverslespeuplesdelaSiberieetde liAsie(23)・LepublicistedevintainsiunhoTmePOlitique qulrenforeaitsesvisionsrelativesarexpanslOnterritoria−
ledelaRLlSSieparsesobservationsdevoyageureffec−
tueeslorsdLlPerlPledansleCaLICaSeetdel.expedition
manqueeenChine・
Maisc●estegalementcommepenseurquiilslengagea dansledebatpolitique・En1790′danssonEssoidtzpho−
rtSmeS潮rLL71iberte′ilecrivit:くくLa Nature a eu trente moLllesexterieLIrSPOurlesraceshumainestousdi能rents lesLlnSdesaLltreSet1−onveutqu−ellen aiteuquunseul m0LlleinterieLIretqLlelesmemesprlnCIPeSdegouveme一 mentpLlissentserviratous〉〉(24)・Or,danssaperiode petersbourgeoise(1802−1808),Potockiavaitplaceses
(33日間…出潮間柄γらnOXXXIX,JL剛e−1789′P・5・LdCOnCePtionde
−opln一し)(、PL売高甲eSuI、′一eParP )tOCklaetePreSellteeParLSzczepan−eG 1㌧で、kolDrLIkamiWolneIlIo聞mlIzcbdo個dL7t・t・ 7cIL7D擁JanaPot∝kiegow
、、Jr招八子一…・lml一、1788−1792,,(Aut・)し一rdel●lmpr−merIet,brcetdu/ )t個I
/,(,陣′′高i,γ ′ 屈〜L)一雄deJeanI)。tOCkiaVarso、′leCn1788−1792),Ard高く,順 L.血r 一面・′nOXV〜1日掘′P−263−268VoiraussID∴rTiaire′く《AlioccaslOnd Lm blC.Ylte,l 1.relenOXXXllduI )lLrm出初oIM高itrPdl,IoDr毎pub様Ie21itlln 団89当日l申1帆、l冊rlt:tDT…lre(品・),Pnr・,I・・ ,tr証)l 両用ゞ′I aris/CenaYe′
ChmIPMn/5両k爪e′1992′P63・75
憤)V。lrJSkoL、′rOnek,くくJanPotl)Ckl−P(油ykkonser朝来ywnyczy吊beraL n〉用eanl)otockl P )11ticlenCO・、serVateurOulIberal)′Pr増車tH一 ′′剛Sty.Z ̄
′U,1972′6′P・21−VblrauSSID・BeauVOis′くくDucosmopolltismearimperlalis−
me・), )甲高′P・9−1Lainslquel●analyseIaplusampledonneeparD・maire′
Potu〔亙, )P・C互P65−147・
(24月l)oto kl,ESSL7i雄p/一 )rtSn小黒主51(rIalrbertt,Vbrsov−C′1790′P・22・
112 TERESAKOSTKIEWICZOWA
conceptionspanslavesetsesprojetsdIelarglSSementde
llempirerusseparlesterritoiresduCaucase(lefameux くくSyStemeaSiatique〉〉)au−dessusdesaconsciencedeladiversitedugenrehumainetdesinteretsdivergentSdes
peuplesslaves・EnconsiderantlaRussiecommelegarant dellequilibreeuropeen′Potockiexpnmait−ilsonopposi−tionallexpansiondumodelepolitique−universalisteet unifiant−delaFrancenapoleonienne′mOdelequlil
voyaitcommeundangernonseulementpoursonpropre
milieusocial,maisaussIPOurl.identiteculturelledela communauteslave?Onlevoit,llactivitedePotockien
tantquepublicisteethommepolitiqueestencoreun
domaineodsemanifestentlesdilemmesetlescontradic−
tionsdesesattitudes.
5.L−ECRIVAIN:LEROMANCIERETLEDRAMATURGE
L一〇pinionselonlaquelleJeanPotockin−attachaitpas unegrandeimportanceasacreationlitterairesemblefon−
dee′etPOurtantC.eStbienlepanlitterairedesonQuVre quiafait1−0bjetduplusgrandinteret,reCueillantlesJuge一 mentspositifsdesgenerationssuccessives・Lespublica−
tionsconsacreesacestextes,enParticulierauMa77uSCrit trOZLZ,諭SL71・agOSSe′Semultiplient・CetteGuVreaeteanaly−
Seesousdifferentspointsdevue・Onabeaucoupecritsur lesinsplrationsorientalesduroman′SurSeSraPPOrtSaVeC latraditionpICareSque′aVeCleromangothiqueoule romanfantasdque;Onaminutieusementanalyseler61e
dumotifduvoyageetdespersonnagesenrapportavecce
motif.OnaconsidereleManuscritsousl.angledesesrela−tionsaveclapenseephilosophiquedesLumieres′a、′eCla PhilosophiedelareliglOn′aVeCl−esoterismeetlelibertina一 ge・011aanalvsesesrapportsaveclesritesmacomlqueS′
onaetudiesonenracinementdanslatraditionculturelle
etlitterairepolonaise・Onl aegalementsituedansle contextedesformesnarrativesA1−epoquedesLumieres′
ainslquenrelationaveclatraditionulterieuredesGuVreS POlyphoniques・Onadecritlestechniquesromanesques
POTOCKIETLESLUMI主RES l13
misesenjeudansleManuscrit,laconstructiondurecit,Sa litterariteetsacreativiteimpliquantunelecturespecl−
EiquedelI∞uVre一〇naformuleをgalementlasuggeStion dlunelectureintertextuelle du roman′enlesituantainsi
dansuncadreprocheduromanpostmoderneeteny VOyantunJeudontlebutseraitdedevoilerlafondation
duroman,lanarrationetlalangLleSerVantelles一memeS′
toutalafois,aCreeretademasquerl.i11usionromanes−
que(25)・
Aellesseules,Cettemultituded approchesetcette diversitedecontextesquel onpeLlt,queliondoitmeme considerer,temOlgnentducaractereextraordinairede l−ceuvreetdesarichessevisiblesurtouslesplansdesa COnStruCtion・Peut−OnaJOuterquelquechoseacesproposi−
tionsd−interpretationqulanalysentdetouslespolntSde VuelesmysteresetlessecretsdLlrOman?
IIsemblequelareflexionsurleNl佃LirriEdevraitavant toutseconcentrersurlareponsealaquestiondesaヽ70irsi lereseaudesrapportsintertextLIels′Subtilementconstruit′
COnStituebienl宅ssenceduroman・Laquestions imposesi l onpeutmontrerquecereseaLICreedansletexteun niveaudeslgnificationsuperleLlr′COrreSPOndantala representationdumondevucommeplLlraliteetdi、ferSite′
dumondequonnepeutpasdecrireenl englobantparun actecognitifordome′dumondedontlacomaissanceet lacomprehensiondepassentlespossibilitesnonseule−
mentdubonsens,maisaussidelaraisoneclairee.
LareponseadetellesqLleStionsdependdelaperspecti−
Veadopteepourl analyseduML7mLSCri上considerons−
nousle romancomme une(モuヽ′reisolくさedLICOnteXtedes
autresecritsetdellactivitedellaLIteurOLlCOmmeliundes
eIementsparticipantal ensembledesprodLICtionsdeJean Potocki?SinoL一SleplaconsdansLInCnSembleformepar leslhyageS,lesecritsscientifiquesetJOumalistlqueS′1 acti−(25)LesancienstravauxsurJ,otockletleML,相打T′tSOntC証sdansJevolu−
medesCQIIIerSdc怖rst)VJCCit6−Ⅵ)iraussIFIくく)SSet,Ll・l軌諦rPdJlrOT,′L7′1eSqiIC:
ManuscrittrouveaSaragosse,面reCO′一Str一 CtW′日中,u760′冊rte′Lausanne′
L●Aged●Homme,1991eり・Ryba,Motyi()yF, ) れU〟(三・I・・′・)F,ut
寄 寧 亨
㌻
㌢
114 TERESAKOSTKIEWICZOWA
vitepubliqueetp01itique′leManuscritapparaitcomme unenouvelleetautre manifestationdestensionsdrama−
tiques′delapolaritedesattitudesdesonaute叫COmme llexpressiondecesrecherchesquln−aboutissentpasaune
COnCePtioncoherentedumondeetqulneSOntquune
manifestation delaくくCOnSCience dechiree)〉del●auteur
(26).IIsesentaccable′eCraSe′d unc∂teparsonsavoirsur ladi\rerSiteetlapluratitedumonde(reeletIitteraire)′Ct del−autreparsonproprebesoilld action(intellectuelle′
litteraire,Pragmatique)Pourpelletreretdecouvrirla llaturehumailleetlarealite.
Nousrencontronslesmemesproblemesdanslasphere
delacreationdramatlquedePotocki・Dememequele Mn用LSClJt,lesPLTI・ndcSet Les BoheI壷11Sd A77tIL?Io椎il,SOnt
tissesdessituationseldesmotifscourantsdelalittirature
dramatlque,SOumisadestechniquesdeparodie−Maisilstouchentegalementauxquestionsfondamentalesagitees
Parlapenseeduxvm、Siecle:1aliberteJegalite,larevolu−tion′llEuropefacead.autrescuLtures′laraison′lessenti−
ments,tantdequestionsquisetrouventdegradeeset abaisseesparlacon、rentionchoisieduくくtheatredela foire)〉(27).
Cettefoisencore′latellSionentreleieuintellectuellitte−
raireetl importancedesproblemesreelsposesfaitque CeSCeu、7reSlaissentalafoisuneimpressiongraved.in−
quietudeetcelled unJeuaVeClesgenreslitterairestradi−
tionnels・Nouspouvonsyvoirunetentati、′Cdeくくdec0−1S−
truction〉〉decesgenres′maisaussideschcmi−lSPOLIruIle renexionpartageesurlemonde・
(20)L CやrCSSl。neStdellく、′ba,・く0…blu、,し・arCy′J・高点一一聞く卑二間] 二l《)用I i(,鉦r ,持諒JanaPotockiegQ (UncheLd (1u冊dr…8eIeN高′略説日子(用語
(,S・〜r(〜SOS5・,deJeanPotocki),l両L Lud。r )WrSk一(捉・),),・)i(購rFWIskLiXIX 話柄・1両叩粧LQq9−0′〜at一Zy(Leromanpol。naisduxIX・Siecle・lnterpretatiOnS etanalvses),Lublin,1992,P47・
(27)Surl ceu、′redramatiquedcJ,ot(Kkい′OirlesarticiesdcC・S,gauXet T.KoWZandansle、,QlumedesCnI一一erS tCWrsoviccite,P・221−227et23主239
poTOCKIETLESLUMIERES l15
6.ESSAIDECONCLUSION
Enconsiderantllensembledesproductionsetdel acti−
vitedePotocki,eSSayOnSderepondreAlaquestionde savoirenquoiconsistelecaractereextraordinaireduphe−
nomenequlilrepresente′tantPOurlaRepubliquenobiliai−
repoIonaiseendeclinquepourllEuropedesLumieres・A 惇poquedellinstitutionnalisationdelaviepubliqueotl tendaientadisparattrelesgemeSSOlitaires′Acetteepoque qulPrOnaitl●activitecommunedesgroupesliespardes ideesetdesbuts′Potockichoisitlechemindeliaction
individuellequidevaitluipermettrederealiserses
propresideesetproJetS・IIsecaracterisaitparune consciencetresforted etreunL7Jtre(tantenPolognequ en Europe)′Parllindividualisme′_Parl●independancedes idとesetdesattitudes・Acelasa)OutaituneEortedistance quidevaitlepreserverdluneidentificationaunque1−
conquegrOuPeSOuSuneformeinstitutiomalisee′Cequl nel●empechapasd,entretenircertainesrelationsd amitie′
alepoqueparisienneoudanslesameespassとesaSainL Petersbourg・Tbutefois′Cettedistanceneleconduisitpasa desetatsextremes,tellelamisanthropleOulaphobie
(commecefutlecaspourleJeanJacquessolitaire)・
Plongeprofondementdanslarealitedesonepoque′
Potockin●avaitpasliambitiondereparerlemonde同 tachaitobstinementd−enacqueriruneprofondeconnais−
sanceparl−explorationdesesdiversdomainesetpar l・analysedesesdifferentesmanifestations・Iln etaitpas attacheal・ideeduprogrescontinu′maisplut6tacellede l・equilibreetdelastabilite・Entantquevoyageur言lne cherchaitpaslebienabsolu′SaChantbienqueくくVOuSヽrer−
rezpartoutplusdemaLquedebien′maislqueI、′0LlSne
、′erreZnullepartlemalsansmelanged●unpeude bien〉〉(28)・EntantquepublicisteethommePOlitique′ll
nevoulaitpasrealiserdesprlnCIPeSideologlqueSdecides
diavance,maisaglSSaitcommeunhommepragmatlque′(28)手Pot°Ckl,均a謹e′一九rq re直′−缶切最∴・OI7両′P−317−
116 TERESAKOSTKIEWICZOWA
formulantsesbutsenfonctiondelasituationconcrete・
pourlePotockillistorienetchercheu自aconnaissancedu passとnefutpasuninstrumentpourdemontrerlanecessi−
tedechangementsradicaux(commelepensaitunWlney rifle。hiss。ntSurlesruinesdesanciennespuissances)′
maisunmoyend●eprouverlamajestedellhistoire′Se manifestantparくく1adiversitedesdetails〉〉′ParuneetOn−
11aIlteetraヽ′issallteVarietedesくくCaraCtereS′COutumeSet comportements)〉・Commeecrivainenfin′ilneseconten−
taitpasd・unesimplepresentationlitterairedelarealite′
fdt−elleperspICaCe′COmmeMari、′auX′FieldilTgetbeau−
coupd−autres′maisilcreaceくくtheatreduromanesque〉〉
−COmnlelenolllmaFraneoisRosset一′COnStruCtiollPre−
seIltantullereflexionsurlemondecommesurlesmoyens
d−enparleLdifferentecependantdesdiscoursmetalitte−rairesdlunLaurenceSteme・Lesphilosophes′lessavants etlesecril′ainsduxv…rSiecleessayalentSurtOutd−arran一
gerlemondeetlesavoiLdeformulerdesloisuniverselles
etdesconditionsdedefinitiondelanaturehumaine・potocki,auCOntraire,SeSentaitfascinemaisenmeme tempsaccableetmemeetourdiparladiversitedumonde′
parlarichessedesesmanifestations′ParSaParticularite・
LeくくJe〉〉PardculieLindividuelfacealadiversitehistorlque
。ta。t。elledumondellun、ai11:telfutledefiauquelJeaT Potockis・estefforcederepondre′Seul′allaidedesaral−
son,desasensibiliteetdesestalents・Connaissons−nOuS quelquund・autre′Pamilesgrandsintellectuelsduxv皿 siecle,qulauraiteudetellesambitionsetdetelsappetits?
Al▼antformuledesigrandesasplrations′desdesirssi absolus,liauteurdeslhyGgCSetduMo鵬Cl・ittl佃,諭Sam−
goss(,Se、ritdechireparlescontradictionsetlesantino一 mies・くくLespeuplessontuncomposed hommes′CeuX−Ci u:lCOmPOSedecontradictiollS口〉〉(29)′declara一時sa l71eCOmmeSeSaCteSenfurentunexempleexplicite・Potoc−
kifuteneffetunepersonnalitedramatiquequln estpas sansrappelerlafiguredeFaust′POuSSantiuSqu.aubout
(29)I聞,P198・
POTOCKIETLESLUMIERES l17
11experlmentationetlamesuredescapacitescogI、itivesde lletrehumain,SanSPOurtantrenOnCerえsede伍nirdesbuts etdesr61espragmatiques・L instantohunebalIed argent,
SOlgneuSementPreParee′tranSPer〔aSOnCerVeaufutpour luiegalementunmomentdeconnaissance・IIsaglSSait alorsd apprehenderunefoisencore′unedemierefois′le SenSdela conditionhumaine,SeSlimitesetsa situation facealiunivers.