MLIPUKO WA KIPINDUPINDU KUTATHMINI MWITIKO WA MLIPUKO NA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI

(1)

MLIPUKO WA KIPINDUPINDU

KUTATHMINI MWITIKO WA MLIPUKO NA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI

The Global Task Force on cholera conTrol

(2)

WHO/CDS/CPE/ZFK/2004.4

MLIPUKO WA KIPINDUPINDU

KUTATHMINI MWITIKO WA MLIPUKO NA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI

The Global Task Force on cholera conTrol

(3)

The Swahili version of this document has been supported by the BILL & MELINDA GATES fouNDATIoN.

All rights reserved. Publications of the World Health Organization can be obtained from WHO Press, World Health Organization, 20 Avenue Appia, 1211 Geneva 27, Switzerland (tel. : +41 22 791 3264 ; fax : +41 22 791 4857 ; e-mail : bookorders@who.int). Requests for permission to reproduce or translate WHO publications – whether for sale or for noncommercial distribution – should be addressed to WHO Press, at the above address (fax : +41 22 791 4806 ; e-mail : permissions@who.int).

The designations employed and the presentation of the material in this publication do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the World Health Organization concerning the legal status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. Dotted lines on maps represent approximate border lines for which there may not yet be full agreement.

The mention of specific companies or of certain manufacturers’ products does not imply that they are endorsed or recommended by the World Health Organization in preference to others of a similar nature that are not mentioned. Errors and omissions excepted, the names of proprietary products are distinguished by initial capital letters.

All reasonable precautions have been taken by the World Health Organization to verify the information contained in this publication. However, the published material is being distributed without warranty of any kind, either expressed or implied. The responsibility for the interpretation and use of the material lies with the reader. In no event shall the World Health Organization be liable for damages arising from its use.

This publication does not necessarily represent the decision or policies of the World Health Organization.

YALIYOMO

Dibaji ...5

kipindupindu - kwa ujumla ...7

1. Ugunduzi wa mlipuko ...10

KUGUNDUA MLIPUKA MAPEMA – MWITIKO NA UTHIBITISHO WA HARAKA ...10

2. Uthibitisho wa mlipuko ...14

UDHIHIRISHAJI WA MGONJWA (CASE DEFINITON) – UTHIBITISHO WA MAABARA ...14

3. Mpangilio wa mwitikio wa mlipuko ...19

KAMATI yA URATIBU WA KIPINDUPINDU – MPANGO WA UTENDAJI ...19

4. Uongozi wa utoaji wa taarifa ... 23

KUBAINISHA UVUMI – KUSHIRIKIANA NA VyOMBO VyA HABARI ... 23

5. Usimamizi wa wagonjwa : matibabu ... 26

KUTATHMINI MGONJWA – URUDISHAJI WA MAJI MWILINI – ELIMU ... 26

6. Upunguzaji wa vifo ...31

VITUO VyA MATIBABU yA KIPINDUPINDU – VIFAA – MAFUNZO KWA MABINGWA ...31

7. hatua na kanuni za usafi kwenye vituo vya huduma za afya ... 36

KUTENGA WAGONJWA – KUUA VIINI VyA MARADHI – KUNAWA MIKONO ... 36

8. kushirikisha jamii ili kupunguza kusambaa kwa ugonjwa ... 40

ELIMU yA AFyA – KUTOA TAARIFA ZA UHAKIKA – KUKUBALIA KIMILA ... 40

9. Udhibiti wa mazingira : maji safi na salama ... 44

UWEKAJI WA CHLORINE – KUPIMA UBORA WA MAJI – KUCHEMSHA MAJI ... 44

(4)

10. Udhibiti wa mazingira : usalama wa chakula ... 48

UTAyARISHAJI WA CHAKULA – USAFI KWENyE MASOKO – CHAKULA KILICHOPIKWA ... 48

11. Udhibiti wa mazingira : usafi/udhibiti afya (sanitation) ...51

UENDELEZAJI WA USAFI/UDHIBITI AFyA – ELIMU KUHUSU KANUNI ZA USAFI NA AFyA ...51

12. Desturi za mazishi ... 54

KUFUATA KANUNI ZA USAFI WAKATI WA KUHUDUMIA MAITI – UTARATIBU UNAOFAA KWENyE SHEREHE ZA MATANGA ... 54

13. Mfumo wa uangalizi ... 57

TAARIFA ILI KUCHUKUA HATUA – UFAFANUZI WA ELIMU yA MAGONJWA yA MLIPUKO (DESCRIPTIVE EPIDEMIOLOGy)... 57

14. kushirikisha wabia wa kimataifa ... 62

MAPENDEKEZO yA MIRADI (PROJECT PROPOSAL) – URATIBU WA WABIA WA KIMATAIFA ... 62

Kiambatanisho 1 - Kifaa cha tathmini ... 66

Kiambatanisho 2 - namna ya kuandika ripoti ya kutathmini ... 68

Kiambatanisho 3 - Kanuni za msingi kwenye kituo cha matibabu ya kipindupindu ...71

Kiambatanisho 4 - Klorini iliyozimuliwa kwa mujibu wa matumizi ...72

Kiambatanisho 5 - Njia za kusafisha maji yawe safi na salama nyumbani ...74

Kiambatanisho 6 - Maagizo muhimu ya elimu ya afya ...76

Kiambatanisho 7 - Matayarisho na matumizi wa mzimuo wa chlorine 1% ili kuua viini vya maradhi kwenye maji ... 80

Kiambatanisho 8 - kanuni za utayarishaji wa chakula ili kuepuka kipindupindu ... 82

Kiambatanisho 9 - Fomu ya uratibu wa shughuli za kudhibiti kipindupindu ... 84

Marejeo ... 86

Dibaji

MALENGO

Kwa ujumla mwitikio wa mlipuko wa kipindupindu hulenga mielekeo ya matibabu ambayo ni muhimu kupunguza vifo. Hata hivyo, mwitikio wenye maarifa mengi zaidi unahitajika ili kuzuia usamabazaji wa ugonjwa. Kwa vile mwitikio wa mlipuko mara nyingi unaongozwa na wataalam wa afya, vipengele vingine, kama vile vya mazingira au vya mawasiliano, huenda vinatelekezwa.

Hati hii inatoa mfumo wa kutathmini mwitikio wa mlipuko wa kipindupindu, ambao utasaidia :

– kutoa mtazamo wa jumla wa mwitiko wa mlipuko ; – kutambua uwezo na udhaifu wa mwitikio ;

– kuboresha hatua za maandalizi na za mwitikio kwa milipuko ijayo ; – kutoa mapendekezo sahihi kwa kufuata miongozo ya shirika la afya la

ulimwengu.

Hati hii ni haswa kwa :

– wafanyakazi wa ufundi wa wizara za afya ;

– wataalam wa afya kwenye ofisi za shirka la afya la ulimwengu nchini ; – washauri wanaotakiwa kufanya tathmini ya mlipuko wa kipindupindu.

(5)

HATI HII ITUMIWE LINI ?

Hati hii inaweza kutumiwa mwisho wa mlipuko, kwa kufanya tathmini inayozingatia na kutazama yaliyopita nyuma ambayo ni muhimu kwa kuboresha mpango wa uzuiaji na wa mwitiko wa mlipiko ujao. Vifaa vingine vimetolewa ndani ya viambatanisho 1 na 2 kusaidia kwa kutoa ripoti ya tathmini.

Hati hii inaweza kutumiwa pia, wakati wa mlipuko kwa kuchunguza kama vipengele vyote vya kudhibiti kipindupindu vimeangaliwa toka mwanzo hadi mwisho.

MUUNDO WA HATI

Hati hii imetungwa ifuatavyo : kuna aya moja kuhusu kipindupindu kwa ujumla na aya 14 za ufundi, ambayo kila aya moja ina muundo ufuatao :

• Maagizo muhimu (keywords) – inayoakisi mada zinazoelezwa.

• Kutathmini mlipuko – inayoorodhesha maswali yanayotakiwa kuulizwa na kuchunguzwa wakati wa tathmini.

• Maoni yanayosaidia kuboresha hatua za maandalizi – inayosaidia haswa kwa milipuko wa kipindupindu inayotokezea kwa msimu (kwa kawaida wakati wa masika).

• Vodokezi – inayosizitiza mambo muhimu yanayohusiana na mlipuko wa kipindupindu.

Dibaji 1. Ugunduzi 2. Uthibitisho 3. Mpangilio 4. Uongozi 5. Usimamizi 6. Upunguzaji 7. Hatua 8. Kushirikisha 9. Udhibiti 10. Udhibiti 11. Udhibiti 12. Desturi 13. Mfumo 14. Kushirikisha K 1 K 2 K 3 K 4 K 5 K 6 K 7 K 8 K 9

Kipindupindu - Kwa ujumla

Kipindupindu ni ugonjwa wa kuhara unaosababishwa na vimelea vya bacteria viitwavyo Vibrio cholerae, ama aina ya 01 au 0139. Wote watoto na watu wazima wanaweza kuambukizwa.

Karibu 20% ya watu walioambukizwa wanahara kwa kasi na majimaji – 10-20% ya hawa watu huendelea kuharisha sana pamoja na kutapika.

Kama wagonjwa hawa hawapati matibabu yanayofaa na kwa haraka, upotevu wa kiasi kikubwa cha maji na chumvi mwilini unaweza kusababisha kuishiwa na maji mwilini na kifo ndani ya masaa machache. Kiasi cha wagonjwa wanaokufa kwa wale wasiopata matibabu inaweza kufikia 30-50%. Matibabu ya haraka bila kusita ni muhimu sana (kimsingi ni urudishaji wa maji mwilini) na kama ni matibabu bora yanayofaa, idadi ya watu wanaokufa kwa kipindupindu iko chini ya 1%.

Kwa kawaida kipindupindu huambukiza kwa njia ya maji au vyakula vyenye viini vya maradhi na bado unabaki kuwa ugonjwa unaoweza kulipuka katika nchi nyingi. Milipuko mipya inaweza kutokea ghafla sehemu yoyote ulimwenguni ambapo mgao wa maji, udhibiti afya kwa kuondoa maji machafu na takataka, usalama wa vyakula, na usafi wa kiafya usiotosheleza. Hatari kubwa ya kutokezea mlipuko ni kwenye sehemu wanapokaa watu wengi mno na kwenye kambi za wakimbizi ambapo hakuna utaratibu mzuri wa udhibiti wa afya, ambapo hakuna maji safi na salama na ambapo kuna ongezeko la maambukizi baina ya watu. Kwa vile muda wa kupevuka ni mfupi sana (masaa mawili hadi siku tano), idadi ya wagonjwa inaweza kuongezeka haraka sana.

Haiwezekani kuzuia kipindupindu kuingia kwenye eneo lolote – lakini inawezekana kuzuia kusambaa kwa ugonjwa, kama wagonjwa wa kipindupindu watatambuliwa na kuthibitiwa mapema, ikifuatiwa na mwitikio unaofaa. Kwa vile kipindupindu kinaweza kikawa tatizo kubwa

(6)

kwa afya ya jamii – na kuwa na uwezo wa kusababisha vifo vingi, kusambaa haraka hata mpaka nchi za jirani, na kusababisha matatizo makubwa ya usafiri na biashara – mwitikio mwenyewe lazima uwe umepangwa vizuri na kwa muda unaofaa.

Wakati wote shughuli za mwitiko lazima zifatiliwe kwa upangaji na utekelezaji wa shughuli za hatua za maandalizi. Hivyo inaweza kusaidia kubabiliana kwa ufanisi na milipuko inayoweza kutokezea siku za baadaye.

Mpango mzuri wa hatua za maandalizi za kipindupindu ni matayarisho bora kwa milipuko kwenye nchi zenye hatari ya kushambuliwa na kipindupindu, hata kama bado hazijaathiriwa, au kwa nchi ambapo kipindupindu hutegemewa kutokea kwa msimu.

M

ikakatiMipya

:

chanjoyakunywadhidiya kipindupindu

Ukiangalia mbali, uendelezaji wa mgao wa maji, udhibiti afya kwa kuondoa maji machafu na takataka (sanitation), usalama wa chakula na utambuzi wa jamii kuhusu kanuni za kujikinga, ni hatua muhimu za kuzuia kipindupindu na maradhi mengine ya kuhara.

Hata hivyo, shirika la afya la ulimwengu hivi karibuni limetathmini utumiaji wa zana mpya zinazochangia kuzuia kipindupindu. Kuna chanjo ya kunywa dhidi ya kipindupindu ambazo zimeonyesha usalama na kuleta matokeo yanayotakiwa. Hivi karibuni zimekuwa zinapatikana kwa matumizi ya watu. Nchi zingine tayari zimeshazitumia chanjo hizi za kukinga kwa watu/jamii ambazo zinafikiriwa kushambuliwa na kipindupindu kirahisi.

Lakini hata kama kipindupindu ni maradhi sugu au kinajitokezea kwa mlipuko kwenye eneo lolote, lazima ifanywe tathmini kabla ya kutumia chanjo za kunywa dhidi ya kipindupindu.

Bado uchunguzi unafanywa kuhusu wajibu wa uchanjaji wa idadi kubwa ya watu kama mkakati moja wa kulinda watu/jamii zinazofikiriwa kushambuliwa na kipindupindu kirahisi. Maswala ambayo yamejadiliwa, ni utaratibu wa ugavi, gharama, muda unaofaa, uwezo wa utengenezaji wa chanjo na kigezo gani kitumiwe kwa uchanjaji wa watu wengi ili kudhibiti na kuzuia milipuko.

(7)

1. Ugunduzi wa mlipuko

MAAGIZO MUHIMU

KUGUNDUA MLIPUKA MAPEMA – MWITIKO NA UTHIBITISHO WA HARAKA

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Wafanyakazi na viongozi wa afya waliarifiwa vipi kuhusu wagonjwa wa mwanzo wa kipindupindu waliotokezea (kwa kupitia mfumo wa uangalizi, kwa vyombo vya habari au kwa matangazo ya redio, njia isiyo rasmi, zingine) ?

Njia za mawasiliano kuhusu wagonjwa wa kipindupindu tayari zimeanzishwa mikoani au kwenye manispaa ?

2. Mwanzoni nini kilichotahadharisha watu kwamba huenda inawezekana kuwa ni mlipuko :

– ugonjwa umetokezea ghafla ?

– ongezeko la idadi ya wagonjwa walotangazwa kila siku ? – kwa kipindi cha zaidi wiki moja) ?

– ongezeko la ghafla la idadi ya wagonjwa ? – idadi ya vifo isiyo ya kawaida ?

3. Sababu zipi zilizopelekea kuamuliwa kuwa huu ni mlipuko : – mgonjwa mmoja ?

– wagonjwa wengi au kikundi cha wagonjwa ?

– idadi kubwa zaidi ya wagonjwa kuliko ilivyotegemewa (kulinganisha na kipindi hichohicho kwenye miaka iliyopita) ?

4. Imechukua muda gani mpaka kufikia hatua ya kutoa uamuzi kutoka kwenye maeneo ambapo mlipuko umetokea ? (Isiwe zaidi ya wiki moja).

5. Hatua gani za mwanzo zilichukuliwa kwenye ngazi ya kati :

– kupiga simu kwenye maeneo yaliyoathirika ili kuthibitisha uvumi ? – kupeleka kikosi kinachoshughulikia mwitikio wa mlipuko haraka

(angalia kidokezi 1.1) ? – nyingine ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Kutokana na njia ambazo viongozi na wafanyakazi wa afya walivyotaarifiwa kuhusu mlipuko, kuna maoni gani kuhusu mfumo wa uangalizi wa afya ulivyo ? Je, mfimo wa uangalizi unaweza kugundua milipuko ? Je, ni muhimu kuboresha uwezo wa ugunduzi, kwa kuwahusisha wadau wengine (kwa mfano : zahanati za binafsi, waganga wa kienyeji) kwenye njia za kutoa taarifa ?

Kuwa na fomu maalum zenye maswali muhimu inaweza kusaidia haraka kutofautisha uvumi na ukweli wa milipuko.

Vyanzo vingine vya taarifa vinaweza kutumiwa :

• Uulize waandishi wa habari pia kuhusu milipuko ya kipindupindu ; taarifa yoyote iliyokusanywa na vyombo vya mawasiliano inabidi ithibitishwe (angalia kifungu cha 2).

• Weka “simu ya moja kwa moja” (hotline) na mashine ya kuachia ujumbe ili kutia moyo watu kuacha ujumbe au maswali.

(8)

VIDOKEZI

1.1 k

ikosikinachoshughulikiaMwitikiona uthibitishowaMlipukoharaka

Itakapotegemewa mlipuko, inaweza kuwa muhimu kutuma kikosi maalum chenye wataalamu mbalimbali kwenye maeneo ili kuthibitisha mlipuko na kuchukua hatua za mwanzo kwa kuzuia kusambaa kwa ugonjwa.

Kikosi kinaweza kuwa na :

– daktari ambaye atahakikisha dalili za wagonjwa na kuelimisha wafanyakazi wa afya kuhusu njia nzuri za kuhudumia wagonjwa ;

– mtaalam wa mikrobiolojia ambaye atachukua sampuli ya vinyesi (na sampuli za mazingira) kwa uthibitisho wa kipindupindu kutoka maabara na ambaye anawaelimisha wafanyakazi wa afya kuhusu njia sahihi za kuchukua sampuli ;

– mtaalam wa habari, elimu na mawasiliano (HEM) ambaye anaweza kukadiria jamii watachukulia vipi ugonjwa wa kipindupindu na ambaye anafafanua na kusambaza maagizo muhimu ya elimu ya afya ;

– mtaalam wa magonjwa ya mlipuko ambaye atatathmini ukusanyaji wa data na mfumo wa uangalizi ;

– mtaalam wa maji na udhibiti afya kwa kuondoa maji machafu na takataka (sanitation) anayechunguza vyanzo vyote vya maambukizi na kuanzisha hatua za kukomesha vyanzo hivyo.

Kikosi kidogo kinaweza kufaa pia. Kama kikosi hiki kimeundwa na mtaalam mmoja au wataalam wawili, lazima wakubaliane vizuri ; lazima wajue mambo gani ya msingi yachunguzwe na hatua gani zichukuliwe mwanzo, hata kama zipo nje ya nyanja zao za kitaalamu.

1.2 u

chunguziwachanzochaMlipuko

Mara mlipuko wa kipindupindu unapothibitishwa kihospitali, lazima zichunguzwe njia zinazochangia kusambaa kwa ugonjwa ili hatua za kudhibiti ugonjwa zinaweza kuchukuliwa. Njia za maabukizi zinaweza kuwa : – maji ya kunywa huenda ambayo yameweza kuchafuliwa toka kwenye

chanzo chake au wakati wa usafirishaji na uhifadhi, au barafu iliyotengenezwa kwa maji machafu ;

– chakula ambacho kimechafuliwa wakati au baada ya kutayarishwa ; – vyakula vya baharini ;

– matunda na mboga.

(9)

2. Uthibitisho wa mlipuko

MAAGIZO MUHIMU

UDHIHIRISHAJI WA MGONJWA (CASE DEFINITON) – UTHIBITISHO WA MAABARA

KUTATHMINI MLIPUKO 1 Dalili za mgojwa zilithibitishwaje :

– udhihirishaji wa kihospitali ? – uthibitisho wa maabara ?

– uvumi wa hali ya magonjwa ya mlipuko pamoja na udhihirishaji wa kihospitali ?

2. Udhihirishaji upi wa mgonjwa ulitumiwa kukusanya taarifa zaidi juu ya wagonjwa wengine na vifo (angalia kidokezi 2.1) ? 3. Kama kuna uthibitisho wa maabara : ukusanyaji na usafirishaji

wa sampuli ulikuwa unafuata utaratibu unaofaa (angalia kidokezi 2.2 na 2.4) ? Maabara yalitumia mbinu wa kurutubisha ukuzaji (enrichment techniques) wa Vibrio cholerae ?

4. Maabara yalichukua muda gani mpaka kutoa uthibitisho ? 5. Sampuli ngapi zilichukuliwa (angalia kidokezi 2.3) ? 6. Sampuli gani zilikuwa positive ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Kwenye nchi ambazo milipuko ya kipindupindu hutokea kwa msimu, inasaidia kuwafahamisha wafanyakazi wa afya kuhusu njia sanifu za udhihirishaji wa mgonjwa, yaani kubaini mgonjwa wa kipindupindu kwa dalili zilizopo. Wafanyakazi wa afya waelimishwe kuhusu njia hizo kabla ya msimu kuanza ili kuongeza ufahamu na kuhakikisha uwezo wa kutosha wa kutambua wagonjwa.

Ni vizuri kusambaza kabisa vyombo vya kusafirisha na pamba maalum ya kuchukulia sampuli ya vinyesi (rectal swabs) kwenye maeneo kipindupindu yanapotegemewa kutokea. Maabara ya rufaa ya taifa iteuliwe ili kusimamia kazi za maabara – utoaji wa vyombo vya kusafirisha na vitendanishi, kufundisha mafundi maabara, kukagua ubora wa uchunguzi.

VIDOKEZI

2.1 u

dhihirishajiwaMgonjwa

(

casedefiniton

)

Ni muhimu sana kuhakikisha kwamba wagonjwa wote wanaodhaniwa kuwa ni wagonjwa wa kipindupindu, ni kweli wana ugonjwa huohuo au la.

Kwa mujibu wa mbinu wa kufafanua wagonjwa wa kipindupindu uliotolewa na shirika la afya la ulimwengu, mgonjwa anaweza kushukiwa ana kipindupindu ikiwa :

– kwenye maeneo ambapo ugonjwa haujulikani kama upo, mgonjwa mwenye umri wa miaka mitano au zaidi anaonyesha dalili kali za upungufu wa maji mwilini au anakufa kutokana na kuhara kwa kasi na maji maji ;

– kwenye maeneo ambapo kuna kipindupindu mara kwa mara, mgonjwa mwenye umri wa miaka mitano au zaidi anaonyesha dalili za kuhara kwa kasi na majimaji na kutapika au kutotapika.

(10)

Inathibitishwa mgonjwa ana kipindupindu wakati viini vya Vibrio cholerae 01 au 0139 vinapoweza kutambuliwa kutoka kwa mgonjwa anayeharisha.

Watoto wenye umri chini ya miaka 5, mara nyingine wanaweza kuonyesha dalili zinazofanana na hizo za kipindupindu, kama vile kuharisha maji maji na yenye rangi ya maji ya mchele.

Kwa hiyo, kuimarisha umahususi, watoto wenye umri chini ya miaka 5 hawahesabiki kwenye udhihirishaji wa mgonjwa wa kipindupindu.

2.2 u

thibitishowaMaabara

Matibabu ya wagonjwa wenye upungufu wa maji mwilini usicheleweshwe mpaka majibu kutoka maabara yamekamilika.

Uthibitisho wa mikrobiolojia wa viini vya Vibrio cholerae unaweza kupatikana papohapo, lakini kwa kawaida inachukua siku mbili kupata majibu ya uoteshaji wa kikundi cha viini vya maradhi hivi. Ni muhimu kukusanya taarifa kuhusu :

– Serogroup ya Vibrio (01 au 0139) ; – Antimicrobial sensitive patterns.

2.3 i

dadiyasaMpulizinazohitajiwa

Uthibitisho wa maabara wa wagonjwa wa kipindupindu 10-20 wa kwanza ni muhimu kuhakikisha kuwa huu ni mlipuko wa kipindupindu. Siyo lazima kuchukua sampuli kutoka kwa kila mgonjwa anayeharisha kwa kasi, kama mlipuko wa kipindupindu tayari umeshathibitishwa : Udhihirishaji wa mgonjwa kihospitali/

kidaktari bila kuchukua sampuli ya vinyesi, inaruhusu kuthibitisha kipindupindu na kutoa matibabu yanayofaa. Hata hivyo, itakuwa

vizuri kuchukua sampuli chache mara kwa mara wakati wa mlipuko ili kuhakikisha kwamba antimicrobbial sensitive pattern ya viini vya maradhi haijabadilika. Hatimaye ni lazima kuchukua sampuli za vinyesi 20 ili kuthibitisha mwisho wa mlipuko. Kwenye maeneo ugonjwa wa kipindupindu upo wakati wote, lakini hautokei kwa mlipuko, ugonjwa huu unatokea chini ya asilimia 5 kati ya magonjwa yote wa kuharisha.

2.4 u

kusanyajiwasaMpuli

Chukua sampuli za vinyesi kabla ya kumpa mgonjwa dawa za antibiotics.

Kuna njia mbali mbali za kuchukua sampuli :

• Kinyesi cha sasa hivi kinaweza kuchukuliwa (pamba maalum ya kuchukulia vinyesi (rectal swab) iliyorowekwa ndani ya kinyesi cha maji maji, halafu kuwekwa ndani ya mfuko wa plastiki msafi kabisa isiyo na bakteria) na kusafirishwa haraka sana (kabla ya masaa mawili kupita) kupelekwa kwenye maabara.

• Chombo cha usafirishaji maalum kama vile Cary- Blair au peptone water yanaweza kuhifadhi sampuli vizuri (angalia chini kwa maelezo zaidi).

• Karatasi ya kukaushia au karatasi ya kuchujia iliyorowekwa ndani ya kinyesi cha maji maji na iliyowekwa ndani ya tube au mifuko ya plastiki iliyozibwa kabisa, pamoja na saline ya kawaida (NACL 9%) ili sampuli ibaki nyevu nyevu na isikauke. Si lazima kuweka sampuli kwenye hali ya baridi wakati wa kusafirisha.

Tubes za aina ya Cary – Blair zinaweza kuhifadhiwa kwenye hali ya hewa ya kawaida kwa muda wa miaka 1-2. Chombo hichi kinaweza kutumika ilimradi isionekane kukaukwa, kuchafuliwa au kugeukwa rangi.

(11)

Kutumia chombo cha Cary-Blair :

• Rowesha ile pamba maalum ya kuchukulia vinyesi (rectal swab) iliyonyevunyevu na safi kabisa ndani ya chombo cha kusafirishia cha Carl- Blair.

• Chomeka swab yenye urefu wa sentimita 2-3 kupitia mdomo wa rektamu na pikicha.

• Toa swab na ipime kuhakikisha ina kinyesi kinachoonekana.

• Mara moja weka swabu kwenye chombo cha kusafirishia, isukume chini kabisa ya tubu.

• Vunja kipande na tupa kipande cha juu cha kijiti kinachogusa vidole.

• Tuma sampuli ili zifike maabara chini ya siku 7 ; si lazima kuweka sampuli kwenye sehemu ya baridi.

3. Mpangilio wa mwitikio wa mlipuko

MAAGIZO MUHIMU

KAMATI yA URATIBU WA KIPINDUPINDU – MPANGO WA UTENDAJI

KUTATHMINI MLIPUKO

1 Kulikuwa na kikosi maalum cha kipindupindu au kamati ya uratibu ya kipindupindu (angalia kidokezi 3.1) kufatilia mlipuko na kutoa uamuzi ? Je, watu waliokuwemo kwenye kamati hii, walitoka katika sekta mbalimbali ?

2. Je, ni hatua gani zimechukuliwa kudhibiti mlipuko (angalia kidokezo 3.2) :

– uamuzi wa kisheria (kukataza sherehe, ukaguzi wa wauzaji vyakula na vinywaji na migahawani, n.k.) ?

– kupeleka misaada kwenye maeneo yaliyoathirika (mahitaji, misaada ya kiufundi na wasaidizi wa wafanyakazi) ?

– kampeni ya kutoa elimu ya afya ?

– kupeleka misaada ya dharura kutoka kwa serikali au wafadhili wengine kwa wakati unaofaa ?

– kampeni ya utoaji wa taarifa na utumiaji wa vyombo vya mawasiliano ?

– kutoa mafunzo (kuhusu mfumo wa uangalizi na usimamizi wa wagonjwa) ?

3. Mwitikio ulisimamiwa kwa njia gani :

– kufuatilia mlipuko unavyoendelea na kutoa ripoti za kitaalam za maradhi ya mlipuko mara kwa mara ?

(12)

– matokeo ya hatua za kudhibiti mlipuko kwa mielekeo ya hali ya maradhi ya mlipuko ?

– uchunguzi kwenye maeneo ili kugundua chanzo cha maambukizi ?

4. Ni nani aliyeteuliwa kusimamia na kuripoti shughuli za kudhibiti mlipuko ?

5. Ulikuwepo mpango wa utendaji wa dharura kwa mlipuko wa kipindupindu ?

6. Mawasiliano baina ya maeneo yaliyoathirika na ngazi zote zinazohusianana na udhibiti wa mlipuko, yalikuwa rahisi na ya kuridhisha ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI

Kamati ya uratibu wa kipindupindu iwepo kwenye nchi zinazoshambuliwa na kipindupindu mara kwa mara. Kamati hii huenda itahitaji mfuko wa fedha (funding) ili kuweza kufanikisha shughuli muhimu za uratibu. Itifaki za mikutano ni hatua muhimu kwa kusimamia mwitiko wa mlipuko na kuhakikisha kwamba kamati inafanya kazi vizuri.

Itifaki zionyeshe : – waliohudhuria ;

– hali halisi ya maradhi ya milipuko ;

– maswali na matatizo yaliotokea kutokana na maamuzi yaliyopitishwa kwenye mikutano iliyopita ;

– maamuzi mapya na mipango mipya kwa ajili ya mkutano ujao.

Kwenye Mpango wa dharura kwa mlipuko wa kipindupindu lazima yawemo maelezo yote muhimu kuhusu maandalizi na mwitikio wa mlipuko, na vilevile iwemo :

– mpango wa utaratibu wa ugavi na usafirishaji wa watu na vitu (nini kilichopo, nini kinahitajika) ;

– mpango wa majukumu ya wafanyakazi (upangaji wa majibu wa wafanyakazi kutokana na mahitaji, uamuzi nani awe mwenye madaraka kwenye kila ngazi) ;

– mpango wa kuhakikisha kwamba kuna msaada wa fedha kwa maandalizi na mwitikio wa mlipuko (gharama za uchunguzi na mwitikio wa mlipuko, misaada ya pesa inapatikana wapi) ;

– mpango wa utekelezaji wa hatua za kudhibiti mlipuko (nini kifanyike, lini na nani afanye, nyenzo zinazohitajika na zinazopatikana) ;

– mpango wa ugawaji wa maji safi na salama na utupaji salama wa vinyesi, vilevile mpango kwa kampeni ya kutoa elimu (nyenzo, mbinu/

utaratibu, wafanyakazi).

VIDOKEZI

3.1 k

uundakaMatiyauratibuwakipindupinduna shughulizake

Lengo ya kamati hii ni kuhakikisha kwamba kuna ushirikiano wa kutosha kati ya sekta zinazohusika na vilevile utekelezaji wa haraka na wa ufanisi wa hatua zote za kudhibiti mlipuko. Shughuli zake ni :

– kuchukua hatua za maandalizi kwa magonjwa ya mlipuko ;

– uratibu kati ya sekta zote na kubadilishana taarifa baina ya sekta hizo – kushirikiana kimkoa na kimataifa ;

– ukusanyaji na utangazaji wa taarifa kuhusu watu waliougua na waliokufa kwa kipindupindu ;

– kupanga mafunzo yanayotakiwa kutolewa ; Dibaji

1. Ugunduzi 2. Uthibitisho 3. Mpangilio 4. Uongozi 5. Usimamizi 6. Upunguzaji 7. Hatua 8. Kushirikisha 9. Udhibiti 10. Udhibiti 11. Udhibiti 12. Desturi 13. Mfumo 14. Kushirikisha K 1 K 2 K 3 K 4 K 5 K 6 K 7 K 8 K 9

(13)

– kuleta, kuhifadhi na kusambaza vifaa vinavyohitajika ; – utekelezaji, ukaguzi, usimamizi na kutadhmini hatua za udhibiti.

Kamati ya uratibu ikutane mara kwa mara (angalau mara moja kwa wiki) wakati wa mlipuko. Mfuko maalum wa pesa linahitajika kwa ajili ya dharura ili kutekeleza hatua zilizoamuliwa na kamati. Kamati ipokee mara kwa mara taarifa kuhusu hali ya mlipuko inavyoendelea.

Lazima iwekwe wazi shirika gani linaongoza kamati hii ya uratibu.

3.2 h

atuazakwanzazakudhibitiMlipukowa kipindupindu

Zikipatikana tuhuma za kwanza kuhusu mgonjwa wa kipindupindu, hatua ya kwanza ni kuthibitisha mlipuko. Baada ya hapo hatua zifuatazo zifuatwe :

– kamati ya uratibu wa kipindupindu ikutane ; – kuorodhesha vifaa vyote muhimu vilivyopo ; – kuarifu watu, wilaya jirani, na vyombo vya habari ; – kutoa mafunzo kama yanahitajika ;

– kuweka vituo vya matibabu kwa muda, kama vinahitajika ; – kusanya, kutangaza na kuchanganua data kuhusu wagonjwa

waliougua na waliokufa kwa kipindupindu na hatua za kudhibiti mlipuko ; kueleza kimaandishi hali ya mlipuko inavyoendelea ; kutoa feedback na kurekebisha au kubadilisha hatua zinazohusiana na mwitikio wa mlipuko kutokana na hali halisi ilivyo ;

– kutekeleza hatua kudhibiti kusambaa kwa ugonjwa (safisha vyanzo vya maji kwa kuua viini vya maradhi, hatua zinazohusiana na usafi wa chakula) ;

– kuendesha kampeni ya kutoa elimu ya afya ; – kuomba msaada zaidi ;

– kusimamia na kutathmini hatua za kudhibiti.

4. Uongozi wa utoaji wa taarifa

MAAGIZO MUHIMU

KUBAINISHA UVUMI – KUSHIRIKIANA NA VyOMBO VyA HABARI

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Kulikuwa na mkakati wa kusambaza taarifa sahihi hapohapo badala ya kufuata uvumi (angalia kidokezo 4.1) ?

2. Kuhusisha vyombo vya habari ilisaidia kudhibiti mlipuko (angalia kidokezi 4.2) ?

3. Je, msemaji mkuu wa wizara ya afya ameteuliwa (angalia kidokezi 4.3) ?

4. Matanagzo maalum yaliyotolewa kwa jamii kutoka kwa wizara ya afya na matangazo yaliyotolewa na vyombo vya habari yalitofuatiana sana ?

5. Kulikuwa na utaratibu wowote wa kutathmini matokeo na uenezaji wa taarifa ?

(14)

Kabla ya mlipuko, majibu na hatua muhimu zitayarishwe kwa maswali yanayotokea kikawaida kuhusu ugonjwa wenyewe na njia za kuuzuia. Inashauriwa, data zote za ugonjwa wa kipindupindu ziwepo kutoka miaka iliyopita.

Ni muhimu kuhakikisha taarifa sahihi zitolewe kuanzia mwanzoni mwa mlipuko ili kuzuia uenezaji wa uvumi mpotofu.

VIDOKEZI

4.1 k

uepukauvuMi

Epuka uvumi na hofu kwa kudumisha mtiririko wa taarifa sahihi–

uvumi unapata kuenea ikiwa taarifa zinazotolewa hazijakamilika au ikiwa zinacheleweshwa kutolewa.

4.2 t

athMiniyakuhusikakwavyoMbovyahabari Kulikuwa na kuhusika kwa vyombo vya habari :

– Je, vyombo vya habari vilitoa taarifa kwa watu kwenye maeneo na nje ya maeneo yaliyoathirika ?

– vilitoa taarifa kwa kutumia lugha inayoeleweka ?

– vilitoa taarifa kwa kupitia vyombo vya mawasiliano vilivyofaa (redio, magazeti, televisheni) ?

– vilitoa taarifa sahihi na kuzirudia vya kutosha ?

4.3 M

seMajiMkuu

Mlipuko ukipoanza, teua msemaji mkuu ambaye atakuwa kitovu cha kushughulikia mambo yote yanayohusiana na vyombo vya habari. Panga kila mara utowaji wa habari na mikutano baina ya waandishi habari.

4.4 u

sawakatiyaMatangazoMaaluMyaserikali yanayotolewakwajaMiinataarifayahabari

Aina ya taarifa zitakazosambazwa itategemea wapi zitangazwe, yaani- kimaeneo (palepale), kitaifa, au kimataifa. Viongozi wa serikali wa afya mara nyingi wanapendelea kutumia vyombo vya habari kwa kufahamisha watu kuhusu hatua za uzuiaji na ukingaji na udhibiti wa ugonjwa, i.e huduma za matangazo ya serikali yanayotolwea kwa jamii, huku waandishi wa habari wakilenga usambazaji wa taarifa. Usawa kati ya njia hizi mbili lazima uimarishwe kwa maafikiano.

(15)

5. Usimamizi wa wagonjwa : matibabu

MAAGIZO MUHIMU

KUTATHMINI MGONJWA – URUDISHAJI WA MAJI MWILINI – ELIMU

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Imetayarishwa michoro maalum inayoonyesha jinsi ya usimamizi wa wagonjwa hatua kwa hatua na michoro hii ilipatikana kwa wafanyakazi wa afya ?

2. Michoro yenye kuonyesha hatua kwa hatua ilitoa maelezo yanayoeleweka kuhusu kubainisha na kutathmini hatua za upungufu wa maji mwilini mwa mgonjwa na kuhusu matibabu yanayotakiwa kutolewa kutokana na hali halisi ya mgonjwa (angalia kidokezo 5.1 na 5.2) ?

3. Dawa za antibiotics zimewekewa kwa wagonjwa mahututi tu ? Wagonjwa walipata matibabu mengine zaidi ya kurudishwa maji mwilini na dawa za antibiotics zilizopendekezwa ? Utoaji wa antibiotics kwa wagonjwa ulizingatia kwamba viini vya maradhi vingine vimeshazoea madawa mengine ? (angalia kidokezi 5.3) ?

4. Wagonjwa na familia zao walieleweshwa kuhusu hatua za kuzuia na kujikinga na kipindupindu nyumbani kwao (angalia kidokezo 5.4) ?

5. Je, wagonjwa wa kipindupindu walitengwa kutoka kwa wagonjwa wengine (na walipewa vyoo maalum kwa ajili yao tu) ?

6. Wafanyakazi wa afya walikuwa na ujuzi wa kanuni za usafi ambazo ni muhimu ili kuzuia maambukizo (kama vile : kunawa mikono, kutenga wodi) ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Kutoa mafunzo kwa wafanyakazi wa afya ni hatua mojawapo muhimu za maandalizi, hasa kwenye maeneo yanayoshambuliwa na kipindupindu kirahisi.

Vifaa vya dharura vinavyohitajika vitathminiwe kutokana na hali halisi ya mlipuko :

– idadi ya watu walioambukizwa (AT-attack rate) inayoweza kutegemewa ni 5-8% ; kwenye kambi za wakimbizi, ambapo kuna watu wengi walio hatarini kuambukizwa (kwa ajili ya utapiamlo) ;

– kwenye maeneo wazi (kwa mfano : mjini, kijijini), idadi ya watu walioambukizwa (AT-attack rate) inayoweza kutegemewa ni 0.2% ; – vijijini/ maeneo panapokaa watu chini ya 5000, idadi ya watu

walioambukizwa (AT-attack rate) inafikia hadi 2%.

Vifaa vya dharura vinavyohitajika lazima vitayarishwe na viwepo akiba ili viweze kutumiwa haraka.

(16)

VIDOKEZI

5.1 u

rudishajiwaMajiMwilini

(

rehydration

)

Urudishaji wa maji mwilini pamoja na urudishaji wa maadini muhimu za mwili ni jambo la msingi katika matibabu ya kipindupindu.

Kutokana na kiwango cha upungufu wa maji mwilini (A,B,C), mgonjwa lazima apewe tiba tofauti za urudishaji wa maji mwilini (yaani kwa njia ya mdomo, au kwa kupitia mishipa ya damu). ORS lazima yatumiwe wakati na baada ya tiba ya kupitia mishipa ya damu (IV therapy). Kuangalia na kudhibiti hali ya mgonjwa ni muhimu, hasa katika hatua za mwanzo za matibabu.

Hatua za urudishaji maji mwilini

Dalili Tiba

Kali Maungo mazito, kukosa fahamu,

kulegea, Macho kudidimia,

Hanywi, hawezi kunywa, Mdomo mkavu,

Ukibonyeza ngozi inarudi polepole,

Hana machozi (kwa watoto tu)

Tiba ya dripu (IV therapy) + dawa za antibiotics + ORS

Sio kali Asiyetulia na anayekereka haraka Macho yamedidimia

Mdomo mkavu Kiu, kunywa kwa hamu Ukibonyeza ngozi inarudi polepole,

Hamna machozi (kwa watoto tu) ORS + kuangalia na kuthibiti hali ya mgonjwa mara kwa mara

Hakuna upungufu

wa maji mwilini Hana dalili zilizotajwa hapo juu Utumiaji wa ORS nyumbani

5.2 t

ibayakupitiaMishipayadaMukwawagonjwa Mahututi

Kwa tiba ya kupitia mishipa ya damu (yaani kuweka dripu), dawa ya aina ya Ringers lactate ni dawa inayopendekezwa. Dawa ya aina ya saline, normal saline (0.9%) au half normal saline, yote pamoja na 5% ya glukose inaweza kutumiwa pia. Lakini lazima mgonjwa apewe ORS hapo hapo ili kufidia maadili muhimu ya mwili yaliyopotea. Utumiaji wa mmumunyo wa glukose peke yake haisaidi kwa urudishaji wa maji mwilini mwa mgonjwa wa kipindupindu.

Kama urudishaji wa maji mwilini haiwezekani kwa kupitia mishipa ya damu (IV rehydration) na kama mgonjwa hawezi kunywa, anaweza kupewa ORS kwa kupitia mirijahewa toka puani hadi mdomoni (nasogastric tube). Lakini angalia, mirijahewa toka puani hadi mdomoni isitumiwe kwa wagonjwa ambao wamepoteza fahamu.

5.3 a

ntibiotics

Madawa ya antibiotics yatolewe kwa wagonjwa mahututi tu, ili kupunguza kipindi cha dalili na uenezaji wa viini vya maradhi.

Viini vinavyosababisha maradhi vinaendelea kuzoea madwa, kwa hivyo madawa mengine yanayotolewa hayasaidii tena kutibu ugonjwa. Kwenye nchi nyingi viini vya maradhi vinavyosababisha kipindupindu, Vibrio cholera, havitibiwi na co-timoxazole ; kwenye sehemu nyingine havitibiwi na tetracycline. Maabara lazima iulizwe kwa maelezo zaidi kuhusu swala hilo mwanzoni na wakati wa mlipuko : Inawezekana kwamba baada ya kipindi fulani, viini vinavyosababisha maradhi vinakubali na kutibiwa tena, ijapo kabla havikutibiwa na dawa zilizotolewa.

Matibabu kwa kutumia mass chemoprophylaxis, hayasaidii kudhibiti mlipuko.

(17)

Selective chemoprophylaxis (dozi moja ya doxycline) inaweza kusaidia kwa watu wanaoishi nyumba moja na wanaochangia chakula na malazi na mgonjwa wa kipindupindu. Lakini kwa watu wanaoishi nyumba tofauti, wakichanganya, kuchangizana na kubadilishana vyakula, ni vigumu kutambua watu gani wana uhusiano wa karibu.

Hata hivyo, chemoprophylaxis inaweza kusaidia ambapo mlipuko wa kipindupindu ukitokea kwenye idadi ya watu kwenye eneo maalum lisilo wazi, kama vile jela.

5.4 e

liMuyaafya

Maagizo muhimu ya kukinga familia na jamii na maambukizo ni :

• Nawa mikono yako baada ya kuhudumia wagonjwa – kuwashika, kuvishika vinyesi na matapishi yao, au nguo zao.

• Angalia usichafue vyanzo vya maji kwa kufulia nguo za wagonjwa ndani ya maji haya.

6. Upunguzaji wa vifo

MAAGIZO MUHIMU

VITUO VyA MATIBABU yA KIPINDUPINDU – VIFAA – MAFUNZO KWA MABINGWA

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Idadi ya watu waliokufa kwa kipindupindu (CFR-Case Fatality Rate) imepimwa kwa njia gani ? Kulikuwa na athari yoyote iliyosababisha CFR isiwe ya uhakika (angalia kidokezi 6.1) ?

2. Idadi ya watu waliokufa kwa kipindupindu (CFR-Case Fatality Rate) ilikuwa zaidi ya 1% ? Kulikuwa na sababu maalum zilizoeleza idadi hii (CFR) :

– Kutofikia au kutopatikana kwa vituo vya huduma za afya au makambi ya kipindupindu ?

– Kubadilikabadilika kwa utaratibu wa usimamizi wa wagonjwa ? – Vipengele vingine kama vile utapiamlo ?

– Uambukizi kwa kiasi kikubwa ?

3. Mabingwa wamefunzwa kutunza wagonjwa wa kipindupindu (angalia kidokezi 6.2) ?

4. Je, vifaa vifuatavyo vilipatikana : IV fluids, ORS na antibiotics ? 5. Je, vituo vya matibabu ya kipindupindu vimewekwa kwa ajili ya

kutoa matibabu ya haraka kwa wagonjwa wa kipindupindu na kuzuia kulemeza mawodi ya hospitali zingine (angalia vidokezi 6.3) ? Dibaji

(18)

6. Kulikuwa na uangalizi wa kutosha kwa wagonjwa mahututi wa kipindupindu (iangaliwe : mapigo ya moyo, dalili za upungufu wa maji mwilini, upumuaji, homa, mkojo) (angalia vidokezi 6.4) ? 7. Vituo vya matibabu ya kipindupindu na vituo vya ORS vilifikika ?

Kulikuwa na vipingamizi vya kijiografia, kimila, kilugha au kiuchumi vilivyozuia ufikaji wa vituo hivyo ?

Kwenye kila kituo cha afya ambacho kitahusika na wagonjwa wa kipindupindu, vifaa vya kutosha viwepo vya kutumia siku za mwanzo kabla ya vifaa zaidi kufika. Kwenye hivi vifaa kwa kuwahudumia wagonjwa siku za mwanzo lazima viwemo IV fluids na ORS- wagonjwa wengi wanaweza kutibiwa na ORS peke yake.

Kabla ya msimu wa kipindupindu kuanza, lazima ifanywe tathmini kuhusu vifaa vyote vinavyohitajika na vilivyopo.

Mabingwa/wafanyakazi wa afya wanahitaji mafunzo maalum kuhusu kutibu wagonjwa wa kipindupindu, na lazima yatolewe mafunzo ya kujikumbusha mara kwa mara. Mpango wa mafunzo lazima uwekwe wa kufikia lengo la kutoa mafunzo kwa 90% wa wafanyakazi wa huduma ya afya.

VIDOKEZI

6.1 i

dadiyawatuwaliokufakwakipindupindu

(

cfr

-

case fatalityrate

)

Ikiwa idadi ya watu waliokufa kwa kipindupindu (CFR-case fatality rate) inazidi 1% , basi hii inachukuliwa kuwa ni kiwango kikubwa. Lakini vijijini kwenye hali duni ya ufikaji kwenye vituo vya huduma za afya, CFR inaweza kuwa cha juu zaidi (wakati mwingine ni zaidi ya 20%). Kama idadi ya watu waliokufa inazidi 5%, lazima ifanywe uchunguzi zaidi na zichukuliwe hatua.

Ikiwa CFR iko juu ina sababu zake, kama vile : kulikuwa na athari yoyote iliyosababisha CFR isiwe ya uhakika (kwa mfano : makisio ya chini ya idadi ya wagonjwa waliougua, pamoja na vifo kutokana na sababu zingine) au usimamizi na utunzaji usiofaa kwa wagonjwa wa kipindupindu.

6.2 w

afanyakazikwenyevituovyaMatibabuya kipindupindu

(

ctu

-

choleratreatMentunits

)

Vituo vya matibabu ya kipindupindu yanaweza kuwa ni mawodi maalum kwenye hospitali au vituo maalumu vilivyopangwa kwa ajili ya matibabu ya wagonjwa wa kipindupindu wakati wa dharura. Wakati wa mlipuko, vituo vya matibabu ya kipindupindu lazima vifanye kazi masaa 24 kwa siku. Kwa hivyo lazima upangwe mpango wa shifti kwa wafanyakazi. Kama kuna wafanyakazi wachache tu wenye ujuzi wa kuhudumia wagonjwa wa kipindupindu, wafanyakazi wa huduma za afya ambao wana uzoefu na milipuko ya kipindupindu au wamepata mafunzo ya kutosha lazima wahamasishwe kutoa mfunzo na wasimamie wafanyakazi wengine wasio na uzoefu wa kutosha.

(19)

6.3 v

ituovyaMatibabuyaurudishajiMajiMwilini

(

ort

–

oralrehydrationtreatMent

)

Watu wote lazima waelemishwe kuhusu umuhimu wa kuanza na urudishaji wa maji mwilini mapema na kuhusu umuhimu wa kwenda haraka kwenye vituo vya huduma za afya. Sehemu ambapo vituo vya huduma za afya havifikiki kwa urahisi, vituo vya ORS viwekwe. Vituo hivi vinafaa kwa wagonjwa ambao wanaonyesha upungufu mdogo au upungufu kiasi wa maji mwilini. Wale wanaoonyesha upungufu mkubwa wa maji mwilini lazima wapelekwe kwenye vituo maalum vya matibabu ya kipindupindu (yaani CTUs).

Sehemu za mjini (miji mikubwa)

Vituo vya matibabu ya kipindupindu (CTU) kwa ajili ya wagonjwa mahututi lazima vitambuliwe kirahisi. Vituo vya matibabu ya urudishaji wa maji mwilini (ORT) kwa ajili ya wagonjwa wasio mahututi lazima viwepo na viwe ya kufikika kirahisi kwa watu wote. Mahali pote ni muhimu kuweka kumbukumbu ya kimaandishi kuhusu wagonjwa waliougua ili kujua idadi ya watu waliambukizwa (AT-attack rate) na kuleta vifaa vinavyohitajika.

Sehemu za mjini (miji midogomidogo) na vijijini

Kwenye sehemu za miji midogomidogo na vijijini kuna tatizo la kupatikana na/au kufikia kwenye vituo vya huduma za afya.

Kwa hivyo ni muhimu kugatua madaraka mikoani. Lazima itiliwe mkazo kwenye kutambua wagonjwa wapya waliougua na kipindupindu kwenye jamii ili kujua sehemu gani na gani kuna mlipuko wa kipindupindu. Mara nyingi watu wanaoishi sehemu za miji midogomidogo na vijijini wanasafiri huku na huko, kwa hivyo usambazaji wa ugonjwa ni vigumu kudhibiti.

Vituo vya matibabu (CTU) na vituo vya matibabu ya urudishaji maji mwilini (ORT) viwekwe mahali maalum kutokana na idadi ya watu walioambukizwa (AR-attack rate). Kwenye vituo vya huduma za afya vilivyotengwa, vifaa na madawa yawepo kutibu wagonjwa 20-30 wa kwanza. Lazima hatua hiyo itayarishwe kwenye “hatua za maadalizi”.

6.4 u

siMaMiziwawagonjwaMahutuiwakipindupindu Lazima hali ya wagonjwa ichunguzwe na ianganliwe mara kwa mara.

Lazima mambo yafuatayo yachunguzwe/yapimwe : – Pigo la moyo ;

– dalili za upungufu wa maji mwilini ;

– vinyese : mgonjwa anajisaidia mara ngapi, vinyesi vikoje ; – mapingo ya pumzi ;

– temperature (kipindupindu kwa kawaida huleta temperature ya chini sana- kama temperature iko juu, mgonjwa ana ugonjwa mwingine pia, k.m. malaria) ;

– mkojo (upo au hamna) ; – hali ya kuwa na fahamu.

Matatizo yanayoweza kutokezea – kujaa maji ndani ya mapafu kama mgonjwa amepewa IV fluid ya kupita kiasi ; kushindwa kwa figo kufanya kazi kama kumetolewa IV fluid kidogo wakati wa kurudishiwa maji mwilini ; na hypoglycaemia na hypokalaemia kwa watoto wenye utapiamlo na waliopewa Ringer lactate peke yake wakati wa kurudisha maji mwilini.

(20)

7. Hatua na kanuni za usafi kwenye vituo vya huduma za afya

MAAGIZO MUHIMU

KUTENGA WAGONJWA – KUUA VIINI VyA MARADHI – KUNAWA MIKONO

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Vituo vya matibabu ya kipindupindu vimewekwa karibu na maeneo wanapoishi wagonjwa wengi wa kipindupindu ? 2. Kulikuwepo vifaa vya kunawa mikono kwenye kituo cha

matibabu ya kipindupindu ? Familia na jamaa ya wagonjwa walinawa mikono yao kila mara wanapoondoka kwenye kituo ? 3. Vituo vya matibabu ya kipindupindu vilikuwa vimepangwa

kwenye maeneo manne – kuchagua na kuchunguza/kuangalia wagonjwa, kulaza wagonjwa, chumba cha matibabu kwa urudishaji wa maji mwilini kwa kutumia ORS, eneo lingine kwa kuwekea kwa mfano : jiko, ghala la vifaa, na vinginevyo ? 4. Kulikuwepo sehemu maalum kwa kuwekea vinyesi na

matapishi kwa usalama ? Kulikuwepo vyoo maalum kwa wagonjwa wa kipindupindu ambao wanaweza kutembea, vyoo hivi vilivyotengwa na vyoo vingine vinavyotumiwa na wagonjwa wengine ?

5. yalikuwepo maji ya kutosha kwa matumizi ya kila siku kwa wagonjwa (lita 50/kila mtu) ?

6. Ndoo, vyoo, mavazi, nguo za kulalia za mgonjwa zilisafishwa vizuri kwa kuua viini vya maradhi (angalia kidokezi 7.3) ?

7. Vitanda (kama vile vitanda vya vya kubebea wagonjwa rahisi) vilipatikana kwa wagonjwa wa kipindupindu ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Vifaa vingine (kama vile : ndoo, vitanda vidogo vya kubebea wagonjwa rahisi, kemikali za kuulia viini vya maradhi, glovu za mipira, n.k.) lazima viwepo kwenye vituo vya matibabu ya kipindupindu (CTU) pamoja na vifaa vinavyohitajika kutibu wagonjwa.

Kwenye kambi za wakimbizi ambako hakuna huduma za afya, vituo vya matibabu ya kipindupindu (CTU) vinaweza kuanzishwa kwa kutumia mahema. Wakati wa mlipuko kwenye maeneo wazi (k.m. : vijijini, mjini), vituo vya matibabu ya kipindupindu (CTU) vinaweza kuanzishwa ndani ya vituo vya huduma za afya au ndani ya jengo lingine ya serikali, k.m. shule, ikiwa kituo cha huduma za afya ni kidogo sana kuhakikisha utengaji wa wagonjwa wa kipindupindu.

Vituo vya matibabu ya kipindupindu (CTU) lazima viwe tayari kabla ya mlipuko kutokea. Hatua muhimu za kutayarisha CTU ni : kutambua maeneo yanayofaa kwa kuweka CTU ; kuorodhesha madawa na vifaa vengine vilivyopo na vinavyohitajika ; kupanga utaratibu kwa kuwahudumia wagonjwa na kupanga kazi na majukumu wa kila mfanyakazi.

(21)

VIDOKEZI

7.1 k

ituochaMatibabuyakipindupindu

(

ctu

)

Maana ya kuweka kituo cha matibabu ya kipindupindu (CTU) ni kutoa huduma bora kwa wagonjwa lakini pia kulinda watu wengine wasiambukizwe. Ndio sababu ni muhimu kuzungusha ua kwenye vituo vya matibabu ya kipindupindu ili kupunguza idadi ya wageni.

7.2 s

hughulizinazoendeshwakwenyectu

• Uainishaji – kutathmini – kuorodhesha wagonjwa ;

– kutathmini kiasi cha upungufu wa maji mwilini (A,B,C).

• Matibabu

– mawodi ya matibabu (uangalizi wa wagonjwa, kulaza wagonjwa, chumba cha matibabu) ;

– duka la dawa na ghala ; – sehemu ya utayarishaji wa ORS.

(angalia : utumiaji wa ORS ni muhimu sana kiasi kwamba inashauriwa mtu mmoja awe na jukumu ya kutayarisha ORS na kuhamasisha watu kila wakati kuitumia.)

• Kuwahudumia wagonjwa – urudishaji wa maji mwilini ; – kanuni za usafi ;

– ulishaji.

• Kinga na kanuni za usafi

– jiko maalum kwa utayarishaji wa chakula ; – usafishaji wa maji kwa kemikali ;

– utayarishaji wa mchanganyiko wa kemikali ya chlorine ; – vifaa vya kufulia nguo, udobi.

• Elimu ya afya

– kutoa elimu ya afya kwenye vituo vya matibabu ya kipindupindu na nyumbani kwa wagonjwa na kikosi maalum cha usafishaji na kuua viini vya maradhi ;

– kutambua wagonjwa waliougua na kipindupindu kwenye kambi la wakimbizi/vijijini.

• Uchafu na mazingira

– utupaji wa uchafu na takataka kwa usalama (mashine ya kuchoma takataka, mapipa ya takataka) ;

– kusafisha na kuua viini vya maradhi kwenye (CTU) ; – chumba cha maiti.

• Usalama

– mlinzi wa kutoa taarifa na udhibiti wa mtiririko wa wagonjwa wanaotaka kuingia na kutoka ;

– ua ;

– kulinda bidhaa (chakula, dawa, vifaa).

7.3 u

safishajiwanguozakulalianaMavaziyaMgonjwa Nguo za kulalia na mavazi ya mgonjwa zinaweza kusafishwa kwa kuzikoronga kwa muda wa dakika 5 ndani ya maji yanayochemka. Nguo za kulalia pamoja na magodoro yanaweza kusafishwa pia kwa kuyakausha vizuri juani (angalia kiambatisho 4).

(22)

8. Kushirikisha jamii ili kupunguza kusambaa kwa ugonjwa

MAAGIZO MUHIMU

ELIMU yA AFyA – KUTOA TAARIFA ZA UHAKIKA – KUKUBALIA KIMILA

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Kutoa elimu ya afya ilikuwa sehemu muhimu ya mwitikio wa mlipuko (angalia kidokezi 8.1) ?

2. Taarifa zilizosambazwa zilielezwa kwa kutumia maandishi na picha (k.m. kuhusu njia za kusafisha maji kwa kutumia chlorine, utayarishaji wa ORS) ?

3. Ilihakikishwa kwamba jamii imefahamu maana ya taarifa hizo ? 4. Taarifa zilisambazwa na jamii yenyewe au na viongozi vya dini

au na mfumo wowote mwingine ili kuwafikia watu wengi na kuwaelezea hatari ya ugonjwa ?l

5. Taarifa zilizotolewa zilibadilishwa kwa kufuata imani ya watu kuhusu ugonjwa huu na pia kutokana na uwezo wa kutekeleza hatua za udhibiti kipindupindu kwenye jamii (k. m. kama hakuna sabuni, majivu yamependekezwa kutumiwa kunawa mikono) ? 6. Watu wamehamasishwa kutumia vyoo ?

7. Kulikuwa na tokeo la mgonjwa hai anayeuguzwa kwenye jumuia (angalia kidokezi 8.2) ?

8. Taarifa za elimu zilitolewa kwa wagonjwa na jamaa zao kwenye vituo vya huduma za afya ?

9. Wafanyakazi wa huduma ya afya waliweza kusambaza taarifa ya uhakika (angalia kidokezi 8.3) ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Kabla ya msimu wa kipindupindu, ni vizuri kupanga vikao na kujadiliana kwa vikundi kwenye maeneo yaliyo hatarini ili kutambua wapi bado kuna ukosefu wa ujuzi na wapi inahitajika mafunzo zaidi au kuimarisha ujuzi.

Ni muhimu kuhakikisha kama sabuni na kemikali za kusafisha maji zinapatikana pia ni kwa bei nafuu.

Taarifa nyingi za kielimu ni nzuri kiufundi lakini ni vigumu kutekeleza.

Kama sabuni au kemikali za kusafisha maji hazipatikani, njia ningine lazima itafutwe kuhakikisha watu wanafuata kanuni za msingi za kiafya ili kupunguza maambukizi ya kipindupindu (k.m. kutia maji ya ndimu ndani ya maji, vinywaji au vyakula ina uwezo wa kutuliza viini vya maradhi ya kipindupindu).

Kutathmini matokeo ya kutoa taarifa hizo inasaidia kuboresha mawasiliano kwa jumuia.

Elimu ya afya iendelee kutolewa mwaka mzima na izidishwe haswa kabla ya msimu wa kipindupindu kuanza.

(23)

VIDOKEZI

8.1 k

aMpeniyaeliMuyaafyawakatiwaMlipuko Mlipuko wa kipindupindu unaweza kudhibitishwa kwa haraka zaidi kama watu wanaelewa namna ya kusaidia kupunguza usambazaji.

Kutoa elimu ya afya ni hatua muhimu ya kushirikisha jamii.

• Chagua njia bora ya kusambaza taarifa kwa jamii :

– mawasiliano kwa njia ya redio, matangazo kwa picha, mazungumzo, na mengineyo ;

– kutumia lugha ya kienyeji.

• Toa taarifa zilizo wazi – lakini sio taarifa nyingi mno.

• Badili taarifa kwa kuzingatia mila na desturi na hali ya kiuchumi na hali ya jamii yenyewe na vilevile uwezo wake wa kupambana na mabadiliko za tabia za watu (k.m. kemikali ya kusafishia maji au sabuni inaweza ikawa vigumu kulipwa kwenye jamii masikini).

• Panga mazungumzo kwenye sehemu ambapo watu huwa wanasubiria kuhudumiwa (vituo vya huduma vya afya, kwa wasusi, na penginepo)

8.2 k

utafutanakugunduawagonjwawakipindupindu Kama inawezekana tendo la kutafuta na kugundua wagonjwa kwenye jamii ipangwe kwa kufuata hatua zifuatazo :

– kutafuta/kugundua wagonjwa wa kipindupindu mapema (wakati ambapo ugonjwa haujaendelea sana) ;

– kushauri familia ya mgonjwa na jamii kuhusu njia za kujikinga na maambukizo.

8.3 t

aarifaMuhiMuzinazotakiwakutolewakwajaMii

• Njoo kwenye kituo cha huduma ya afya haraka iwezekanavyo ukiwa una harisha kwa kasi kinyesi cha maji maji.

• Anza kunywa ORS nyumbani na wakati ukiwa safarini kwenda kwenye kituo cha huduma ya afya.

• Nawa mikono kabla ya kupika, kabla ya kula, na baada ya kwenda chooni.

• Pika chakula.

• Kunywa maji safi na salama.

(24)

9. Udhibiti wa mazingira : maji safi na salama

MAAGIZO MUHIMU

UWEKAJI WA CHLORINE – KUPIMA UBORA WA MAJI – KUCHEMSHA MAJI

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Je, zimetambuliwa sehemu au vyanzo mbali mbali vya maji yaliyochafuliwa (angalia kidokezi 9.1) ?

2. Je, sehemu hizi za maji zimesafishwa wakati wa mlipuko ? 3. Kama visima vilitiwa chlorine, kulikuwa na uchunguzi wa kila

mara wa mabaki ya kemikali ya klorini (angalia kidokezi 9.2) ? 4. Je, hatua zipi zilipendekezwa kuepuka uchafuaji wa maji

(angalia kidokezi 9.3) ?

5. Katika sehemu ambapo uwekaji wa kemikali haikuwezekana, kulikuwa na mpango wowote ili kuhakikisha yapatikane maji safi na salama ya kunywa nyumbani kwa watu (angalia kidokezo 9.4) ?

6. Kemikali za usafishaji wa maji (mchanganyiko wa kemikali ya klorini) zilipatikana kwenye soko la kienyeji kwa bei nafuu ? 7. Kulikuwa na mpango wowote wa ugawaji wa maji safi kwa

watu/jamii zilizoko hatarini wakati wa mlipuko ?

8. Watu waligawiwa maji safi na salama angalau lita 20 kila mtu kwa siku ?

9. Wafanyakazi wa afya walipata mafunzo sahihi ya kuwafundisha wenyeji kuhusu kanuni za usafi na kuua viini vya maradhi ?

10. Watu/jamii ilikuwa imejulishwa kuhusu kuzuia maji yasichafuliwe na viini vinavyosababisha maradhi ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Inachukua muda kwa watu kubadilisha tabia na mazoea yao. Taarifa zinazotolewa kuhusu usafishaji wa maji na umuhimu wa kuhusisha jamii nzima, ni muhimu sana, kwa hivyo lazima taarifa kama hizo zitolewe na kusisitizwa wakati wote, si wakati wa mlipuko tu.

Kujua na kuorodhesha vyanzo vya maji vinavyotumiwa na watu, ni muhimu kutambua hatari za maambukizi.

Kwenye vifaa vinavyohitajika kwa tukio la dharura, lazima ziwemo kemikali za kutosha na zaidi kuliko zinazohitajika, genereta ya akiba na sehemu na vifaa vya uchujaji wa maji/uwezo wa usaliaji wa mashapo.

VIDOKEZI

9.1 n

jiazakupataMajiyakunywa

Kuna njia mbalimbali za kufikia kwenye maji ya kunywa : mwuunganisho na makaya, bomba wima la maji la serikali, shimo lililochimbwa, kisima kilichochimbwa na kulindwa,ukusanyaji wa maji ya mvua, kisima Dibaji

(25)

kisicholindwa, maji ya kununua, maji ya tenki yanayoletwa na lori.

Maji ya kunywa yanaweza kuwa si safi na salama kama yameguswa na :

– mikono na miili ya watu ambao wana kipindupindu ingawa hawaonyeshi dalili ;

– vifaa vilivyotumiwa na wagonjwa wa kipindupindu, kama vile ndoo, vikombe, nguo ;

– mabaki ya vinyesi (k.m. kwa kupenya ndani ya visima ambapo vyoo vimejengwa karibu sana, yaani chini ya mita 30 kutoka visimani).

Hatari ya kuchafulia maji inategemea njia/vyanzo vya kupata maji yenyewe.

9.2 v

isiMavisivyonaMajisafinasalaMa

• Vyanzo vya maji visivyohifadhiwi, mara kwa mara vimechafuliwa na viini vinavyosababisha maradhi. Kwa hivyo, ni lazima kuweka utaratibu wa kuhifadhi vyanzo vya maji ili kupunguza hatari ya maji kuchafua.

• Kusafisha vyanzo vya maji ni njia muhimu ya kuzuia usambazaji wa kipindupindu kwenye jamii. Wakati wa dharura, inashauriwa kutumia mabaki ya kemikali ya klorini ya 0.5miligramu /lita (angalia kiambatanisho 7).

• Ambapo chanzo cha maji kimetibuliwa sana, lazima maji yachujwe kabla ya kusafishwa ili kuua viini vya maradhi.

• Njia nyingine ni kusafisha maji kwa kuyachuja na kuweka chlorine nyumbani kwa watu.

9.3 u

toajiwaMajisafiya

-

kunywa

• Njia na desturi za utekaji na uhifadhi wa maji zinachangia kwa ubora wa maji majumbani.

Kuna ushahidi kwamba uwekaji wa maji ndani ya chombo chenye mdomo mdogo na kizibo cha kulinda (mrija, kibubujiko) ni usalama zaidi kuliko uwekaji kwenye chombo chenye mdomo mpana. Maji ya kunywa lazima yawekwe ndani ya chungu au ndoo safi na yafunikwe.

Ni vizuri zaidi kumimina maji kutoka kwenye chombo kuliko kuchota maji (k.m. kikombe bila mkono) na chombo kilichochafuliwa na viini vya maradhi.

• Vikolezi tofauti vya kemikali ya klorini vinahitajika kwa mujibu ya matumizi ya maji – yawe maji ya kunywa, ya kufulia nguo na kunawa mikono, ya kuua viini vya maradhi kwenye ndoo/vyombo (angalia kiambatanisho 4).

9.4 u

safishajiwaMajinyuMbani

Kuna njia tofauti ya kusafisha maji : kuchemsha, kutia chlorine, uwekaji kwenye chombo kinachofaa, usafishaji kwa njia ya mionzi ya jua na joto, usafishaji kwa njia ya mionzi ya jua na kwa nuru ya taa, chemical coagulation-filtration + usafishaji kwa kutumia chlorine (angalia kiambatanisho 5).

(26)

10. Udhibiti wa mazingira : usalama wa chakula

MAAGIZO MUHIMU

UTAyARISHAJI WA CHAKULA – USAFI KWENyE MASOKO – CHAKULA KILICHOPIKWA

KUTATHMINI MLIPUKO

1. Wachuuzi wa mitaani walipewa maji ya kutosha (ubora wa maji na kiasi cha maji kilitosheleza matumizi ya maji ya kunywa, kusafisha vyakula na mikono, kuosha vyombo na vifaa vyao) ? 2. Kulikuwa na sheria zozote kuhakikisha kanuni za usafi za afya

zifuatwe na wachuuzi wakati wa mlipuko ? Uchunguzi wa mbinu za kushughulika vyakula ulileta faida yoyote ?

3. Kuuza vyakula mitaani/barabarani ilisimamishwa wakati wa mlipuko ? Migahawa iliyofungwa ?

4. Kuna sheria zozote ili kuhakikisha kanuni za msingi za usafi zifuatwe kwa bidhaa za vyakula kwenye masoko ?

5. Kuna aina yoyote ya vyakula vya kienyeji vinavyotengenezwa na vitoweo vibichi vya baharini (hasa krasteshia na samakigamba wengineo) au matunda mabichi au mboga (angalia kidokezi 10.1) ?

6. Je, wauzaji wa vyakula, ambao wanauza vyakula vibichi au vilivyopikwa kwa muda mfupi (haswa vyakula vilivyotengenezwa na nyama na mayai) walitakiwa kuweka alama za kuwaashiria watu wote kwamba kuna hatari zaidi ya kula vyakula hivyo ?

7. Je, vyoo na vyombo vya kunawia mikono vilipatikana masokoni ?

MAONI YANAYOSAIDIA KUBORESHA HATUA ZA MAANDALIZI Uangalifu madhubuti lazima uwepo kwa usalama wa vyakula kwenye mikusanyiko ya watu, k.m. sokoni, vilioni na penginepo (angalia viambatanisho 6 na 8).

VIDOKEZI

10.1 v

yanzovyaMaaMbukizi

• Maji – ya kunywa ambayo yamechafuliwa kwenye chanzo chake (k.m. maji yenye kwa vinyesi vilivyoingia kwenye kisima ambacho hakikufunikwa na kuzibiwa pembeni) wakati wa usafirishaji na/au ugawaji, au wakati wa uhifadhi (k.m. kuguswa na mikono michafu yenye viini vya maradhi).

• Barafu iliyotengenezwa kwa maji yaliyochafuliwa, yaani yasiyo safi na salama.

• Vyombo vya kupikia vilivyooshwa kwa maji yaliyochafulia, yaani yasiyo safi na salama.