Tigduda Tazzayrit Tamagdayt Taɣerfant Aɣlif n Uselmed Unnig d Unadi Ussnan Tasdawit n Akli Muḥend Ulḥaǧ n Tubiret
Tamazdayt n Tutlayin d Tsekliwin AAAgezdu n Tutlayt d Yidles Amaziɣ
L.M.D
Asentel n tezrawt
S ɣur yinelmaden : S lmendad n
MASSA:
BUGABA FATMA Berdus Nadiya DERWAZ FAYZA
LƐEBBASI NAƐIMA
Aseggas Asddawan 2012/2013
TAMACAHUT DI TEMNA
ḌT N
BUMERDES D TUBIRET TASLEḌT D
WEMGIRED
Tanmirt seg wul zeddigen i massa BERDUS NADIA i d- yellan er Tama-nne seg tazwara n leqdic almi d taggara s umud n ufus n lem awna.
Tanmirt tameqqrant i yiselmaden n tutlayt n tmazi t marra,melba ma nettu wid akk iqedcen fell-as.
Tanmirt war tilas, i win i yefkan afus n lem awna d wid akk i a -yessnen .
Ad budde axeddim-agi i baba zizen d yemma eninen
i emmle a as i wumi ttemenni te zi n le mer. Mebla ma ttu atmaten-iw i tte uzzu i yellan er yidis-iw: ayat, Ratiba, Kahina d yirgazen-nsent, Fahim,Tufik .
Xwali yal wa s yisem-is, alad a xalti Malika d yelli-s Siham Imdukkal-iw:Nadiya, Fayza, Huda, Samiya, Keltum, Nura,
Feryal , i win akk i yessnen.
I tewacult n Bugaba akken ma tella.
Ad budda axeddim-a i yemma zizen i wumi ttmenni te zi n le mer
D baba
Mebla ma ttu atmaten-iw i emmle a as i yellan er yidis-iw: Iman, Lamiya d Wergaz-is d tefruxt-nsen Assma.
Zuhir, Amin d umec -nne Ussama.
I yimdukal-iw:Bu lam, Cahinaz, Ikram, Fatma, Feryal, Huda, Samiya Yak tawacult Derwaz d win akk iyi-issnen.
I ti ri n tasa sli tajmilt ad terra i yemma zizen ten ef ur tcetka Ttemni -as tazmert d te zi n le mer.
I jeddi d jida zizen fell-i
I watmaten-iw s yessen i yecba uxxam ebd rauf, Ne wa, Sid med afrux n uxxam.
Ixwali yellan di l urba akim d tme ut-is d memi-tsen,i xali Mu ed d tme ut-is d warraw-is.
Ixwali merra yal wa s yisem-is( amid, Racid, Xaled, Nurdin, ale )I Xwalati(sa diya, wardiya).
I warraw n xwali seg umec almi d ameqran.
I timdukkal-iw(Fa ila, anan,Malika,Zahiya,Nassima, lima,Nabila, Fayza,d win akk i yi emlen.
AWAS
A AWAS. Tazwert
Ixef I :Awal ef tmacahut
.
I-Awal ef tmacahut………..12
I-1/Tabadut n tmucuha……….12
I-2/Tiwuriwi n tmucuha……….13
I-3/Tulmisin n tmucuha……….14
I-4/Tignatin n tmenna n tmucuha……….17
Ixef II : Tasle t n tmacahut n degduma d Zelgum I-Awal ef tmacahut n degduma d zelgum………. 21
I-1/Agzul n tmacahut n degduma………..21
I-2/Agzul n tmacahut n zelgum………22
II-Tulmisin n tmacahut n degduma d zelgum ……….22
II-1/Akud………22
II-2/Adeg………23
II-3/Ine ruyen………..23
II-4/Iwudam……….24
II-5/Tinfaliyin n tazwara d taggara………25
Ixef III:Akenni gar tmacahut n degduma d zelgum I –Akenni gar tmacahat n degduma d zelgum……….28
I-1-Amgired i yellan deg tmacahut n degduma d zelgum……….28
I-1-1/Si tama n uzwel……….28
AWAS
I-1-3/Si tama n wadeg………29
I-1-4/Si tama n yiwudam……….30
I-1-5/Si tama nYine ruyen……….30
I-1-6/Si tama n tenfaliyin……….32
I-2-Amcabi i yellan deg tmacahut n degduma d zelgum………33
I-2-1/Si tama n usentel………..33
I-2-2/Si tama n ugbur………..33
I-2-3/Si tama n wakud……….33 Tagrayt………. Amawal……… Ti bula………. Ammud……… Timerna(1)………. Timerna(2)………. -Taker a tagrakalt………..
TAZWERT TAMATUT
Tazwert:
Tasekla tes a a as n tewsatin, tasrit akked tmedyazt i yellan d tarkizt deg tmetti taqbaylit, imi tettak tilelli i u ref ad d-yessenfali ef wayen yettidir d wayen yett ulfu. Timetti taqbaylit tamensayt d tin yefkan azal d ameqran i snat n tewsatin-agi , ger tid n tesrit: tamacahut tufrar-d ef tiyye .
enf-a n tesrit tel a-d si zzman aqdim ar tizi n wass-a, s timawit i d-yellan d abrid agejdan s ways tettwa rez tasekla taqbaylit.
Deg tezrawt-agi ad d-yili wawal ef tmucuha n temna t n Ca bet el amer(Bumerdas) d tin n Te zut(Tubiret). Nejma -d timucuha i yellan deg
unnar,ad tent-id-nessemne si tatut. Ad n areb ef ugerruj-agi i d- an yimezwura .
Acu kan anadi-nne ad yili kan ef yiwet n tmacahut i d-nejma seg snat n temna in i d-nebder yakan. Ne re ad d-naf amgired yellan deg tmacahut n Zelgum d Degduma ger temna t n Tubiret d temna t n Ca bet el amer (Bumerdas)?.
Nextar tamacahut-agi n Degduma d Zelgum acku d tin ijebden lwelha-nne , imi d asentel i d-yettu alen deg yal tamna t seg temna in-agi xas ulama yemxalaf deg uzwel ,adeg ,iwudam,ine ruyen…
Ihi iswi n tezrewt-agi d asissen n tmucuha i yellan di snat n temna in-agi. ad nessufe ayen iwumi nezmer n tmucuha n tsekla tamazi t ,si timawit er tira . Akken da en iswi-nne amatu d tasle t n tmacahut n Degduma /Zelgum, akken ad n er amgired yellan gar-asent.
Di tazwara n leqdic, neffe s annar nerra ddehn-nne er tim arin d yim aren, d tilawin d yirgazen. Acku d nitni i yecfan ef enf-a n tmucuha.
TAZWERT TAMATUT
Nessexdem tasastant d usekles d tira. Nessawe ad nejme azal n 20 n tmucuha seg-sent ammud ( Zelgum d Degduma).Tiye nerra-tent deg u ric n timerna. Njem -ten-id seg ur 11 n yimesul a , akken it-id tessebgen tafelwit-a
Isem Le mer Aswir Li ala-s Tamna t
.Fatma 83 Ur te ri ara -Tett ima deg
uxxam Ca bet(Bumerdas) -DJ. Zahra -DJ. Djuhar 50 49 Ur te ri ara -xedment lec al n uxxam d lec al n barra Ca bet(Bumerdas) B.Wardiya 65 Ur te ri ara -Txeddem luc al n barra ( tafella t) Ca bet(Bumerdas) -B.Lwenas issa -B.Lwenas 58 56
ran kan deg erbaz amenzu -D ixeddamen Ca bet(Bumerdas) -T.Lwiza -T.Fatima 48
54 Ur rin-t ara -Qqiment deg uxxam Tubiret(Ta zut) - a iga -B.Tase dit -Q.Yamina 65 73 56 Ur te ri ara Ur te ri ara Te ra cwi -Tetta lantrit -Teqqim deg uxxam -Txeddem afexxar Tubirt(Ta zut)
TAZWERT TAMATUT
Ammud d timerna njem i-ten-d deg useggas n 2013 seg snat n temna in, Tamna t n Ca bet el emer i d- yezgan seddaw n lwilaya n Bumerdes , teb ed fell-as azal n 16 Km, tegber azal n 35170 n yimdanen, tezzi-as-d ta iwant n tmezrit d yesser seg tama n ugafa, ma seg umalu ad naf ta iwant n lexdariya d qadiriya (lwilaya n Tubiret), si tama n un ul tezzi-as-d ta iwant n mekkira d tizi ennif, ma seg usammar tezzi-as-d ta iwant n Bni emran d ammal (lwilaya n Bumerdes) .
Ta iwant n Ce bet el amer tewsa , ad naf tes a a as n tudrin yal yiwet s yisem-is ad d- nebder: matusa, bni- n as, uwlad li, uwlad buduxxan, azzaba, awlad sa d, azzuza, qaryya…
Tamna t n Ca bet ur txulef ara, timna in nni en yellan di tmurt n leqbayel, tettwassen s wa as s tfella t.
D temna t n te zut d yiwet n t iwant s t iwanin n Tubiret tezga-d deg urebbi n wudrar n izer, teb ed ef tubiret azal n 8 km, d tin i d-yezgan deg ugafa n usammar n tubiret, tezzi-as-d seg tama n umalu ta iwant n ait la ziz d Tubiret. Ma si tama n usemmar ad naf tama ya n izer. Tamna t-a tettwassen s yidurar n er er.
Di tezrawt-agi nesned er kra n yinegmayen iqedcen ef enf-a n tsekla am:P.Savignac,Dujardin.C.L, DJallaoui.M, Tarraha.Z, Basset.H……
Amahil n leqdic-agi yeb a ef kra n yixfawen amenzu, newwi-d awal ef tmacahut s umata, ma deg yixef wis sin nexdem tasle t i tmacahut n Degduma / Zelgum, ma yella deg ixef aneggaru, nessufe -d akenni yellan gar snat n tmucuha-agi.
TAZWERT TAMATUT
Deg uxeddim-agi nemlal-d kra n uguren seg tama n ujma . Llan-d d yimsul a yettagin ad nessekles ta uct-nsen, lamer ad t-nawi er ume af ne tili ri(TV). Llan kra ugin ad a -d- kun, kra ssexla en ger taggara d tazwara, d isental-nsent ef waya ur ne ri ara ma d cfawat ur cfin ara ne d tamusni ur ssinen ara. Da en ugur n wakkud ur yessefk ara tegnit akken ad nejma a as n tmucuha. Rnu er waya lex n yidlisen.
Ihi, deg wayen ara ad d-yasen ad d-nawi awal ef tmacahut n zelgum d degduma s telqayt.
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
12
I-Awal ef tmacahut
I-1- Tabadut n tmacahut :
Tamacahut d yiwet n enf n tesrit i d-yel an si zzman aqdim, s yimi er umezzu maca isem n tewsit-agi yemxalaf si temna t er taye . Llan wid is-yeqqaren ta kayt, wiye qqaren-as ta it, ne taqsi t, akken i d-yenna Zenia.S deg udlis-is : « Tamachut xas mxalafen, yismawen-ines tettaw-id ef takunt, tadyant (ne tajrirt ne tameddurt…) tezga-d ger umezruy d uferri ger wayen yellan d wayen yernan »1. Xas akken enf-a yemxalaf deg usemmi d win iten-id yesnulfayen imi yella d acu iten-ticerken, ama si tama n tulmisin, ne deg wegbur-nsent akked tal a-ines.
ef waya tawsit-a d awal yebnan ef lme na, d tin ifazen s wa as deg tmurt n leqbayel, tessawe -d i tmetti ayen irennun di tmusni, d wayen i d-yemmalen iberdan yessufu en er lxir.
Timucuha s ant azal meqqer di tudert n wamdan , llant d cfaya n yal yiwen. Imi s tmucuha i yetterebba er wayen yelhan, yissen-t i yelmed le wayed d wazalen n tmetti. Savignac.P ger yimyura i d-yiwin fell-as awal : «d tidet tamacahut taqbaylit d tin yessexzanen a as n lef ayel d yinnan inasliyyen, imi tecba lmexzen ye uren d cfawat n wa ref, ne d tamrayt i deg d-tbanen wansayen d tikta tilqayanin n wegdud akk d tmetti »2. Tamacahut dayen i d-yel an si talliyyin yezrin er Tallit-agi tamirant i d-yekkan seg walla n wemdan, tettara-t ad iwali er deffir n ti ilt, teskan-as-d tegnit n usugen, tesselmad-as anda ara yessrus i arren-is d wamek ad yesse biber ef tmetti s umata.
Timucuha ttarrant taqbaylit i teqbaylit akken a-tt-id-afen ineggura.
1 ZENIA.S, yella zik-nni, Ed, l’oudyssée, Rues des fréres Belhadj coop tazeqqa N°1 Nouvelle ville 15000, p.07 . 2 SAVIGNAC.P, conte berbéres de kabylie, Ed. Publication unversitaire de Québec, Canada 1978, p.217 .
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
13
I-2/Tiwuriwin n tmucuha :
Deg unnar n tsekla n tmazi t, tamacahut tes a tawuri d talqayant di tudert n umdan, ama si tama tamettit ama si tama n tnefsit. Dayen it-ye an ad d-l u si tasut1 er taye .
Ma nu al-d er tawuri-a ad naf ulac er ur-na timucuha yesganayen amdan s ibeddi.Timucuha zgant-d d -ttawil s wayes tedda tmetti, i yes yel a wawal n taqbaylit. ef waya tes a tawuri di tudert n wemdan tcud er wassa en ger yimdanen, tt ebga d uwelleh, aselmed, urar…
a-Assa en ger yimdanen :Tamacahut t ger yimdanen tessemlalay tasa d wayen turew, tjemma ger twaculin, tekkat ad d-beggen lex as yettilin di
baye n yimdanen, i yeslu un ti winin n tezdeg ger-asen, mi ara nsel i tmacaht ad n er uguren i yettidiren.
b-Tt ebga d uwelleh :tessebgan-d s lebrez leb i n tmetti di tamsalt n uwellah d tt ebga, imi yes i yettim ur walla n wemdan alad a agrud, mi ara isel i wayen i errun i win yekkaten er ccer, d win yekkaten er lxir di tmacahut ad d-tafe yettmilli er temsalt i yekkaten er lxir, imi d netta ireb en deg taggara, di tmetti taqbaylit ad d-naf tame ut tes a amkan s tewse deg ttrebga n warrac, imi d netta iwumi tettunefk tegnit s tuget i ekku n tmucuha, anect-a yett awan tayemmat deg tt ebga n warraw-is, d uwelleh d usedhu ad neddem tamacahut n tafunast n yigujilen tessakay amdan akken ad i us s ugujil. Akken i d-yenna DJellaoui.M: « Tayemmat taqbaylit, am wakken i ne ra tettarra azal d ameqran i tt ebga n dderya-s. Tamacahut d yiwet n tegnit i d as-yettunefken iwekken asent-sselmed ayen akk yellan d isse iswayes ara qablen immal n tudert-nsen ».2yerna tayemmat s tmacahut i tezzuzun ta ebbu yelluzen imi
1 TASUT: seg le il er waye .
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
14
timetti taqbaylit n zik d tin yes an lex as mli abe da deg temsalt n lqut, Zenia.S d yiwen i d-yennan : « Ttawin-d timucuha akken ad ttun lla , tamacahut ad ten-tesgen uqbel ad ttayzeg, tasilt -nni ye uren kan d aman. U an n tegrist ezzifit, seg wakken ezzifit, tezmer tamacahut ad tezzuzen ta ebbu yellu en yegguman naddam1 ».
c-Aselmed:Timucuha sselmadent taqbaylit, yessent ilemmed weqcic amec a n yimawlan d le aqa. Tettmeddu i wemdan timsirin ye uren d lem un am tmacahut n tme ut d wa zen tettaka -d taggara n win ur nessin ara azal n lxir.
d-Urar :D tagnit n unecre d tuksa n lxiq,d eggu. Timetti taqbaylit tcud s tuget er tfella t akken i d-yenna Djellaoui.M : « timetti taqbaylit si zik n zik teqqan er tfella t »2. ef waya ad d-naf yal tawacult taqbaylit tes a tiferkiwin i deg txeddem seg mi ad f en taseb it alma d tameddit, mi kfan c el-nsen n berra ad d-nejma en s axxam, ad ste fun ad an imensi, imiren ad d-tas tagnit n tmacahut anda ara ad d-tafe at wexxam ad d-zzin d agraw, ttemlilin ttqassiren deg-s ssadhayen iman-nsen iwakken ad ttun le tab n wass, am tmacahut mer nnef d teryal.
I-3/Tulmisin n tmacahut :
Tamacahut tes a tulmisin itt-id yesbinen ef tewsatin nni en ad naf tutlayt , tinfaliyin n tazwara d taggara, iwudam…
a- Tutlayt: d yiwet n tewsit seg tewsatin n tmacahut nettat i yettarran azal i
tmacahut am akken ne ra tutlayt n tmacahut d tushilt fehment akk madden me i meqqer deg-s i d-tenna Dujardin.C.L :”tamacahut fehment akk madden imi tutlayt i ef tebna d tushilt, awalen deg-s ttwaxtaren innan-ines d usriden”
1 ZENIA. S, op.cit, p. 08. 2DJELLAOUI. M, op.cit. P20.
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
15
1 ihi ad naf win i d- ekkun tamacahut, ssexdamen tutlayt taqbaylit n yal ass
am(tala, tamedddit, taddart, tisirt…). D anect-a ad tnaf teb ed ef tutlayin tibarraniyyin. am wakken i d-yenna Savignac.P: ”tutlayt n tmucuha n leqbayel d tutlayt n yal ass teshel akk ef yimdanen amawal n yinnan-ines d ushil yefruri-d si tna lit tamazi t, yeb ed ef wawalen ijen en n ta rabt i d-nettaf s tugget di tmedyazt”.2
Win i d-yettalsen tamacahut yessaxdam tutlayt fessusen, maca te ur d lem ani .Iben Khaldun yenna-d: ”tutlayt d tasuqqilt n ugbur n tanefsit n bnadem d lem ani d yinumak i tessexzen, yettawi-tt umdan yessaw i-tt, i wiye s timawit anect-a d izen uksab n wansayen ijdiden, tutlayt tettmeslay-d
ef wayen i ttidiren yemdanen srid yal yiwen yezmer ad ye ku s shala”3. Tugget n yimsul a ssexdamen tafekk-nsen yetteddun d yine ruyen n tmacahut, s yes i d-jebden lwelha n yimsefli en ur-sen, mi ara d-ye ku igellem amdan ne
ersiw yessaxdam udm-is, allen-is, yessa waj ifsen-is, aya akk irennu-d lbenna i tmacahut, taki iwumi qqaren tutlayt n tfekka i ye fen amkan d alsasi di
tmacahut , d nettat i yekkaken rru i yine ruyen-ines. Tutlayt di tmachut tettbeyyin-d timetti n zik amek tega, d tudert d tmeslayt
amek tebna.
b-Tinfaliyin n tazwara d tagara:yal tamacahut tes a tifyar n tazwara d tifyar n
taggara wi ef tebna. Am akken i d-yenna Basset.H deg wawal-is: ”yal taqbilt , ne tagruma n teqbilin tes a tarrayt-ines s wayes tbeddu ne tkeffu…”4
1 DUJARDIN.C.L, le conte kabyle, Ed. Bouchéne, Alger, 1991 ,p.21. 2 SAVIGNAC. P, op.cit .p 26.
3 IBEN. KHALDOUN, Id moqadima dixour sur l’histoire universelle traduction nouvell. Sindibad. 4 BASST.H, Essai sur la letterature des berbére, Alger Carbonnel, 1920, P.106.
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
16
-Tinfaliyin n tazwara: Amsel u uqbel ad yebdu tamacahut-is uqbel ad yekcem
deg yine ruyen-is, ad d-yezwir deg kra n tefyar yettwasnen, maca iswi-is ad d- yejbed lwelha n yimsefli en. Yeqqar deg-s :
itek ma itek tebda ta kayet-inu .
Macahu! tamacahut-iw ad telhu ad te zif annect usaru . Amacahu! Rebbi ad tt-yesselhu ad te zif amzun d asaru .
“Amacahu! init ahu! ncallah ad telhu ad te be am usaru, ad tegmu, ad ternu alama temme d ajgu annect n dadda l emmu .”
Win ara d-ye kun tamacahut yessi zif ut-is iwakken ad d-yejbed lwalha n wid yettem esisen, awal Macahu d a ellem n yimsefli en d akken ta kayet tebda, akken kan ad ssusmen ad sme sen as-d-arren Ahu akk deg yiwen n webrid s ta uct uzzifen, mi isen-d-yesla ad ikemmel ekku n tmacahut-is . - Tinfaliyin n taggara:Deg taggara ikeffu ta kayt-is s tifyar s ant azal i deg d- yeqqar:
Taqde tam ayet-iw ad ne seksu s tme mu in . Taqde tam ayet-inu s yirden d timzin .
kfi ta it-inu ad ne seksu s mezmu in .
Ta it-iw ur tekfu ara, irden d timzin ur ttru un ara . “Tamacahut-iw lwad lwad
Nni -tt-id i warraw n le wad Nekkni ad a -ye rez Rebbi I dawen ad ten-ye le Rebbi .”
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
17
“Tamacahut-iw tefra,am u eqqa di tferka .”
“Tamacahut-iw lwad lwad mli -tt i warraw le wad lfahem ad tt-yessif waye ad tt-yerr di rrif.”
Tefyar n tezwara d tifyar n taggra, llan gar iferdisen igejdanen di lebni n tmacahut, ilaq ad ilin deg-s ur nezmir ara a ten-nekkes, rennunt-d cba a i tmacahut.
c-Iwudam:Iwudam, d iferdisen ilsasiyen di tmacahut, fell-asen i tebna d nitni i
yeseddayen tigawin n tmacahut.
Llan kra n yiwudam di tmacahut ttsemmin-asen, Llan wiye ur s in ara ismawen(yella yiwen n weqcic, yella yiwen n yilemzi, yella yiwen n wargaz, tella yiwet n taqcict).
I-4/Tignatin n tmenna n tmacahut :
Timetti taqbaylit zik-nni, am akken nezra deg lawan n tegrist marra ad d-yeqsi usemmi yal axxam seg yixxamen n leqbayel lal-is ad d-tessi times, yal yi tettnajma -d twacult er yiri n lkanun, ad d- sme sessen i tmucuha am akken i d-yenna Idir d ccna :1 A baba-inu ba”
Aqejmur n tasaft
egger akkin i yinyen Mlalen akk at uxxam I tmacahut ad slen
Zik-nni ekku n tmucuha yettili-d kan deg yi , acku tiwaculin ttef ent lledhayent deg lec al-nsen, yal tameddit ad d-nejmi en i eggalen er wexxam,
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
18
am kul ass ad d-mlilen ad en imensi ad ste fun, tilawin ad krent ad berzent li ala, tawacult akken ma tella d imezyanen ne d imeqranen ad d-zzin d agraw i win i ekkun tamacahut (d am ar ne d tam art), ef yiri n lkanun, nezmer ad d-naf ugar n snat n twacultin deg yiwen wegraw, ad slen i yinnan n tmacahut tin ara ahen-yessettun ti zi n wu an d tin ara asen-yeksen le tab d cceqa n wass, am akken i d- yenna DJallaoui.M di taktabt-is : « Ass yessa yay yettre iq, i yesnufsusay yettcawiq »1 .
Ma nu al-d er ssebbat i ye an tamacahut tettili-d kan deg yi , ad d-naf as n temsal i yeqnen tewsit-agi er lam i d-yeqqaren d akken win ara ad d- yinin tmacahut deg wass ad d-f en arraw-is d i eggunen, ne d i ezzugen, ne d idar alen. Le wayed akki iyi-ssuggaden imdanen akken ur d- ekkun ara timucuha deg wass, di tallit-agi tamirant xas bedlen wallalen n tmetti akked ttexmam n wemdan d tudert-is maca ad d-naf wid mazal-ten efen di le wayed-nsen imi asiwel n tmacahu qlil anda i d-yettili acku ula d neyya-nni n zik tekfa, xas llan wid i ekkun tamacahut deg yi imi ran belli ayagi i d-qqaren at zik ef usiwel-ines deg wass d tifellast, qqaren-ten-tt-id iwakken ad ssugden arrac imec , ssebat n wanct-a d lwaqet ur s in ara i ekku n tmacahut deg wass .
Ma ttamu li n yingmayen d yimyura, ad d-naf ayen nni en ef wayen ye nan tuqna n tmacahut er yi , yel yiwen yessefhem-d amek yettwali tmsalt-agi : Abed El Hamid Bourayou, d yiwen deg-sen i yefkan tikti-ines andi i d-yenna: « Mebla ccek, lam n yi d rrehba i swayes i d-igellu, yella-d d sseba talsasit i yessekcamen amseflid er le na n tmacahut, ye uren d tigawin d ine ruyen yeslubun alla , i t-yessawa en da en ad yesnerni asugen-ines, wa
IXEF AMEZWARU AWAL EF TMACAHUT
19
ad ineggez akin i erb n tilawt. Ma d tafat n wass tettara tilas i usugen ,tettecuddu amdan er tmetti n yal ass d i eblan-is . »1
Di talliyin-agi tineggura asiwel n tmucuha yenqes mli . Zik ekku n tmucuha yettili-d yal i , ma tura nezmer ad d-nini twattunet. Llan kra ttun tazwara, kra ttun tigawin ne ine ruyen n tlemmast wiye ttun tagara. Timucuha xulfent le naf nni en n tsekla acku tamacahut tettwassen s te zi n yinnan-is, maca tiwsatin nni en yecban inzan d lem un d timse aq ne tamedyazt s umata ad naf ur ttwattun ara s wa as acku wezzil -it, tewzel-agi i yessishilen iwamdan
fad-nsent.
147
IXEF WIS SIN TASLE T N TMACAHUT N DEGDUMA / ZELGUM
21
I-Awal ef tmacahut n Degduma / Zelgum:
Tamacahut n degduma d zelgum , xas mxalafent deg uzwel, d yiwet n tmacahut i yettwasnen s wa as deg tmetti n leqbayel. Nefren-itt-id gar tmucuha i d-nejma seg temna t n Ca bet el amer d Tubiret.
Degduma d zelgum, tettawi-d awal s umata ef zwa gar sin watmaten (degdum /zelgum d gma-s), d lem ahda n Rebbi .
I-1/Agzul n tmacahut n degduma:
Zik-nni yella yiwen n el an yes a seb a n warrac ,arrac-nni ssaramen ad un weltma-tsen, asmi i terfed yemma-tsen, ggullen lukan ad tes u ta dayt ad xedmen tame ra seb a yyam useb a lyali. Ma d a day ad nfun seg uxxam.
eddan kra n wussan tes a-d yemma-tsen ta dayt, tekker tme ut n emm-tsen tusem, tru ur-sen tenna-asen, belli yemm-tsen terna ur-s ta dayt. Kren warrac-nni nfan. eddan yiseggasen tim ur ta dayt-nni, tesla s wayen ye ran i watmaten-is, tekker ula d nettat terwel seg uxxam. Imiren slan warrac-nni s waltma-tsen, u alen-d ad nadin fell-as. Yiwen n wass iru yiwen seg warrac-nni er tala ad yesessew a ewdiw-nnes, imiren yewham wa day-nni ay er yugi
ewdiw ad isew, i il er l in ye ra lexyal n rric uqerruy, yex er er yigenni iwala lxelq deg cce ra yendeh ad d-yers, amek is-yexdem tugi ad i esses. Imiren yeggul ad tt-ya ya lukan d weltma-s degduma. Mi d-ters yiwwi-tt s axxam, imiren iban-d belli d waltma-tsen, xas akken gma-s ur yu al ara deg wawal-is, asmi i te lem degduma terra-tt ilwa d n yime i, imiren ted a-as i gma-s, teffe deg-s dde wa-nni, yeqqim yu en almi yemmut.
IXEF WIS SIN TASLE T N TMACAHUT N DEGDUMA / ZELGUM
22
I-2/Agzul n tmacahut n zelgum:
Yella yiwen, yes a aqrur d teqrurt isem-is zelgum. Yiwen n wass yeffe -d er weqcic-nni, lmelk yenna-as ad ta yiwet n teqcict tezyen a as, ilaq ad tt-nadi fell-as. aqcic-nni i uhed Rebbi ad itt-nadi ef taqcict-a ad tt-ya ya lukan d weltma-s zelgum. Inuda fell-as ur tt-yufi ara, imiren ifaq belli ala weltma-s zelgum i iceb en di taddart. Iru er yemma-s yenna-s kker ad tefru irden ad neg tame ra, zelgum tefre s zwa n gma-s, armi is-d-yiwe lexber seg titbirt belli d nettat ara ya gma-s. Terwel er l aba tuli ef tezdayt, ilu qi-tt gma-s yewt-itt s a ar te li-d, imiren ted a-as, nettat terwel tezwe , ma d gma-s te f-it s dde wa-nni almi i d- un fell-as zelgum.
II-Tulmisin n tmacahut n degduma / zelgum:
Ma nezzi-d awal ef tulmisin n tmacahut “degduma / zelgum” i yellan d tilsasiyyin ad naf ayen icudden ur-s akud, adeg, ine ruyen, iwudam, tinfaliyin n tazwara d taggara .
II-1/Akud n tmacahut “zelgum / degduma”:
Yal win ara ye kun tamacahut ad yessexdem deg-s akud akken ad d-ibeyyen melmi i d- rant tiggawin-is. Akud d a ric i yettarran assa i tmacahut ama tikta, ne ase fer n yine ruyen. Maca akud n tmacahut ur d-yessebgan ara anta tallit, yennejma -d deg wawal n”Zik-nni”. Akud di tmacahut n degduma / zelgum ibeyyen-d d akken ine ruyen-is llan di lweqt-nni n yigelliden d lew uc, ayen i d-yessebganen anect-a ( el an, tazdayt, taddart iwe ezniwen, ssettut, am ar azemni…), wigi llan di zzman-agi. lweqt di tmacahut ur yes i ara tilas ad t-naf yettnerni akken ttnernin ine ruyen-ines, ayagi yett awan amseflid ad i er amek ile u wakud imi yal tigawt ac al ara ad tt-awi n lweqt.
IXEF WIS SIN TASLE T N TMACAHUT N DEGDUMA / ZELGUM
23
Tamacahut n “degduma / zelgum” beddun-t s umernu n wakud “Zik-nni”, awal-a yessebgan-d ine ruyen-nsent, i yi ran di tallit yezrin, amse fer n tigawin di tmacahut n (degduma/zelgum). Yettas-d deffir n umyag” yella”, yefti er yizri yettune sab d yiwen ger yimerna n wakud, llan da en imerna ni en deg tmacahut-a am ( Zik-nni, yiwen n wass, ass seg wussan, eddan wussan, imiren), tinfaliyyin-a rrant-d anamek i wakud .
yal tamacahut tes a akud la sab n wamek i d-tusa d wassa en i tt-icudden er yiwudam.
II-2/ Adeg n tmacahut n” degduma/ zelgum”:
Adeg d aferdis di tesla t n tmacahut, ine ruyen-ines twabedren-d deg wa as n yimukan yal amkan s wayes yettwassen am akken zemren ine ruyen n tmacahut ad d-sbegnen imukan d imaynuten.
Di tmacahut n “degduma / zelgum” ttwabedren-d kra n yimukan anda i d-rant tigawin-is ad naf (taddart n yiwe ezniwen, taddart i deg tt icin, tala, lexl,
aba), mmalen-d tudert, deg-s i errunt tigawin d t awsiwin, ama d win yellan di tidet ne d win i d-yexleq walla n wemdan am (taddart iwe ezniwen). Adeg yett awan amseflid ad isugen ine ruyen, ad ten-i fer, ma yella ur t-yessin ara ne ur t-ye ri ara ad as-yefk tugna la sab n wayen yessen .
Adeg di tmacahut yezga d uwsi ur yes i ara tilas, yerna ur d- errunt ara deg yiwen n wadeg, imi iwudam zgan teddun sya er da.
II-3/Ine ruyen n tmacahut n” degduma / zelgum”:
Ine ruyen deg tmacahut teddun si ta er taye , ad naf tamacahut n degduma / zelgum tettak udem er umezruy, imi zik imdanen ttamnen s wayen yef en i tilawt am( lmelk), yerna ur ssinen ara d acu i d-yewwi lem ahda n
IXEF WIS SIN TASLE T N TMACAHUT N DEGDUMA / ZELGUM
24
Rebbi mebla ma ran taggara n wanect-nni, dayen i d-gellun s wa as n tigawin d yiwudam yettemse faren yal tigawt teqqen er tin i tt-id yezwaren, akken i teqqen er tin i tt-id ye afaren d tigi i yettarran tamacahut tes a lme na, ma yella nessenqes yiwet n tigawt ad naf yella lex ama di cba a d tikta.
II-4/Iwudam n tmacahut n“degduma / zelgum”:
Awudam di tmacahut yessebgen-d iman-is s wayen yes a d assa en yemxalafen gar-asen akked wiye . Ur nezmir ara ad d-nawi ta kayt mebla yisen imi d nitni ara d-yessel un tigawin, nezmer ad t-naf d i ersiwen ne d imdanen ilawayen.
ma nu al-d er yiwudam i yellan deg tmacahut n “degduma / zelgum” ad naf: a-Iwudam igejdanen:D amdan i ef bnan ine ruyen n tmacahut yettili-d si tazwara armi d taggara, d netta i d a i yessel ayen tigawin, cudden-t akk ur-s, a s umata yettili d amdan l ali, yessawal er lxir yettnadi ef l aq, d netta i ijebden lwelha n umseflid, am akken i d-yenna Hamon.P:”A d awadem a eqqani di tmacahut, d netta u ur tettarra lwelha n yimsefliden, yemgarad ef yiwudam ni en deg wayen yekseb n tulmisin d tallit yes a di tmacahut, d netta rrant wa as n tmu liwin n yal yiwen”1di tmacahut degduma d zelgum awudam agejdan deg-sent taqcict-nni ( degduma d zelgum), acku fell-as i bedden ine ruyen n tmacahut seg tazwara almi d tagara.
Degduma/Zelgum :d awudam agejdan, d a ad d nettat i yeb a ad ya gma-s,asmi i te lem s wayen yellan ted a-as te f-it.
b)- Iwudam addayen:Di tmacahut nezmer ad naf da en iwudam wiye maca ur ten-nettaf ara s wa as di tmacahut nesseqdac-iten kkan mi ara ten-ne wi am (yemma-s n degduma /zelgum, settut, lmelk, seb a n watmaten….) di
1 ACHOUR. CH, BEKKAT. A, d’après HAMON. P, « pour un statut sémiologique du personnage », littérature
IXEF WIS SIN TASLE T N TMACAHUT N DEGDUMA / ZELGUM
25
te kayt-agi llan iwudam kkaten ad frun ugur i d-yellan deg-s am (l ecra n degduma d watmaten-is,yemma-s n zelgum). Kra nni en kkaten ad d tt-kersen akter am (settut, gma-s n degduma/zelgum).
II-5/Tinfaliyyin n tmacahut n “degduma/zelgum”:
a-Tinfaliyin n tazwara:Deg tmacahut degduma d zelgum amsel u uqbel ad yebdu ukku, ad d-yezwir deg kra n tefyar. Deg temna t n Ce bet el amer iwumi qqaren at xalefun, amsel u deg tmacahut degduma yessexdem di tazwara tifyar-a
itek ma itek tebda ta kayet-inu .
Deg tamna t -a ad naf tugget sexdamen tanfalit-a.
Ma di temna t n tubiret deg tmacahut n zelgum yessemres tifyar-a n tazwara yeqqar :
“Macahu qellemcahu , tamacahut-iw ad telhu ad ti zif anect usaru”
b-Tinfaliyin n taggara:Di tefyar n tagara lal ne bab n tmacahut ttarran-d deg-sent ccekran-nsen i wid isen-yeslan akken iwata .
Ad naf di tmacahut n degduma qqaren: kfi ta it-inu ad ne seksu s mezmu in. Ma di tmacahut n zelgum qqaren:
Tamacahut-iw lwad lwad ki -tt-id iwarraw n le wad Nekkni ad -yer em Rebbi Uccanen ad ten-ye raq Rebbi.
IXEF WIS SIN TASLE T N TMACAHUT N DEGDUMA / ZELGUM
26
Mi nexdem tasle t i tmacahut n “degduma / zelgum” nessiwe ad d-nessufe amgired yellan deg-sent. Ayagi ad yili s telqayt deg yixef wis kra .
TAGGRAYT
Taggrayt:
Di taggara n tezrawt-agi-nne d wayen akk i d-nebder deg ye ricen-is ibana -d azal ameqqran i terrra tmetti taqbaylit i tmacahut. Imi yis i d-isemlalayen tasa d wayen turew, tesselmad iberdan n ttrebga, awellah, tesse bibir ef yidles, tessebgan-d udem ubriz n tmetti d wansayen-is.
Seg tama-nne nessawe nexdem ta le t i tmacahut n Degdum/Zelgum, i yellan di temna t n C bet al amer(Bumerdes) d temna t n Tubiret, anda i d-nufa yella akenni deg umgired d umcabi. Si tama n umgired nwala d akken temxalaf deg uzwel, adeg, iwudam, ine ruyen…. Ma deg wayen iten-tt-yessmelilen nufa yella deg usentel, akud.
Da en deg tazrawt-agi-nne nejma -d timucuha i yellan di snat n temna in-a Bumerdes d Tubiret, i d-yellan d timerna.
Deg unadi-nne nessaram ad yili yella d acu i d-nerra er tsekla tamazi t, ad yili usihrew deg-s, ne ad ilin-t tezrawin nni en fell-as sya er zdat, imi anect-a yettune seb d a raz n tutlayt d tsekla taqbaylit s umata.
AMAWAL Amawal
Awal s tmazi t Awal s tefransist
-Amesl u Informateur
-Amseflid Auditeur
-ta iwant La commune
-Amgired La difference -Addayen Secondaires -Tarrayt Methode -Iwudam Personnages -Tasle t Analyse -Tabadut Définition -Asugen Imaginair -A awdiw Cheval -A Héros -Initen Couleurs -Agmer Chasse
-Ine u Action de sauter
-Tamacahut Cont
-Timawit Gener
-Tal a Forme
-Tasekla Littérature
-Tamna t Région
-Taker a tirakalt Carte géographique
TI BULA
Ti bula
Idlisen n Tefransist :
1-BASSET.H, Essai sur la letterateure des bebéres, Alger Carbonnel, 1920. 2-DUJARDIN.C.L , Le conte kabyel. Ed, Bouchéne, Alger. 1991
3-HADDADOU.M.A , Introduction a littérature berbére. Ed,HCA, Alger, 2009. 4-HAMON.P, pour un statut sémiologique du personnag, littérature n°6, mai 1972. Repris dans le collectif. Du récit, Ed, Seuil, points, n°78.
5-SAVIGNAK .P, Conte berbéres de kabyle, Ed publication universelle de Guébec, Canada, 1978. Idlisen n ta rab : 1- .1986 ' ' ' " 2- ( )" " ) ( 1994 1995 . Idlisen s tmazi t :
1-DJELLAOUI.M, Tiwsatin timensayin n tesrit taqbaylit. Ed, HCA, Alger, 2007. 2-ZENIA.S , Yella zik-nni, Ed, l’oudyssée, Rues, des fréres Belhadj Coop, tazeqqa n°1 Nouvelle ville 15000.
Asegzawal :
TI BULA
Amawal :
-BEN TALEB.B , Amawal (tamazi t-français). Ed, Ait Mouloud.
Ikatayen :
1-BERDUS.(Y), BUXERRUBA.(k), Tamacahut di tamna t n at leq er, Taseddawit n Tubirt, 2011-2012.
2-AISSAOU.(H), BELKLEM.(S), Timucuha n l erc n At-Meddur di temna t n ER, Taseddawit n Tubirt, 2010,2011.
DEGDUMA AMMUD
42
Degduma(yelli-s n el an)
itek ma itek
Zik-nni, yella yiwen n el an, sel an-a xas Rebbi yes a seb a n warrac, tame ut-is tessaram ad d-s u ta dayt, ula d arraw-is da un i Rebbi ad s un watma-tsen, armi d ayen tekfa ccedda terfed yemma-tsen s tadiset arrac-nni far en a as, nnan-as i tme ut n emm-tsen:”Alfer -nne , lukan d ta dayt ad d-ts u yemma, ad nger ti er in ad nurar, anger seb a yyam u seb a lyali bal ayreddax, ma yella d a day ane ef ti er in ad nenfu”. Yiwen wass hatta yiwe -d lawn a-d -d-ts u--d yemma-tsen, arrac-nni tterajun s lfer mi -d-teffe tame ut n emm-tsen rran ur-s nnan-as:”a nanna d acu i yerran er yemma”, ten aq ssetut n tme ut-nni teskiddeb fell-asen belli yemma-tsen d a day i d-tes a netta terra ur-s ta dayt tenna-asen :”ay er mu ur tezrim ara d acu i d –ts u yemma-twen d a day !...yemma-twen tes u-d kan arrac”, imi nihni Bu lil en1
ef ta dayt, asmi islan akken kul yiwen yerfed ayen yerfed seg wexxam n baba-tsen ru en le un…le un. Armi iw en er taddart iwe ezniwen zed en din .
eddan wussan ta dayet-nni tem ur tedda akked d tme tut n emm-s er tala, qqiment ssirident ta , ta dayt-nni la tettla ab s waman ten aq ur-s etut-nni tenna-as: ”waxxer syen ur slu uyi-d ara aman nekk aqlin ssiridda ta mulac ad am d-ini awal…”, terra-as ta dayt-nni: ”acu ara yi-d-inni a nanna?”, tarra-as-d: ”wexxer i m-d-nni , a tin wi ef nefan seb a n watema-ten….”ta dayet tewhem amek akka nefan fell-as seb a n watma-ten, terra-as-d :” akka a nanna”. Asmi i yu alent er wuxxam, tekker ta dayt-nni tessew cwiya n yiwzan tenna-as i tme ut n emm-s ad ttwali ma yewa akken kan tegra afus-is ad te er ma yewwa tezzel tegra-as s ti reci afus-afus-is er daxel n tasilt anda llan yiwzan-nni ye man, tenna-as: ”ihi tura ad yi-d -ini wi ef nefan fell-i
DEGDUMA AMMUD
43
watmaten-inu ma m ina ara ne ur rice ara ne d tamehbult, tura ad yi-d-tini ”, tme ut yen a-as lweje te ar d acu ara texdem tu al tenna-as: ”aytematen-nnem nfan fell-am,nihni b an ta dayt rran nnan-d lukan ad d-imud Rebbi i yemma ta dayt, ad nexdem tam ra yiwen seb a-yyam u seb a lyali, asmi islan seg madden yemma-tsen terra ur-s a day nettat zi d ta dayt rwelen, nfan acku nihni b an taqrurt tura massakit ar ass-a ur d-iban lexber fell-asen”. Tekker ta dayt-nni ula d nettat tenfa seg wexxam tru tla u tekcem taddart iwe zeniwen, tsellek taqerruyt-nnes, tuli sulfa n yiwet n cce ra d ta layent tefer din, ru ya l al i ya zmman slan warrac-nni akka d wakka seg medden belli s an watma-tsen. U alen-d s axxam ufan-d watmat-sen ulac-itt, en ad nadin fell-as macca ur ttufan ara . Ass seg wussan memi-s-nni n el an yiwi a ewdiw-ines er tala ad d-isew, a ewdiw la yettu al er deffir yugi ad isew, a day yewhem ay er yugi ad isew, iwal deg l in ye ra rric uqerruy imi netta seg la barra imuqel er igenni iwala ta dayt-nni sufla n cce ra, yendah ad d-yers lxelq-agi yellan deg yigenni akken ad isew a ewdiw ulac, a ewdiw la yen u deg yiganni as-yefk ddaqqet ad tine yendah ulac, yekker imiren iru er ssetut,yenna-as : « ha-tt-aka lexlq deg yigenni yugi ad d-yers a ewdiw-inu yugi ad isew ad yawe armi d igenni ad yen u er tmurt ». Akka is-yenna i setut Bu lmhut ad tt-yen el Rebbi nhar tmut ». Asmi i d-tusa setut-nni ad tt-yen el Rebbi tiwi-d yid-s tisirt, tisirt-agi s wayes i en nne ma tessersi-tt s lmaqlub a erf n wadda tessersit suflla, ma d win ufella tessersi-t s wadda akken ur ye ara imiren nettat terra iman-is la txeddem i yes imi netta ur yett errik ara akken kan i twala ta dayt-nni akken tehder-d er setut-nni , imi nettat sebâa snin ur ten aq ara seg-mi i teffe seg wexxam n baba-s te uggen s lqedra n Rebbi tenna-as : «a tam art a ref n ufella arri-t s wadda , ma d win wadda aksi-t arri-t sufella maci akken izze en medde » . Tekker setut-nni tenna-as : « ares-d a yelli warri-yi-d nekk d tam art ula ferreza ara yer em waldik ares-d, akem yahdu
DEGDUMA AMMUD
44
Rebbi er tmurt wer-iyi-d », terra-as-d : « nek ur d-trusu ara, jami ad d- resa ». Ta dayt n Rebbi tugi ad d-ters, yerra yu al memi-s n el an er setut-nni yenna-as : « ilaq as-serse i-d yerna ta dayt-a i yixedmen akka ad tt-a ya lukan d watma, ad yili zewaj gar-ne », imiren tu al-d setut-nni tessers-d ta dayt-nni, a ewdiw -nni yeswa seg tala, a day-nni yu al er wexxam yiwi yid-s watma-s-nni.
eddan kra n wussan faqen belli d watmat-sen fer en, mi yufan tin iy- aben fell-asen ac al n lesnin-aya, maca gma-tsen -nni i uhden Rebbi ula mi ye ra d watema-s ur yu al ara deg wawal-is, imwelan-nes wahmen d acu i t-yu en memi-tsen mi yeb a ad ya watma-s yerna yugi ad ibeddel array-is, acu is-xedmen kifkif, armi yu al yenna-asen : « ad tt-id awi ger medden ad yili zewaj gar-nne lam na ad eqda fell-as imi nettat deg wexxam we des nekk
deg wexxam wa di ». Mi tesla degdum belli gma-s ad tt-ya terra-tt i lwa ed n yime i tettru teqqara-as : « Nekk yellan d gma-inu…d memi-s n baba d yemma ad yu al tura d azewaj-inu » . Akken xedmen imawlan-is ulac akken is-xedmen l ecra-ines tugi ad tesfe ime i-ines.
Degduma teqqim akken, te ef di Rebbi tu al tefka-as dda wa i gma-s tenna-as:”ru a memi-s n baba d yemma fki a-k asennan n rrekbet ad yekkes ala ad ye lu ala, ad t-yesse lu Rebbi ut yesse lay ara t-yekkes bib ur titekkes ara daymen deg rrekbet-nnek, armi i temmute - iyes , eddan kra n wussan gma-s-nni te efi-t s dda wa-gma-s-nni ye ukref yu en almi yemmut, ma d nettat tekmmel tudret-nes akked imawlan-is te ac di lahna d talwit.
“Kfi ta it-iw ,ad ne seksu s mezmuzin”.
ZELGUM AMMUD
45
Zelgum
Macahu qellemcahu tamacahutt-iw ad telhu ad ti zif anect usaru. Yella yiwen, yes a aqrur d taqrurt taqrurt-nni isem-is zelgum tecba deg
ifa, armi d yiwen n wass yeff -d ef gma-s lmelk,
Yenna-as :”a mmi aqla-k-tid ad tt-a taqcict, tezyen tes a ifa ,acebub-is d awra almi d ammas ,ti ucin-is d tizarmaqin tura nadi ef teqcict-agi ,lama na ur cukta ara tafe deg taddart tin i tt-yecban deg ifa, yerra-as –d weqcic-nni uhda Rebbi ar d- nadi ef zzin-agi ara d- t-a yalukan ad ttili d zelgum .yekker la yettnadi deg taddart anida ara d-yaf zzin i as- d yenna um ar -nni inuda…ur yufi ara amek ara yexdem yeqqim akken, armi i d-yemekta waltma-s zelgum yufa dayen nettat iceb en di taddart.
iru er yemma-s yenna-as : “heyyi-d ad neg tame ra”.Terra-as-d yemma-s :” a mmi zizen d acu n tma ra -agi i d- ya lin akka “. Yenna-as : “ni am-d kker ad tefru irden” .T edda yemma-s la tfaru irden, d a tesawel-as I zelgum tenna-as : a zelgum a yelli arwa iwn-iyi ad d- nefru irden ad d-nawi tislit i gma-m “. zelgum tefra s zwa n gma-s amenzu acku ala netta i tes a , teqqim la tferu irden tett eni t edda-d tyazi t, tenna-s :”qut qut efki-id ci n yirden ad m d- ini d anta ara ya gma-m a zelgum “, terra-as :ec akin ad te aqeruy- im , a tru tya t-nni. Ad tt-ayen tusa-d tagarfa, tenna-as :” aq aq a zelgum efk-id ci n yirden ad m- d- ini d anta ara ya gma-m”, terra-as : “ru akin a tagarfa tucmit n ifa ,tixer s yina “. Zelgum tewhem ! , ass-nni deg ussan n ebbi t awed tussa-d tetbirt tenna-as : “efki-id sin i eqqayen ad m- d- ini d anta taqcict ara ya gma-m “, tu al zelgum tefka- as irden i tetbirt- nni .
ZELGUM AMMUD
46
Zelgum akkeni i as- d- tena tetbirt anect-a tarfed iman- is tarwel er l aba tuli ef tulmut teqqim , ma d gma-s mi yesla s lexbar n weltma-s yu al i teb i-tt er
aba ye ra-tt-id sufella n tulmut yenna-as :ers-d a zelgum ur ttugad ara”. Nettat ad as- teqqar i wulmu (a lay ayulmu a lay ) ,ine aq wulmu ur-s yenna-as :nekk d ulmu ur nekkat ur n tt-fuku .
Zelgum tkemel tikli-ines tufa tazdayt n ttmar tuli ef tezdayt -nni teqqim, ilu qi-tt gma-s yenna-as : ers-d a zelgum a weltma ur qi-ttagad ara “.
Tenn-as : “(a lay a tazdayt arnu i elli d gma-inu ass-agi d argaz inu a lay a tazdayt arnu), tazdayt-nni la tetti li deg yigeni , gma-s -nni la yettali ef tezdayt- nni . Yerna yusa-d baba-s : “ers-d a zelgum a yelli ers-d” . Tenna-as : « (a lay a tezdayt arnu i elli d baba-inu ass-agi d am ar-inu a lay a tazdayt arnu » ). Tu al tusa-d yemm-as : « ers-d a zelgum ers-d a yelli », tenna-as zelgum i tezdayet : « a lay a tazdayt arnu i elli d yemma-inu ass-agi d tam at-inu a lay a tezdayt arnu »). Tazdayt- nni mi d as-d- tesla i zelgum terra-as-d : « nekk isem-iw tazdayt n ttmar l n baba muqar ad n eni er Rebbi ad en- ye ar » , yu al gma-s yewti-tt er sa te li-d zelgum seg tazdayt-nni, imiren ted aya-as tenna-as:”ru a gma fki -ak asennan ur k-tid teksen la bib wala l ulama “, ma d nettat trwel tezwe , ma d gma-s-nni yedda-as usennan deg rrukbet ur ye li ara almi i d-tu al zelgum tekkes-as-tid.
“Tamacahut-iw lwad lwad
eki tt-id I warraw n le wad
Nekni ad a -yer em Rebbi
mer nnef Timerna
48
mer nnef (mqidec) itek ma itek
Zik-nni , yella yiwen n wergaz yes a seb a n tlawin refdent s tadist , ttinitent argaz-nni iru er ssuq yu a-asent-d seb a n teffa in, mi i d-yu al seg ssuq yefk-asent akk a eqqa, a eqqa mi i d-yegra u eqqa aneggaru yeb a-t akk tme ut-nni tis seb a.
Asmi i d-s ant, arraw-nsent lulen-d akk kemlen,ma d memi-s n tadin ye an nnef n teffa t ilul-d d amen af, tsemma-as « mer nnef ». Mi im uren yekker baba-tsen yiw-asen-d i ewdiwen, xedmen yessen yernna-asen-d seb a n tmeke lin tte en yissent, ma d mer nnef ye rec mli u alen ssawelen-as mqidec, armi d yiwen n wass f en ad en walan seg leb id yiwen n wuxxam hu rent yimdanen yuzega-d deg umalu, imi nihni qqimen akken tte en tasekkurt iwten ad tru er umalu-nni…tasekkurt iwten ad tru er umalu-nni, anda yella ir n Rebbi ad yerwel er din, zi en amalu-nni d ayla n teryel ulac win ad tiqedmen ,arrac-nni ezmen ad ru en er dinna mi w en bdan tte en tte en almi uren icekkaren-nni isen-yefka baba-tsen, mi kren ad d-ru en, mugren-d teryel nnana-as : « a elxir a jidda …a elxir a jidda. ». Ma d nettat teqqar-asen : « l eslama-nwen ay arraw n watma l eslama-nwen ay arraw n watma eddi-m ad te em ur-i », yen eq ur-sen mqidec : « ya lhet ad nru ». Mi yuli yi bdan sseknafen ya a-nni i d- en sseknafen tetten,ula d taryel-nni tesseknaf tettet, armi isen-tekfa ticekkarin-nni. Arrac-nni yiwi-ten neddam lasxerxuren, yeqqim-d kan mqidec yen eq er jidda yenna-as : « A jidda melmi i teggane ».tenna-as : « melmi itesli i yal asehlen imqerqren, ixerfiyen…ayen i akk a tte afen deg u elli -inu imiren xas ze er jidda-k ».tenna-as : « i jidda-ke a mqidec melmi iteggane ».yenna-as-d : « ma tufi -d
mer nnef Timerna
49
allen-inu ukint inna-as , ma yella qqnent inna-as xas zu er mqidec ».Ten eq er widin ye en :« i kunwi a tarwa melmi itegganem ».Nnana-as : « Nekni melmi ineqqen allen-nne ne ». ha-tt-an teryel-nni tru tewwi-d lmel d tem in tefk-asen i yi ewdiwen-nni ad en ma d mqidec yenna-as : « ala a jidda nekkini a ewdiw-inu itett seg ufus-inu, ur itett ara deg tmurt , imiren ye iyir lmel yettak-as tim in kan, mqidec yeqqim yett assa deg teryel melmi ara te , armi i yesla i ye yal la ahlen teryel la tcexxer yekker er watma-ten-is yeqqar-asen : « qel et ay arraw n wuday qel et ay arraw n wuday ,teryel teb a ahen-te amek i te a me ef n teddu …qel et ». Qel en warrac-nni bdan le un ttazzalen, ha-tt-an tedduqqes-d teryel tenna-tedduqqes-d : « mqitedduqqes-dec ..mqitedduqqes-dec ah a memmi-s n wutedduqqes-day iru ..iru , kelxen-iyi tu aten seg leb id d ayen lexyal-nsen i d-ibanen tad ay-asen
lmel yexda win i t-ye an ad ye li ». Imiren lin i ewdiwen-nni i ye an lmel -nni mmuten , teryel te fer tazla deffir-nsen,arrac-nni ne qen er mer nnef nnana-as : « amek ad hen-t-xedme a gma-tnne teryel ahen tel eq-d ahen- te », yenna-asen : « rekbet-d kul yiwen anda ,ad yerkeb wa ad yali ef umezzu , wa deg tze ket wa ef u enqiq… armi irekben i seb a ».Mqidec yebda la yettazzal a ewdiw-nni, azzel azzel qrib tle qiten-d teryel mi tekker ad tebhez fell-as ad tt-id yewwet armi i te ya tu al tru er wuxxam-nes.
Mi i d-u alen arrac-nni er wuxxam rran-tt kan ineddam, yan ur zmiren ara ad qel en. yenna-as baba-s i mqidec : « amek akka? aytmaten-nnek a mqidec ugin ad qel en ». Yenna-as : « susem kan a baba nru er umalu ….. » . Ye ka-as akk ayen yellan mi yesla akken baba-s n mqidec, yekker er warraw-is yenna-asen : « tezram mer nnef -agi, d nnef n we day ttekla fell-as ke id tarkunt-nsen ». Arrac-nni gullen ur tterrun ara ad s en ,azekka-nni mqidec yekker yu al er umalu-nni n teryel akken ad d-ye tmugri-tid teryel tenna-as : « ahya mqidec tu ale -d », yenna-tenna-as « ih ..a jidda u ala -d am
d-mer nnef Tid-merna
50
wala ak mettu a jidda » .Almi d yiwen wass iru er tlemmast n teb irt ad itekkes ddella ayeggar deg ucekkar ,t ell-d fell-as teryel : « a mqidec ». yenna-as-d mqidec : « acu a jidda », tenna-as : « ar u kan din », teryel simi ara d- tawe er din ad d- taf mqidec yerfed tackkart-is iru yu al er imwelan-is. eddan wussan yerra yu al mer nnef er jidda yenna-as : « a jidda fk-iy-id aya », tenna-as « ala amemi waki d ayla-inu ur k-tettmuddu ara, mi yuli yi iru mqidec yiwi iz i(anina) la ye ukku yis aya -nni imiren aya yebda la yett iyyi deffir n wuxxam, « qu …qu …. » ,ten eq taryel ur-s : « sussem a i-yi ad ne ak ira i mqidec »,ayazi -nni ikemmmel a eyye yugi ad yessusem, te f-it-d teryel te ri-t i mqidec tenna-as : « ha-tt-an a mqidec », mqidec ye fi-t ibubi-t ,azekkin yu al-d er tisirt yebda la yettker s
emmud ‘kre …kre ’ jidda tenna-as : « a es a i-iyi ad sa … », yeqqim akken ay-sekre almi i te ya teryel tu al te ir-itt er barra .Ma d yiwen n wass i ar d acu ara yexdem yu al yu al-d er jidda yerra iman-is la yettru, tenna-as taryel : « acu ik-yu en a tettru a mqidec ? »,yerra-as-d : « yemma temmut b ad as-d-xedme asenduq lama na ama tesqissa fell-am » ,tenna-as : « ih qebla seqissit fell-i …amek ad a mqidec », imiren iwarra-as amek ara texdem tekker tekcem er daxel n usenduq-nni te d ttinegmit, yenna-as mqidec : « awah a jidda maci akka a , a ef uqadum », teryel te ef uqadum, mqidec s ti reci yerra-as tawwurt i wesenduq-nni ,irfed-it yiwi-it er wuxxam asmi yiwe yenna-asen : « balak win ad ifet en asenduq-a ala ma lli nekk », mi yeffe mer nnef ad ye am kul ass, imewlan-is wahmen d acu i d-yiwi daxel usenduq-nni illen d acu n lxir kkren fet ent, ten u-d ur-sen taryel-nni te aten akken ma llan ,mi i d-yu al mqidec yufa-d imewlan-is me en,ma d taryel tu al er wuxxam-is.
mer nnef Timerna
51
addan kra n wussan mqidec yebna sraya fug sraya yu al armi d taryel ,yenna-as : « aqli u ala -d a jidda d acu im yehwa xedm-iyi », tenna-as : « aqli
fe -k tura d acu ara k-xedma », yerra-as-d : «a jidda ma teb ay-tezlu maci tura ar u ad qubbi ci ,aha…aha akken igri ,geyyi deg ukufi n ttmer » ,tekker tegra-t deg ukufi n ttmer ,maca mi s tenna a mqidec awi-d kan afus- nnek ad te , netta ad as-yini :« ih…ih a jidda » , imiren ad as-yefk a emmud nettat ad as-tini : « awah a mqidec mzal-k te fe ».akken akken armi yekfa akufi-nni n ttmer ,yerra yenna-as : « a jidda ma teb ad qubbi arri-iyi er ukufi n ye bulen » ,taryel terra tebdel-as akufi ,yerra yiqqim seb a yyam er daxel ukufi tenna-as : «a mqidec awi-d kan afus-nnek ad », as-d-yerr : « awah a jidda ar iyyi er ukufi nni en », armi is-yekfa ikufan-nni i tes a yeqqim-d yiwen ukufi d aneggaru ikeml-it ye a-t . tru er -s jidda tenna-as : « a mqidec awi-d afus-ik ate », yefka-as-d afus-nes yenna-as : « atayen a jidda afus-inu », tenna-as : « a mqidec tura tqubba », yenna-as mqidec : « a jidda bessa ur iyi-tettette ara wa dem, ru qbel re -d imewlan-im mi i d- re arwa ayi-ite kem d imewlan-im ». teffe taryel ad d- re akk yesma-as, ma d mer nnef ye ef-d l a yebda la yett anni daxel n ukufi-nni ,la d-yettawi tim ayin ,tella din icuc yilli-s n taryel tessaway imensi, tesla-as-d i mqidec mi ara yett anni ,tenna-as : « a mqidec d acu n tim ayin aki….ti nnayin aki ila d tettawi ». Yenna-as : « lukan ad te re a nanna icuc lukan ad ay-d-tessuf -d ad te re c ice d afeg i ttafga »,tenna-as : « ini walleh », yerra-as-d : « ih »,tekker tekkes le a i wekufi netta yen u-d ibehaza-as er temgere t ixenq-itt ,yezla-tt iqedri-tt,yegga ta uct n icuc deg te uct-ines,imiren yebda yessewway-is.
Armi iwala taryel tu al-d tiwi-d akk yisma-as d xwalta-s , imugri-tt er wabrid, yenna-as: « ayyi mqidec zli t » .tenna-as -d : « awer teqqare akka a yelli tezmer -as », tenna-as : « ih zli t atayen la yettewwa…ru a em tura lkerec »,
mer nnef Timerna
52
kren iqrar-nni i d-yeddan yid-sen la tetten, taryel la sen-tesferriq l aq-nsen,yekker yiwen n waqrur t -as-d ta uct n icuc yenna-as : « ayyi taki te uct n icuc », tenna-as : « e kan ta uct n mqidec nana-k icuc ha-tt-an la tqeddec » .
Armi an-t rwan-t mqidec yuli sraya fug sraya-nni i yebna ,i ir-d ta uct-nni n icuc yenna-as : «attayen a teryel u nanna icuc », izli-tt kkrent akken ma llant ad ne unt ad tid- fent a te ent, imiren iser -d i wassif n waman ye man,yenna-asent : « attan assif n tamment , kkrent ad tel ent, tin yel en ad te req…tin ixedmen iles-nes ad tezlef.
Yiqqim-d mqidec yewret sraya fug sraya,axxam n taryel d lmelk-ines i ac di lehna.
“ Tekfa tam ayet-inu ad ne seksu n mezmu in”
TAQUBA T N TELMUT TIMERNA
53
Taquba t n telmut
itek ma gitek
Zik-nni tella yiwet n quba t, tes a reb a n warraw-is deg l ec tett adar fell-asen mli ayen xussen asen-tid tawi.
Ass seg wussan, tiwi-asen-d yemma-tsen lmekla qqimen la ewciwen…deg yigenni ,i edda-d wuccen qqaren-as Si M emmed yesmuqqel er yigenni iwala ifrax-nni yenna-as : « a taquba t »,nettat terra-as-d : « a elxir assi
emmed »,yenna-as : « awer d i il fell-am…ma t emmle -iyi zell-id yiwen seg warraw-im ,ne ad d-bekse aggus uberwaq ad d-ali am lebreq », tenna-as : « lili en-iyi warraw-inu », yenna-as : « zelli-d yiwen ne ad d-ali »,tu al tezlla-as yiwen, azekkani yerra yu al-d yufa-tt-id deg l ec tenna-as : « a lexir assi m emmed » , yerra-as-d : « awer d ixir fell-am..nni -am zelli-d, yiwen seg warraw-im ne ad bekse taggust uberwaq ad d-ali am lebreq »,imiren tzelli-as yiwen ,akken akken armi d tzelli-ass n seb iyyam yiqqima-tzelli-as-d yiwen,i edda-d ubellare yufa-tt-id la tetteru yenna-as : « d acu i kem yu en akka la tettru a taquba t »tenna-as : « ah susem kan tura,ak d- eku taq t-inu meqret,Ssi emmed yeks-iyi arraw-inu ye aten » yerra-as-d : « awer teqqare awal aki… »tenna-as : « akka i yexdem », yerra-as-d : « amek i myeqqar » ,taquba t te kay-as akk taq t-nes akken ma tella, yekkr aberraye -nni yenna-as : « mi d yu al azekka, yenna-am zelli-iyi-d yiwen inni-as ur k-d zelli ara d acu ara texdeme », azekka-nni mi d-yu al Ssi M emmed yenna-as : « zell-id yiwen ne ad d-bekse taggust n uberwaq ad d-ali am lebreq ». tenna-as : « abges ma teb ad tt-bekse » , imiren uccen-nni yiwi-d aberwaq ibegges-it, imiren ay-ne u ad ye re eq uberwaq-nni, ad yernu ad i iwed, ad ye re eq armi i tid- yel eq ubellare -nni la yett alli , yufa-tid la yene u subarwaq-nni imiren imiren yesse rs-as : « a memmi-s n wuccen ass-agi ad ttexlese ayen te »
TAQUBA T N TELMUT TIMERNA
54
irefd-it seg uzagur i ella-t deg yigenni yenna-as : « amek tettwali tagnit a Sidi end » .as-d-yer : « d tazegzawet am ifrax-nni akken », yerra i lla-t yenna-as : « amek tettwali ddunit a Sidi M end », netta : «d tamellalt am yifrax-nni akken » ,armi is-d-ye ka akk ayen yexdem yenna-as : «i tura anda ad k-zelli deg umalu, ne deg tabla t, ne deg leb er », yenna-as : « ala…. », abellare : « ne ak-zelli deg wyenna-assif », yerra-yenna-as-d : « ih…deg wassif » .Iser -as deg wassif ye li sufla n waman. Imiren yel a yel a yufa tasksut icuddi-tt er uje ni -ines yebda yeqqar : « ta tefla ta te ma… » ,te dda-d tilfet tenna-as : « a elxir a Sidda-di M enedda-d », netta : « awer dda-d ixir fell-am tse req i leqraya-inu » ,tenna-as : « la tsses are …. » , uccen : « ih la ses are … » ,tilft : « azekka ak awi arraw-inu ahen- ttse re », akken kan i d-kfa ameslay yenna-as : « ih ! lam ena ur tt-awiten-d ara tura armi d-gri amkan anda ahen- gra …akka xemsiyyam awiten-d », tilfet teqbel ma d uccen iru yeqqaz i ucen1anda ahen yeger, yeqqaz yeqqaz, mi yessuli ,ha-tt-an tilfet twi-d arraw-is tenna-as : « ha-t-a iwi -k-twi-d arraw-inu se riten,netta : « ih … » eslama-nsen »,ass-nni uccen-nni er yiwen seg warraw-nni n tilfet yeksa-as aqerruy yerra-t er erf ye a-t,mkul ass akken armi ihen yekfa.
Asmi id tusa tilfet ad tzer arraw-is tenna-as :”usi -d ad ra arraw-inu jma ten”,uccen:”ala!ad kem uggadn,ad ttrun…”terra-as-d:”awwah a jidda lukan ad k-mezren ad sent-se reqe luqraya”, eddan kra n wussan terra tu al-d tenna-as : « ass-a aal-d ra arraw-inu”netta yerra-as-al-d:”ala aal-d k-mezren aal-d k-m uggadn ad ttrun”,tilfet:”awwah xa i ahen w kan » tekker tekcem er u uc-nni tiwt-tt-id rri a ,uccen yerwel yeffer,akkn kan i edda tu a rebal i elleq deg tasreft-nni yiwet-tid er wannzar-ines tebhez ur-s tilfet te f-d aqjir-is yebda yett yyid : « jidda te ef a ar te il d a ar……….. »,tu al tser a-as i we ar-is yerwel.
TAQUBA T N TELMUT TIMERNA
55
Imir-din te ar d acu ara texdem, akken ad tt- ef-it tru tiwi-d taxsayet te leq-itt s lxi , ad tt-id yekkat uba ri uccen ad i il d jidda -nni la teytt assan, mkul ma d-i uc ad isel i ut ad i il d tilfet-nni ad yu al , akken armi ye ya yerra-t iccer,yellu yeffe -d yufa-d taxsayet-nni te lleq yenna-as : « ih ! d kem iyi-xedmen akka ,te i-iyi mbla lmakla…yen a-iyi lle ,tura ad d-rra ttar-inu , ad k-merze er uj eni -inu ». Ye f-d taxsayt-nni yeqni-tt er taja ni t-is ,yebda ile u,ile u…armi yiwe er wassif , iru ad yezger imiren te ur taxsayt-nni d waman tetqel fell-as ten u taja ni t-ines deg wassif.Imiren iru ye re -d akk uccenen yeqqar : « ay uccenen imnayen ad tanuqlet a, ad tt-me i-d ass-a,ad ger affer ass-ass-a,ad ger aqrequc ass-ass-a,ad d-tew ass-a,lam na ma teb am ad te em ilaq ad reza akk tije ni in-nwen er tnuqlet Ben ne ,mi d-inni a yuccenen imnayen tanuqlet Ben tewwa arwa et,ad te em » . Asmi d-tewwa tenuqlet-nni u eyye , : «a yuccenen imnayen d-tewwa tanqulet n Ben
,tu al akk d tabrkant, ». Akken kan iselan uccenen-nni. Nejabaden akk ten u taze kes-inesen akken ma llan.Seg wass-nni yu al yettfe -d er er barra ,almi d yiwet n tiklet yemlil-d tilfet-nni deg wabrid-is tenna-as : « ha-tt-an tura efa -k, d acu ara k-xdema ». Yen eq ur-s : « aye er d ayen nek i yes an taj eni t tegzem…..muqel kan, ahen-akka akk mbela tij ni in ». Imiren yemna uccen-nni,yu al yett ac mebla tugdi am nettat am wiye .
DAY D TMELLALT TIMERNA
56
A day d tmellalt
itek ma itek
Zik yella yiwen n waqcic ye rec a as , yiwen n wass yuker-d tamellalt seg yiwet n taddart yerwel i yes yuggad ad te fen at n taddart-nni.
Deg webrid , netta ile u ye li-d fell-as yi yufa yiwen n uxxam yerra ur-s yes eb eb deg tewwurt yenna-asen : « ma ad tessensem inebgi n Rebbi » ,nann-as-d : « mra ba yes-k ». yekcem ye a imensi armi d lwan ad ye ,nanna-as : « awi-d temellalt nekk ad tenger gar tmellalin », imi aqcic-nni yettmiyyiz yes a le raca ulac win i as-izemren yenna-asen : « nekk tamellalt-inu teggan ddaw n tyazi t », rrena-as-d : « me lic ad tenger ». imiren xedmen-tt ddaw n teya t , azekka-nni ta eb it d lawan ad iru yenna-asen : « awi-d tamellalt-iw ad ru », Asmi iru en ad tt-id- awin ufan-tt neqben-tt teyu ,ahday yebda yett eyyi :« awi-m-d tamellalt-inu mulac ur ttru ara s yagi » .nanna-as : « ad k-d-nefk tamellalt taye ». netta yugi yeb a temallalt-is nihni aren d acu ara as-xedmen kkren nanna-as : « d acu teb ad ken- xeddem », yenna-asen : « win yer an tamellalt-inu d netta ara d-awi deg umkan-is u alen fkan-as taya t-nni yewwi-tt yid-is yedda… yedda , ye li-d fell-as yi yufa yiwen n uxxam qbala deg ubrid-is iru ur-s yenna-asen : « ma d-tqeblem ad tessensem inebgi d tya t ». rran-as-d « l eslama mra ba yis-k ». mi d lawan n neddam sutren seg-s ad sen-yefk taya t-ines ad teggen akked d teyu ad » . netta yugi yenna-asen : « taya t-inu ur teggan ara akked d tyu teggan kan akked ikerri », u alen ddan-as di leb i iwwin-tt ggran-tt s ddaw n yikerri , azekka-nni ba yekker-d yenna-asen : « awim-d tay t-inu ad ru ». ru en ad as-tt-id-awin ufan-tt yen a-tt uxerfi-nni, aqcic-nni yekla yettru yett eyyi awim-d taya t -inu mulac ur ttru ara » . nanna-as-d : « ad ak-d-nefk taya t nni en deg umkan-is ,yenna-asen : « ala nekk b taya t-inu ne
DAY D TMELLALT TIMERNA
57
mulac ad iyi-d -tefkem win yen an taya t-inu, mulac ur ttru ara », u alen mudden-as ikerri-nni yiwwi-t ye ef iberdan-is iru . Yedda yedda almi i d-ye li fell-as yi ye el ani er ad yer imuqqel akka d wakka, armi iwala yiwen n uxxam yerra ur-s yesqerbeb deg tewwurt yenna-asen : « ma d-tessensem inebgi netta d ixerfi-ines ». rran-as-d : « l eslama yis-k kcem-d , kcem-d armi d lawan ad ye nanna-as : « awi-d ikerri- nekk ad ten- nawi er lekuri ad igen akked wactal » .yerra-asen-d : « ala ixerfi-inu ur yeggan ara akked ixerfiyen yeggan kan ddaw i awdiwen mulac ur yeggan ara » .Nann-as-d : « ma lic ihi awi-tid ». deg yi a ewdiw-nni yewwet ixerfi-nni yen a-t ,mi yuli wass yekker ad iru yenna-asen : « awim-d ixerfi-inu ad ru ». mi ru en ad t-id- awin ufan-t yen a-t u ewdiw-nni nanna-as : « ikerri- nekk yen a-t u ewdiw ». yerra-tt
day-nni i yeme awen yeqqar-asen : « ar tiyi-d ixerfi-inu mulac ur ttru ara » .nanna-as : « susem ad k-yehdu Rebbi tura ad ak-d-nefk ikerri nni en ». netta yiqqim la sen-yeqqar : « ala…ala wa win yen an ikerri-inu d wina ara d -awi » . nihni nann-as : « amek akka nukkni nessar eb yis-k deg uxxam-nne ke teb - ahen tawi a ewdiw-agi inekseb ». a day-nni izad deg
eya -ines yugi ad yessusem kulma yettzad akter.
Deg yi iru u day-nni er lkuri iserre -d i u awdiw-nni yiwwi-t , at uxxam en ur s faqen ara, ye ef abrid-is yu al-d er taddart-is , akken kan i d-yiwe win it-yezran ad yexla amek akka i d-yu al s u ewdiw, tu i-t d igellil yu al d amerkanti,seg wass-nni yuli ccan-is di taddart ikemmel tudert-is s ccan layen gar medden.
“ Tekfa tam ayt-inu.“
AQENFUD D UCCEN TIMERNA
58
Aqenfud d uccen
Ha itek ma itekYiwen n wass, yella uqenfud d wuccen cerken deg tefla et, ttekalen akken ijemi .Yiwet n tikkelt yen eq uccen i wemdakl-is yenna-as : « ihi deg wacu ara d-nebdu tura aya cerik » .Yerra-as-d uqenfud : « ad nezwir ad d-na lleft ad tt-ne u » . Asmi i d-u an lleft ru en wwin-d traktur , kerzen tamurt zer en-tt an lleft-nni ,mi d-tegra imudi-tt-d Rebbi d lxirat, tem i-d mkul aqerruy annect n le eb. Ha-tt-an tewjed d lawan n tuksa, yekker uqenfud er wuccen yenna-as : « tura aya-cerik, n aba tewjed ini-d tura ansi ad d-tawi nekk ad k-ssextira ke xemem d ansi ara d-tawi s wadda ne sufella » . Yeqqim uccen yettexmim i ar ansi ara d-yawi ,ixemem ur s d-yufi abrid yu al yenna-as : « nekk ad awi sufla » . Yen eq ur-s uqenfud-nni : « ur qqar ara awal-agi aya-cerik amek ad d-tawi sufla ….n el an awi s wadda » .Yerra-as-d s tuf a n le qel : « nekk ad awi sufla d ayen yekfa wawal » .Aqenfud d acu is-yexdem yugi ad ibaddel array-is u alen fran-tt gar-asen ye a-t yiwi sufla .
eddan yumayen yusa-d uqenfud ur-s yenna-as : « ihi tura iyya zreb bdu tefla et-ik bah ad kkse tafella t-inu ».
Azekka-nni ye li wuccen-nni uc … uc tesserse … uc tesserse , d iqettan maci d kra i d-yekkes yerraten er arf, ulac acu ad ye deg-sen imi d affer yerna yu al yeqqur yeqqim kan yettefrij deg-s. Akken kan yessuli uccen iwala aqenfu -nni tekfa nnuba-s yusa-d ad d-yekkes amur-is , yebda iqella …yettzelli …yetterra er arf d i emmuren ma i d kra i d- yekkes d lxirat n lleft i d-yejme yerra l ala akk d tamellalt , uccen yeffe -it le qel yenna -as : « awah aya ameddakkel ma i akka ad n iwed be u », yenna-as -d uqenfud : « ad yexlu Rebbi axxam n baba-k yaxi d ke i yextaren ma i d nekk ik-d-yennan awi
AQENFUD D UCCEN TIMERNA
59
sufella bessif, ihi nekk wagi d le qqiw ad t-awi teb ne tugi ». Uccen : « awwah tkelxe -iyi ilaq ad d-n awed » , aqenfud : « wallah ma
iwed-it d acu ik-yehwa xdem ». Uccen i ar d acu as-d-yerr yenna-as : « ihi ad nexdem tafella t nni en i tikkelt taneggarut ». Imiren eslen d acu ara ad xedmen , xemmen qarren ad xedmen irden .
Am le wayed wwin-d a traktur kerzen tamurt zer en irden-nni , asmi i d-m i nne ma tegra-d tirdet d lawan ad teksen yerra iru aqenfud er umdakel-is yenna-as : « i tura d acu ad t-awid a sidi m end ha-tt- an ran ! tura aba tem i-d meyyez … », akken kan i d-yekfa ameslay-is yerra-as -d wuccen : « nekk ad awi swadda ». Aqenfud yewhem yenna-as : « amek ad tawi s wadda ur qqar ara akka ». Yerra-as-d s tenfax : « nni -ak ad awi s wadda , tkelxed-iyi tikkelt tamezwarut ur tett awad ara felli » . Aqenfudnni yeqqaras : « ad ak -yehdu Rebbi awi sufella », yerra-as-d wuccen s ut layen : « ala t edda fell-i dayen ayya kkes tafella t- nek tura zwir ke ad degri nekk ».Yebda baba-k aqenfud uc tesserse … uc tesserse , yekkes-d i emmuren n yirden ayen yakkes ur kfin . Yiwwi-ten er unnar ad hen-yesserwet yekkes-d seg-s ticekkarin n yirden ijeme -ihen-tt , mi yekfa yenna-as i wuccen : « ihi arwa a sidi m and aqla amur-ik », mi yekker ad d-yeqla ad d-yessali, ad d-ddun ikerrayen n wakal lfayda deg-sen ulac , mi yekker ad d-yessali ad d-ddun i emmuren n wakal yexla yenna-d : « d acu-t wagi ». Yenna-as i uqenfud : « aya crik ur d ak-zmire ara twe re tkelxe -iyi tikkelt nni en ma i akka ilaq ad d-n iwed » . Aqenfud : « amek akka nexdem lleft nni -k xtar textare tenni tkelxed-iyi , nexdem irden d ke i yextaren terri tenni -d kelxa -ak d acu teb akka ak yehdu Rebbi ».uccen:” Ihi tura ad nger tazla anzer anwa ad ye en wayad, win i ireb en d netta ad yawin l ellat-a » ,aqenfud acu ara yexdem, yeqbel, iru baba-k qenfud ye re -d akk imdukkal-is anda yella yiwen yiwi-t-id, yal yiwen anda i t-yeffer wa deg uqettun wa deg u emmur n yirden wa deg usa ur ,
AQENFUD D UCCEN TIMERNA
60
me sub yefri-ten anda ur hen-yettwali ara sidi m end . Akken kan bdan tazla , uccen-nni mkul ma ad yazzel ad d-yaf aqenfud yezwari-tid netta yett ili d amdakel-is ,imiren aqenfud-nni yerbe , uccen yenna-as : « ad yexlu Rebbi axxam n baba-k tezware -iyi ».
JIDDA D WEMCIC TIMERNA
61
Jidda d wemcic
itek ma itek
Deg yiwen n lweqt, tella yiwet n tem art tett ici wa des , tes a ti en , ulac win ad sent-yeksen meskint dima tettqenbu deg lexla yal
ass akken . Ass seg wussan n Rebbi i edda yiwen wemcic yenna-as :” a elxir a jidda” , terra-as :” a elxir u afya. . . ..ah amemmi ctaqe anwa ad iyi-d -i arren ti en-agi » ,yerr-as-d amcic-nni :” a jidda nekk d memmi-m ma yella teb ad tt-xedmed lxir d lemziya ay tjem ad am -kse ” , tenna-as : « yerba a memmi ». Seg wass-nni amcic-nni ikett ti en-nni , tam ert-nni tett imi deg uxxam tettezzeg ti en , netta mi d-yeqla sba ad iru ad yikes ,ma d nettat tettezeg,umaba d ad teqqim, ad tessendu i i-nni , akken akken armi d yiwet n tikkelt yu al umcic-nni mkul ma ad d-yekcem ad d-yaf jidda tettezzeg, mi tezzeg ad tessendu i i yen eq ur-s : « a jidda nekk ass-a yi lukan ad txedme lxir ad ay- tesserti kemm ad tekse , nekk ad qqime ad ssendu taqbuct-a n yi i , tenna-s-d : « ala a memmi ad ttesne le ». Yerra-as : « xa i zemre ad ssendu ». Jidda tenna-as : « ha-tt-an ihi ttekla fell-ak” .
Azekka-nni tasbe it teffe tem art-nni ad d-tekkes, armi yuli uzal azaylal tu al-d er uxxam-is imugger-itt-ial-d umcic la yettru , tenna-as jial-dal-da : « al-d acu ik-yu en a memmi la tettru ,yenna-as-d : « sne le taqbuct-nni n yi i a jidda », tekker jidda tenna-as : « ad ak-yexde Rebbi texli -iyi », tebhez er udaynin tejba-d amgur ,tewt-it tegzem-as ttab a-ines ,i ewwaq umcic yebda yettru yeqqar-as : « a jidda arr-iyi-d taze kukt -inu ad ru deg lhem-inu ,Rebbi yer an iri – inu » . Tekker jidda teggul s lem ahda n Rebbi tenna-as : « ur k-d- ttarre ara taje ni t-nek armi id terri taqbuct-inu n yi i akken tella » .Amcic-nni ye el d
JIDDA D WEMCIC TIMERNA
62
acu ara ad yexdem ,jidda te wit seg uxxam yu al iru ad ,inadi ansi ara ad d-yawi taqbuct-nni n yi i akken ad as-d-terr taje ni t-nni, yedda , yedda armi yufa ta t yenna-as : « a ta t fk-iyi-d akeffay ad tawi i jidda ay d-terr taje ni t-inu , ad ru deg lhem-inu Rebbi yer an iri-inu », terr-as - d ta t : « ru awi-yi-d affer ad te , seg-s ad d-gre akeffay ad ak-t-id mudde » ,yel a ,yel a armi yufa tanqelt yenna-as : « a tanqelt fek-iyi-d affer ad tawi i ta t ,ta t ay-d-tezzeg akeffay i jidda , jidda ay-d-terr taje ni t-inu ad ru deg lhem-inu Rebbi yer an iri-inu » ,terra-as-d tenqult : « ihi ma teb affer ru awi-d terga n waman » . Iru er terga n waman yenna-as : « a targa fek-id aman ,aman ad t-nawi i tenqelt ,tanqelt ad d-ger affer ,affer i ta t ,ta t ad d-tger akeffay ,akeffay ad i jidda ,jidda ay-d-terr taje ni t-inu ,ad ru deg lhem-inu Rebbi yer an iri-inu” .Terr-as-d targa : « ru awi-d ibennayen ad iyi-d bnnun akken ad d-gge aman ». Yerna iru yufa ibennayen yenna-asen : « a yibennayen arwa ut ad tebnum tala,tala ad iyi-d-tefk aman ,aman i tenqelt ,tanqelt ad iyi-d-tefk affer ,affer i ta t, ta t ad iyi-d ger akeffay , akeffay i jidda, jidda ay-d-terr taje ni t-inu ,ad ru deg lhem-inu ag Rebbi yar an iri-inu », nnan-as-d ibennayen : « ru awine -d i annayen ad
ennin fell-nne », iru yufa i annayen yenna-asen : « a yi ennayen arwa em ad tt- ennim ef ibennayen ,ibennayen ad bnun tala ,tala ad iyi-d-tefk aman ,aman i tenqelt tanqelt ad iyi-d-tefk affer ,affer i ta t ,ta t ad iyi-d-tefk akeffay ,akeffay i jidda ,jidda ad iyi-d-tefk taje ni t-inu ad ru deg lhem-inu ag Rebbi yer an iri-inu” . I ennayen nnan-as : « ru awi-ya-nne -d lef em ad nesse mu », iru yufa ayrad yenn-as : « aya yrad fek-iyi-d lef em ,lef em i ennayen ad iznen, akken ad ennin ef ibennayen ,ibennyen ad bnun tala, tala ad iyi-d tefk aman, aman i tenqelt,tenqelt ad iyi-d tefk affer i ta t ,ta t ad iyi-d-tefk akeffay ,akeffay i jidda ,jidda ad iyi-d-terr taze ket-inu ad ru deg lhem-inu ag Rebbi yer an iri-inu ». Ayrad : « ru awi-yi-d ixerfi ad
JIDDA D WEMCIC TIMERNA
63
te » , yedda, yedda…wemcic-nni yufa ameksa yenna-as : « a yameksa fek-id axerfi i wayrad ,ayrad ad iyi-d-yefk lef em , lef em i yi ennayen , i ennayen ad ennin ef ibennayen ,ibennayen ad bnun tala ,tala ad-d-tefk aman , aman i tenqelt ,tanqelt ad-id-tefk affer ,affer i ta t ,ta t ad-id-tefk akeffay ,akeffay i jidda ,jidda ad-id -terr ta ket-inu ad ru deg lhem-inu ag Rebbi yer an iri-inu” . Ameksa : « awi-id taq t n wa rum, ala nettat ara yeksen er-a » ,iru imiren yufer-a yiwet n ter-am er-art tefker-a-er-as-d ter-aqri t n we rum ,yiwi-tt i wemksa ,ameksa yefk-as-d axerfi ,axerfi-nni yiwi-t i weyrad ,ayrad yefka-as-d lef em ,lef em yiwi-t i ennayen ,i ennayen ennan ef ibennayen , ibennayen bnan tala ,tala tefk-as-d aman ,aman yiwi-ten i tenqelt ,tanqelt tegra-d affer,tefk-as-t-id, affer yiwi-it i ta t ,ta t tefka-as-d akeffay, akeffay yiw-it i jidda , jidda terra-as-d taje ni t-nnes ,imiren iru deg lhem-nnes .
AQELWAC N L ID TIMERNA
64
Aqelwac n l id(Awa zen)
itek ma ik
Zik-nni, yella yiwen wargaz akked tme ut-is s an ddarya zed en deg yiwet n taddart, d igellilen acen s lqella ass yella, ass ulac.
Armi d yiwen n wass yiwe -d l id rran arrac-nni er baba-tsen seqsan-t : « a baba-tne l id-a amek ma ur nett iyyid ara ». Yerra-asen-d : « ncalleh ad ken d- awi a eyyad a tarwa ». Azekk-nni yekker yeffa seg uxxam iteddu deg ubrid, ha-tt-an yemlal akked uqelwac netta zi ma i d aqelwac dayen is-d- isewwer Rebbi d awe zen, yekker wargaz-nni yiwit-d yis er wuxxam akken kan i d-yekcem tame ut-is d warraw-is fre en a as qqaren-as : « baba yiwi-ya-ne -d aqelwac n l id ». Iwin-t qnent urzent s wamrar fkan-as ad ye , erzent mli . Yal ass, argaz am le wayed yettru u er uxeddim-is ma d tame ut-nni tett ima deg wuxxam nettat d uqelwac-nni, aqelwac yettkal yett essa tem ut-nni yesmuqquli-tt s wallen-is ihedder am bnadem nettat texle teqqar : «wa d
iwan,ne acu-t ? » .Akken mkul ass akken tame ut tewhem ,mi i d-yu al argaz-is seg uxeddim terra ur-s tenna-as : « aya argaz ». Yerra-as-d : « d acu ?. » , tenna-as : « aya argaz wa ihen-d-iwi ma i d aqelwac. », yerra yen eq ur-s : « aye ef ? ».Tenna-as : « nni -ak ma i d aqlewac ihen d-iwi », argaz i ewweq fell-as yenna-as : « aw maci d aqelwac …..akka deg-m te terwi tura ».Tame ut tessusem tuggad-it te ef imi-nes, akken akken kul ma d-yeffa wargaz-nni ad yebdu awa zen-nni ihedder am bnadem ,tameddit terra te kay-as i wargaz-is ayen ye ran yid-s netta ad yerru ad i wweq fell-as : « ye req slalt-k » ,ad tt-yergem meskint akken te ber i lem ayrat terra-tt
er daxel n wul, i edda kra n lweqt tame ut te ya, tekker tenna-as i wargaz-is : « Nekk ad ru s-yagi uggade ahen- ye ur tte ima ara dagi ma teb