ﻲـﻣﻠﻌﻟا ثـﺣﺑﻟاو ﻲـﻟﺎﻌﻟا مــﯾﻠﻌﺗﻟا ةرازو
Ministère de l’Enseignement Supérieur et de la Recherche Scientifique
مﻧﺎﻐﺗﺳﻣ سﯾدﺎﺑ نﺑ دﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ ﺔﻌﻣﺎﺟ
ﻊﺟرﻣﻟا ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا موﻠﻌﻟا : ... رﺗﺳﺎﻣﻟا ةدﺎﻬﺷ لﯾﻧﻟ ﺔﺳاردﻟا ﺔﯾﺎﻬﻧ ةرﻛذﻣ
ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا تﺣﺗ ذﺎﺗﺳﻷا فارﺷإ )ة :(
روﺻـــــﻧﻣ ﻲطــــــــﻠﺟ
ﺔﺷﻗﺎﻧﻣﻟا ﺔﻧﺟﻟ ءﺎﺿﻋأ
... ...
ﺎﺳﯾﺋر
... ....
اررﻘﻣ ﺎﻓرﺷﻣ
... ....
ﺎﺷﻗﺎﻧﻣ
20 2020
نﻮﻧﺎﻘﻟا ﻲﻓ تﺎﯿﻄﻌﻤﻠﻟ ﺔﯿﻟﻵا ﺔﺠﻟﺎﻌﻤﻟا
يﺮﺋاﺰﺠﻟا
ﻲـﻣﻠﻌﻟا ثـﺣﺑﻟاو ﻲـﻟﺎﻌﻟا مــﯾﻠﻌﺗﻟا ةرازوMinistère de l’Enseignement Supérieur et de la Recherche Scientifique
مﻧﺎﻐﺗﺳﻣ سﯾدﺎﺑ نﺑ دﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ ﺔﻌﻣﺎﺟ
ﻊﺟرﻣﻟا ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا موﻠﻌﻟا صﺎﺧﻟا نوﻧﺎﻘﻟا رﺗﺳﺎﻣﻟا ةدﺎﻬﺷ لﯾﻧﻟ ﺔﺳاردﻟا ﺔﯾﺎﻬﻧ ةرﻛذﻣموﻠﻌﻟا و قوﻘﺣﻟا نادﯾﻣ ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا صﺻﺧﺗﻟا : ﻲﺋﺎﺿﻗ نوﻧﺎﻗ بﻟﺎطﻟا )ة :( بﯾﺑﺣﻟا ﺔﯾطﻋ نﺑ
ﺔﺷﻗﺎﻧﻣﻟا ﺔﻧﺟﻟ ءﺎﺿﻋأ
...د
/
نﯾدﻟاروﻧ مﯾرﻛ دﻣﺣﻣ
... ... ...د
/
روﺻﻧﻣ ﻲطﻠﺟ
.... ... ...د
/
نﯾﺗاوز دﻟﺎﺧ
.... ... ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا ﺔﻧﺳﻟا : 2019 / 2020 موﻳ تﺷﻗوﻧ : 28 / 06 / 2020نﻮﻧﺎﻘﻟا ﻲﻓ تﺎﯿﻄﻌﻤﻠﻟ ﺔﯿﻟﻵا ﺔﺠﻟﺎﻌﻤﻟا
Ministère de l’Enseignement Supérieur et de la Recherche Scientifique
و قوﻘﺣﻟا ﺔﯾﻠﻛ ﻊﺟرﻣﻟا ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا موﻠﻌﻟا مﺳﻗ صﺎﺧﻟا نوﻧﺎﻘﻟا
دادﻋإ نﻣ بﻟﺎطﻟا بﯾﺑﺣﻟا ﺔﯾطﻋ نﺑ
ذﺎﺗﺳﻷا
)ة
(
...ذﺎﺗﺳﻷا
)ة
(
...ذﺎﺗﺳﻷا
)ة
(
...نﻮﻧﺎﻘﻟا ﻲﻓ تﺎﯿﻄﻌﻤﻠﻟ ﺔﯿﻟﻵا ﺔﺠﻟﺎﻌﻤﻟا
ﷲا مﺳﺑ
مﯾﺣرﻟا نﻣﺣرﻟا
ﺎَﻣَﻛ ْنِﺳْﺣَأَو ﺎَﯾْﻧﱡدﻟا َنِﻣ َكَﺑﯾ ِﺻَﻧ َسْﻧَﺗ َﻻَو َةَرِﺧَْﻵا َراﱠدﻟا ُﻪﱠﻠﻟا َكﺎَﺗَآ ﺎَﻣﯾِﻓ ِﻎَﺗْﺑاَو
َنﯾِدِﺳْﻔُﻣْﻟا ﱡبِﺣُﯾ َﻻ َﻪﱠﻠﻟا ﱠنِإ ِضْرَْﻷا ﻲِﻓ َدﺎَﺳَﻔْﻟا ِﻎْﺑَﺗ َﻻَو َكْﯾَﻟِإ ُﻪﱠﻠﻟا َنَﺳْﺣَأ
.
مﯾظﻌﻟا ﷲا قدﺻ
).
ﺔﯾﻵا 77 صﺻﻘﻟا ةروﺳ نﻣ.(
ﻊﺿاوﺗﻣﻟا لﻣﻌﻟا اذﻫ يدﻫأ
،
ﻰﻟإ
ا
ﷲا ﺎﻣﻬظﻔﺣ نﯾﻣﯾرﻛﻟا نﯾدﻟاوﻟ
،
ﻲﺗرﺳأ دارﻓأ لﻛ ﻰﻟإ
،
ﷲا ﻪﻣﺣر يدﺟ حور ﻰﻟإ
،
لﻛ ﻰﻟإ
ﻣ
ﻲﺗﺎﯾﺣ ﻲﻓ فرﺣﺑ وﻟ و ﻲﻧﯾﻘﻠﺗﺑ مﻫﺎﺳ ن
،ﺔﯾﺳاردﻟا
ﻲﺗﺑﺣﺎﺻﻣ و ﻲﺗﻘﻓرﺑ نﺎﻛ نﻣ لﻛ و ،ءﺎﻗدﺻﻷا لﻛ ﻰﻟإ
ﻲﺗﺳارد ءﺎﻧﺛأ
ﺎﺑ
ﺔﻌﻣﺎﺟﻟ
.ﻫإ
ـــــــ
ءاد
*
لﻣﻌﻟا اذﻫ زﺎﺟﻧإ ﻲﻓ ﻲﻟ ﻪﻘﯾﻓوﺗ ﻰﻠﻋ ﻩدﻣﺣأ و لﺟ و زﻋ ﷲا رﻛﺷأ
،ﻊﺿاوﺗﻣﻟا
*
مدﻘﺗأ ﺎﻣﻛ
رﻛﺷﻟﺎﺑ
ذﺎﺗﺳﻸﻟ لﯾزﺟﻟا
"
روﺻﻧﻣ ﻲطﻠﺟ
"
ﻪﻟوﺑﻗ ﻰﻠﻋ
اذﻫ ﻲﻠﻣﻋ ﻰﻠﻋ فارﺷﻹا
.
*
رﻛﺷﻟا
ﺔﺷﻗﺎﻧﻣﻟا ﺔﻧﺟﻟ ءﺎﺿﻋأ ﻰﻟإ ﺎﺿﯾأ لوﺻوﻣ
.
*
و قوﻘﺣﻟا ﺔﯾﻠﻛ ﻲﻔظوﻣ و لﺎﻣﻋ لﻛ رﻛﺷأ نأ ﻲﻧﺗوﻔﯾ ﻻ ﺎﻣﻛ
ﺎﻧاوﻋأ و نﯾﯾرادإ ،ةذﺗﺎﺳأ ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا موﻠﻌﻟا
.
ﻛﺷ
ــــــ
ر
تارﺻﺗﺧﻣﻟا ﺔﻣﺋﺎﻗ
ج . ر :... ﺔﯾﻣﺳر ةدﯾرﺟ ط :... ﺔﻌﺑط ص :... ﺔﺣﻔﺻ ق .م . ج :... يرﺋازﺟﻟا ﻲﻧدﻣﻟا نوﻧﺎﻘﻟا ق .إ . ج . ج :... ﺔﯾﺋازﺟﻟا تاءارﺟﻹا نوﻧﺎﻗ يرﺋازﺟﻟا ق . ع . ج :... رﺋازﺟﻟا تﺎﺑوﻘﻌﻟا نوﻧﺎﻗ ي
ﻣ
ﺔـــــﻣدــﻘ
ﺔﻌﻗاوﻟا مﺋارﺟﻟا نﻣ عوﻧﻟا اذﻫ نأ كﻟذ ،ﺔﻣﻟوﻌﻟا رﺻﻋ ةدﯾﻟو ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا رﺑﺗﻌﺗ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﺗﺳارد ﻰﻧﺳﺗﯾ ﻰﺗﺣ نﺎﺑﺳﺣﻟا ﻲﻓ نﻛﺗ مﻟ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا وأ ﺔﯾدﺎﻣﻟا ﻪﺗﺎﻧوﻛﻣ لﻛﺑ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا ﺎﻫروطﺗ و ﺎﻫرﺎﺷﺗﻧا لﺑﻗ ﺎﻫرﯾﯾﺳﺗ سﺳأ و دﻋاوﻗ ﻊﺿو و . ﺔﺻﺎﺧﻟا تﻻﺎﺟﻣﻟا ﻰﺗﺷ ﻲﻓ بوﺳﺎﺣﻠﻟ لﺋﺎﻬﻟا مادﺧﺗﺳﻻا ﺔﺟﯾﺗﻧ تدﻟو مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ ﻻا ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﺿﻹﺎﺑ ،ﺔﻣﺎﻌﻟا و ،ﺔﯾﻟودﻟا ﺔﺣﺎﺳﻟا ﻰﻠﻋ ترﻬظ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺗوﺑﻛﻧﻌﻟا تﺎﻛﺑﺷﻠﻟ ﻊﺳاوﻟا رﺎﺷﺗﻧ مﺋارﺟﻟا ﺎﻬﻌﻣ ترﻬظ دﻘﻓ ﺔﻛﺑﺷﻟا كﻠﺗ روﻬظﻟ ﺔﺟﯾﺗﻧ و ،كﻟذ لﺑﻗ دوﺟو ﺎﻬﻟ نﻛﯾ مﻟ ثﯾﺣ ﻊﻘﯾ ءادﺗﻋﻻا اذﻫ نﺎﻛ ءاوﺳ ،رﺗوﯾﺑﻣﻛﻟا ﻰﻠﻋ ءادﺗﻋﻻا مﺋارﺟ ﻲﻓ تﻠﺛﻣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﻰﻠﻋ نﺎﻛ وأ زﺎﻬﺟﻟا تاذ ) تﺎﯾطﻌﻣﻟا ( ﺎﻬﺗاذ ﺔﻛﺑﺷﻟا ﻰﻠﻋ وأ ﺎﻬﯾوﺗﺣﯾ ﻲﺗﻟا . ﺔﺟﺋار ﺔﻌﻠﺳ تﺗﺎﺑ ﻰﺗﺣ ﺔﯾﻣﻫأ نﻣ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻩذﻫ ﻪﻠﺛﻣﺗ تﺣﺑﺻأ ﺎﻣ دﺣأ ﻰﻠﻋ فﺧﯾ دﻌﯾ مﻟ و ،لﺎﻣﻋﻷا و ﺔطﺷﻧﻷا فﻠﺗﺧﻣﺑ تطﺑﺗرا و ةﺎﯾﺣﻟا بﻧاوﺟ فﻠﺗﺧﻣ تزﻏ دﻘﻓ ،تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا قوﺳ ﻲﻓ دﺷﻧﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻌﻣﺗﺟﻣﻟا و لودﻟا لﻛ ﻰﻠﻋ ﺎﻣازﻟ تﺎﺑﻓ تاروطﺗﻟا ﺔﺑﻛاوﻣ و رﺎﻫدزﻻا و روطﺗﻟا ىوﺻﻘﻟا ةدﺎﻔﺗﺳﻻا لﻔﻛﯾ ﺎّﻣﻣ بﺎﯾﺳﻧﻻا و قﻓدﺗﻟا ﺎﻬﻟ قﻘﺣﺗ نأ و مﺎﻣﺗﻫﻻا ﺎﻬﻟ ﻲﻟوﺗ نأ ﺔﻠﺋﺎﻬﻟا ﺎﻬﻧﻣ . ﺔﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا ةروﺛﻟﺎﺑ فرﻌﯾ ﺎﻣ ﻪﺗزرﻓأ ﺎﻣﻟ ﺔﺟﯾﺗﻧﻛ ارﯾﺛﻛ مﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺟﺣ دادزا دﻗ و اذﻫ لﺎﻣﻌﺗﺳﻻا ﺔﺟﯾﺗﻧ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻠﻟ قوﺑﺳﻣﻟا رﯾﻏ ﻲﻣﺎﻧﺗﻟا اذﻫ ﻊﻣ و ،ﻰﺗﺷ تﻻﺎﺟﻣ ﺎﻬﺑ تطﺑﺗرا ﻲﺗﻟا ﯾﻟﻵا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ و ﻲﻟﻵا بوﺳﺎﺣﻟا ةزﻬﺟأ ﻰﻠﻋ دﺎﻣﺗﻋﻻا دﺎﯾدزا و ،ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﻠﻟ ﻊﺳاوﻟا ﺔ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻠﻟ ) تﺎﯾطﻌﻣﻟا ( لﺛﻣ ﻊﯾرﺎﺷﻣ ةدﻋ لودﻟا تﻧﺑﺗ ﺎﻣﻛ ،ﺎﻬﻣدﻘﯾ ﻲﺗﻟا " ةرﺳأ لﻛﻟ بوﺳﺎﺣ " وأ " صﺧﺷ لﻛﻟ بوﺳﺎﺣ " ﺔﯾﻋوﻧ ةزﻔﻗ ﻰطﻋأ ﺎﻣ ،ﺎﻬﻋاوﻧأ لﻛﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا تﺎﻛﺑﺷ طﺑر ﻊﻣ اذﻫ ﻲﻓ داز ﺎّﻣﻣ ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا لﺎﺟﻣﻟا ﻲﻓ ﺎﻌﯾرﺳ و ﻼﺋﺎﻫ ﻻوﺣﺗو لﺎﺑﻗﻹا تﺎﻣدﺧﻟاو تﺎﻛﺑﺷﻟا ﻩذﻫ ﻰﻠﻋ . 1
2 ﻛﻟ روطﺗ لﻛﻛ و ةرﯾﺧﻷا ﻩذﻫ نﺈﻓ ،ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﯾ ﺎﻣﻟ قرﺷﻣﻟا بﻧﺎﺟﻟا وﻫ اذﻫ نﺎﻛ اذإ و ن ﻰﻣﺳﯾ ﺎﻣ وﻫ و ،ﺔﻋورﺷﻣ رﯾﻏ ضارﻏﻷ ﺎﻬﻟﺎﻣﻌﺗﺳا ﻩزرﻓأ ﺎﻣﻠظﻣ ﺎﺑﻧﺎﺟ ﺎﻬﺗﺎﯾط نﯾﺑ تﻠﻣﺣ دﻗ تﺎﻣﺳ نﻣ ﺎﻬﺑ مﺳﺗﺗ ﺎﻣﺑ تﻣﺳﺗا و ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا سﺎﺑﻟ تﺳﺑﻟ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ ،ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟﺎﺑ ،ةدﯾدﻋ تﺎﯾﻧﻘﺗ و صﺋﺎﺻﺧﺑ مﺋارﺟﻟا نﻣ ﺎﻫرﯾﻏ نﻋ تزﯾﻣﺗﻓ ،روطﺗ نﻣ ﻪﻣدﻘﺗ ﺎﻣ ترﯾﺎﺳو ﺔﻣﯾرﺟﻟا بﺎﻛﺗرﻻ ﺔﻠﯾﺳو ﻰﻟوﻷا ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا تﻧﺎﻛ ،نﺎﺗروﺻ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ تذﺧﺗا دﻗو تﺎﯾطﻌﻣﻟا مﺋارﺟ ﻊﻘﺗ ثﯾﺣ ﺔﻣﯾرﺟﻠﻟ ﻼﺣﻣ ﺔﯾﻧﺎﺛﻟا ﻲﻓو . ﺷﻣﻟا ﻊﻓد اذﻫ لﻛ ﺢﻟﺎﺻﻣﻟا ﺔﯾﺎﻣﺣﻟ لﺧدﺗﻟا ﻰﻟإ لودﻟا نﻣ دﯾدﻌﻟا ﻲﻓ و رﺋازﺟﻟا ﻲﻓ ﻲﺋﺎﻧﺟﻟا عر ﺔﻔﺋﺎط فﺎﺿأ ﺎﻣﻛ ،ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا شﻐﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﯾ ﺎﻣ مّرﺟﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻩذﻬﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ﺔّﻣﻬﻣﻟا ﻲﻓ ةدﯾدﺟﻟا مﺋارﺟﻟا نﻣ ق . ع . ج ﻰﻠﻋ ﺎﻧاودﻋ لﻛﺷﺗ ﻲﺗﻟا لﺎﻌﻓﻷا نﻣ دﯾدﻌﻟا ﺎﻬﻟﻼﺧ نﻣ مرﺟ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻲﻫ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ و ، : ﺔﯾﻟﻵا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا ﺔﻣظﻧﻷ ﺎﻣﻬﺑ حرﺻﻣﻟا رﯾﻏ ءﺎﻘﺑﻟا وأ لوﺧدﻟا ﺔﻋورﺷﻣ رﯾﻏ تﺎﯾطﻌﻣ ﻲﻓ لﻣﺎﻌﺗﻟا ﺎﺿﯾأ و ﻲﻟﻵا بوﺳﺎﺣﻟا تﺎﯾطﻌﻣﺑ بﻋﻼﺗﻟا ،تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ . ﻲﺗﻟا ﺔﺛﯾدﺣﻟا تﺎﻋوﺿوﻣﻟا نﻣ ّدﻌﺗ ةدﯾدﺟ ةرﻫﺎظﺑ فﯾرﻌﺗﻟﺎﺑ مﺎﯾﻘﻟا ﻲﻓ ﺔﺳاردﻟا ﺔﯾﻣﻫأ نﻣﻛﺗ ﺳﻣﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﻬﺳﻔﻧ تﺿرﻓ ﺎﻣوﯾ ﺎﻫرﺎﺷﺗﻧا دادزﯾ ةرﻫﺎظﻟا ﻩذﻫ ،ءاوﺳ دﺣ ﻰﻠﻋ ﻲﻟودﻟا و ﻲﻧطوﻟا ىوﺗ ﻰﺗﺷ ﻲﻓ ﺎﻬﯾﻠﻋ دﺎﻣﺗﻋﻻا دﺎﯾدزا و ،ﺔﯾﻟﻵا تﺎﺑﺳﺎﺣﻠﻟ لﺋﺎﻬﻟا رﺎﺷﺗﻧﻻا ﻊﻣ موﯾ دﻌﺑ تﻻﺎﺟﻣﻟا . عرﺷﻣﻟا نأ ﺎﻣﻛ ،رﯾﺑﻛ عوﺿوﻣ تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻟﻵا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا مﺎظﻧ ﻰﻠﻋ ﺔﻌﻗاوﻟا مﺋارﺟﻟا عوﺿوﻣو اذﻫ لوﺎﻧﺗﯾ مﻟ يرﺋازﺟﻟا تﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻛﯾرﻣﻷا و ﺔﯾﺑروﻷا تﺎﻌﯾرﺷﺗﻟا سﻛﻋ ﺎﺛﯾدﺣ ﻻإ عوﺿوﻣﻟا ﺔﻗﺎﺑﺳ اذﻫ ﻲﻓ لﺎﺟﻣﻟا . مﺋارﺟﻟا طﺎﺑﺗرﺎﻓ عوﺿوﻣﻠﻟ ﺔﯾﻧﻔﻟا ﺔﻌﯾﺑطﻟا لﻼﺧ نﻣ عوﺿوﻣﻟا اذﻫ ﻲﻓ ءوﺿﻟا طﻠﺳﻧﺳو ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا مﺎظﻧﺑ و رﯾﺧﻷا اذﻫ تﺎﻧوﻛﻣﺑ ﺔطﺎﺣﻹا بﻠطﺗﯾ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟﺎﺑ ثﺣﺑﻟاو ﺔﺳاردﻟا لﺣﻣ ﯾطﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻟﻵا صﺋﺎﺻﺧ نﻋ ﻼﺿﻓ ، ﺎﻬﯾﻠﻋ ءادﺗﻋﻻا تﺎﯾﻧﻘﺗو صﺋﺎﺻﺧ نﻣ ﺎﻫزﯾﻣﯾ ﺎﻣو تﺎ ﺔﯾﻧﻓ روﻣأ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ ثﺣﺑﻟا تﺿرﺗﻋا ﻲﺗﻟا تﺎﺑوﻌﺻﻟا نﻣ ﻩذﻫو ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مرﺟﻣﻟاو ﺔﻣﯾرﺟﻟا ﻲﻧوﻧﺎﻘﻟا دﻬﺟﻟا نﻋ كﯾﻫﺎﻧ دﻬﺟ ﻰﻟإ جﺎﺗﺣﺗ .
3 و ﺔﻘﺑﺎﺳﻟا ﻊﯾﺿاوﻣﻟا لﻛﻓ ﺔﯾﻧوﻧﺎﻘﻟا تﻻﺎﺟﻣﻟا ﻲﻓ عوﺿوﻣﻟا ﺔﺛادﺣ ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﺿإ ﻲﻓ ةدﻣﺗﻌﻣﻟا ﻪﺟو ﻰﻠﻋ تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ قﻠﻌﺗﺗ مﻟ و ﺎﻬﻟ ﻊﺳاوﻟا موﻬﻔﻣﻟﺎﺑ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا ﺔﻣﯾرﺟﻟا تﻟوﺎﻧﺗ ثﺣﺑﻟا صوﺻﺧﻟا اذﻫ ﻲﻓ ﻊﺟارﻣﻟا و ثوﺣﺑﻟا ﺔﻠﻘﻓ كﻟذﻟ ﺔﺟﯾﺗﻧ و ،ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻟا نﻣ ءزﺟ وﻫو ﻪﺗﺎﯾﺋزﺟ لﻛﺑ عوﺿوﻣﻟﺎﺑ ﺔطﺎﺣﻹا نﻣ بﻌﺻ ﻲﺑرﻌﻟا وأ ﻲﻧطوﻟا ىوﺗﺳﻣﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﺻﺎﺧ لﺎﺟﻣﻟا . يرﺋازﺟﻟا عرﺷﻣﻟا ﺎﻬﻟوﺎﻧﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﺋﺎﻧﺟﻟا ﺔﯾﺎﻣﺣﻟا عوﺿوﻣ لوﺎﻧﺗﻧ اذﻫ نﻣ ﺎﻗﻼطﻧا ﻲﻓ ق . ع . ج ﺔﯾﻟﺎﺗﻟا ﺔﯾﻟﺎﻛﺷﻹا قﻓو : لﻫ ﺔﻧﺎﺳرﺗﻟا ﺔﯾﻧوﻧﺎﻘﻟا عرﺷﻣﻠﻟ رﺋازﺟﻟا ي ﻛ ﯾﻓﺎ ﺔ ﺔﻣﯾرﺟﻠﻟ يدﺻﺗﻠﻟ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا عدرو ،ﺎﻬﯾﺑﻛﺗرﻣ مأ دﺑﻻ نﻣ ةدﺎﻋإ رظﻧﻟا ﻲﻓ وﺣﻓ ا ﺎﻫ بﻛاوﺗﻟ تﺎﯾﺻوﺻﺧ ﺔﻣﯾرﺟﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ؟ صوﺻﻧﻣﻟا مﺋارﺟﻟا نﻣ ﺔﻣﯾرﺟ لﻛ لﯾﻠﺣﺗﺑ كﻟذ و ﻲﻠﯾﻠﺣﺗﻟا ﺞﻬﻧﻣﻟا ثﺣﺑﻟا اذﻫ ﻲﻓ ﺎﻧدﻣﺗﻋا ﻲﻓ ﺎﻬﯾﻠﻋ ق . ع . ج ﺎﻬﻧوﻛﺗ ﻲﺗﻟا ﺎﻫرﺻﺎﻧﻋ ﻰﻟإ ادﺣ ﻰﻠﻋ ثﺣﺑﻟا عوﺿوﻣ مﺋارﺟﻟﺎﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﺎﻧﻣﻗ ناوﻧﻌﺑ لوﻷا نﯾﻠﺻﻓ ﻰﻟإ ثﺣﺑﻟا مﯾﺳﻘﺗﺑ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﯾﻫﺎﻣ ﺔﯾﻣﻗرﻟا ﺎﻬﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻟا و ، و نﻣﺿﺗﯾ نﯾﺛﺣﺑﻣ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ ، ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا موﻬﻔﻣ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ ، تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻟا نﺎﻛرأ . ﻩﺎﻧﺻﺻﺧﻓ ﻲﻧﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا ﺎّﻣأ لوﻷا لﺻﻔﻟا صﺧﯾ ﺎﻣﯾﻓ اذﻫ ﻹ ﻟا تاءازﺟﻟا و ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻟا تﺎﺑﺛ ﺎﻬﻟ ةررﻘﻣ ﻩﺎﻧﻣﺳﻗو ﻰﻟإ كﻟذﻛ نﯾﺛﺣﺑﻣ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ ، لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﺳاردﻟﺎﺑ ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻟا تﺎﺑﺛإ ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓو ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻠﻟ ةررﻘﻣﻟا تاءازﺟﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا مﻫأ تﻧﻣﺿﺗ ﺔﻣﺗﺎﺧﺑ ثﺣﺑﻟا ﺎﻧﯾﻬﻧا و ﺎﻬﯾﻟإ ﺎﻧﻠﺻوﺗ ﻲﺗﻟا ) ﺔﺻﻼﺧ .(
4
لﺻﻔﻟا
لوﻷا
:
ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﯾھﺎﻣ
مﺋارﺟﻟا و
ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا
ﺎﮭﺑ
تﯾﻧرﺗﻧﻹا ﺔﻛﺑﺷ رﺎﺷﺗﻧا ﺔﯾادﺑ ﻊﻣ ﻣﯾ ﻲﺗﻟا مﺋارﺟﻟا ﻩﺎﺟﺗ قﻠﻗ كﺎﻧﻫ نﻛﯾ مﻟ ﻛ بﻛﺗرﺗ نأ ن ﻠﻋ ﻰ ،ﺔﻛﺑﺷﻟا ﺔﯾدودﺣﻣﻟ ارظﻧ كﻟذ و ﺎﻬﻣادﺧﺗﺳا ﻲﻣﻠﻌﻟا ثﺣﺑﻟا ضارﻏأ ﻰﻠﻋ ةرﺻﺎﻗ تﻧﺎﻛ ثﯾﺣ ﺔﺑﻠط و ءﺎﻣﻠﻌﻟا و نﯾﺛﺣﺎﺑﻟا مﻫ و نﯾﻣدﺧﺗﺳﻣﻟا نﻣ ﺔﻧﯾﻌﻣ ﺔﺋﻓ ﻰﻠﻋ ةرﺻﺗﻘﻣ ﺎﻬﻧوﻛﻟ كﻟذ و طﻘﻓ ﻊﺳوﺗ و ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ةروﺛﻟا روﻬظ ﻊﻣ و تﺎﻌﻣﺎﺟﻟا مادﺧﺗﺳا ﺎﻬﻣادﺧﺗﺳإ ءدﺑ و تﯾﻧرﺗﻧﻹا ﺔﻛﺑﺷ ﺧد و ﺔﯾﻓﺎﻘﺛﻟا و ﺔﯾدﺎﺻﺗﻗﻹا و ﺔﯾرﺎﺟﺗﻟا تﻼﻣﺎﻌﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﻣﺋﺎﻗ ﻰﻟإ ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا تﺎﺋﻓ ﻊﯾﻣﺟ لو و ،ﺎﻬﻟﺎﻛﺷأ و ﺎﻫروﺻ تددﻌﺗ و تﻗوﻟا ﻊﻣ تدادزإ ﺔﻛﺑﺷﻟا ﻰﻠﻋ مﺋارﺟ رﻬظﺗ تأدﺑ نﯾﻣدﺧﺗﺳﻣﻟا ﺎﻬﯾﻠﻋ قﻠطﯾ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ ﺔﻣرﺟﻣﻟا لﺎﻌﻓﻷا و لﺎﻣﻋﻷا كﻠﺗ يأ كﻠﺗ يأ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا مﺳإ ﺔﻛﺑﺷﻟا ﻩذﻫ ﻲﻣدﺧﺗﺳﻣﻟ ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟﺎﺑ بﻋﻼﺗ و تﺎﻗارﺗﺧإ نﻣ قﯾرط نﻋ مﺗﺗ ةدﺎﻋ ﻲﺗﻟا و عرﺳأ ﻲﻓ ﺎﻬﻓذﺣ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا رﺷﻧﻟ قﯾرط عرﺳأ و ﺔﻬﺟ نﻣ ﺔﯾﻣﻟﺎﻋ ﺔﻛﺑﺷ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ تﯾﻧرﺗﻧﻹا ،ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻪﺟاوﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﯾدﺣﺗﻟا رطﺧأ و مﻫأ نﻣ رﺑﺗﻌﺗ كﻟذﻟ نﻛﻣﻣ تﻗو ارظﻧ و ترﻬظ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﻛﺑﺷﻟا ﻲﻓ ةدﺟاوﺗﻣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا لﻋ تاءادﺗﻋﻹا ةرﺛﻛﻟ اذﻫ لوﺣ تﺎﻔﯾرﻌﺗ ةدﻋ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ نﯾﺛﺣﺑﻣ ﻰﻟإ لﺻﻔﻟا اذﻫ ﺎﻧﻣﺳﻗ كﻟذﻟ ،عوﺿوﻣﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا موﻬﻔﻣ لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ سﺎﺳﻣﻟا ﺔﻣﯾرﺟ نﺎﻛرأ ﻲﻧﺎﺛﻟا ثﺣﺑﻣﻟا ﻲﻓ و ﺔﯾﻣﻗرﻟا .
5
لوﻷا ثﺣﺑﻣﻟا
:
ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا موﮭﻔﻣ
فﺻﺗﻧﻣ ﻲﻓ ترﺟﻔﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا ةروﺛﻟا تدﻬﻣ دﻘﻟ ةروﺛ غوزﺑﻟ رﺷﻋ ﻊﺳﺎﺗﻟا نرﻘﻟا نﻵا مﻟﺎﻌﻟا شﯾﻌﯾ ﻪﻠﺿﻔﺑ يذﻟا و ،بوﺳﺎﺣﻟا ةرﻛﻔﺑ ﺎﻣﺋاد نرﺗﻘﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ةروﺛ ﻲﻫ ةدﯾدﺟ ﺗﻟ ﻊﯾرﺳﻟا روطﺗﻟﺎﺑ مﺳﺗﯾ يذﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا رﺻﻋ نﻵا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا تذﺧأ دﻘﻓ ،تﺎﺑﺳﺎﺣﻟا ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛ ﻲﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا روطﺗﻟا و ﻲﻣﻠﻌﻟا مدﻘﺗﻟا ﻊﻣ لﻋﺎﻔﺗﻟا و دﯾازﺗﻟا ﻲﻓ تأدﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ةرﺛﻛ بﺑﺳﺑ و ﺎﻬﻧﻣ ةدﺎﻔﺗﺳﻹا ﺔﯾﻐﺑ ﺎﻬﻠﯾﻠﺣﺗ و ﺎﻬﻔﯾﻧﺻﺗ و ﺎﻬﺑﯾوﺑﺗ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻩذﻫ ﻊﻣﺟ بﯾﻟﺎﺳﺄﺑ مﺗﻬﺗ لودﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ مﻛﺣﺗﻟا تﻓدﻬﺗﺳا ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا تﺎﺛدﺣﺗﺳﻣﻟا ﻪﯾﻓ تروطﺗ يذﻟا تﻗوﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﻋﺎﺟرﺗﺳا و ﺎﻬﻧﯾزﺧﺗ و . لظ ﻲﻓ نﻣﻟ و ،رﺗوﯾﺑﻣﻛﻟا ﻲﻓ ﻪﺟاردإ نﻣ دﺑﻻ نﺎﻛ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا نﻣ لﺋﺎﻬﻟا مﻛﻟا اذﻫ و نأ و مﻛﺣﺗﻟا و ﺔﺑﺎﻗرﻟا و نﻣﻷا ﺔﺿﺑﻗ فﻌﺿﺗ نأ نﻣ دﺑﻻ نﺎﻛ ﺎﯾﻟآ ﺔﻧزﺧﻣﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﺋﯾﺑ ،ﺎﻬﻓﻼﺗإ و ﺎﻬﺑﯾرﺧﺗ و ﺎﻬﺗﻧﺻرﻗ و ﺎﯾﻧورﺗﻛﻟإ ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ سﺳﺟﺗﻟا تﺎﯾﻠﻣﻋ رﻫدزﺗ تﺗﺎﺑ ﻰﺗﺣ لﻛﺷﺗ و تﺎﺑﺳﺎﺣﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﻬﻟﺎﻣﻋأ دﻣﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣوﻛﺣﻟا تﺎﻣظﻧﻣﻟا رﺋﺎﺳﻟ ﺎﻐﻟﺎﺑ ادﯾدﻬﺗ تﺎﻔﻠﻣ و ﺞﻣارﺑﻟﺎﺑ بﻋﻼﺗﻟا و بﯾﺳاوﺣﻟا مادﺧﺗﺳا ةءﺎﺳإ رطﺎﺧﻣ ﻊﻓرﺗ و ،ﺔﯾﻟﺎﺻﺗﻻا تﺎﻛﺑﺷﻟا و ،ﺔﻬﺟ نﻣ اذﻫ ﺔﻘﺣﺗﺳﻣ رﯾﻏ تﺎﻣدﺧ و لاوﻣأ ﻰﻠﻋ لوﺻﺣﻟا دﺻﻘﺑ ﺎﯾﻟآ ﺔﻧزﺧﻣﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻣوﻠﻌﻣﻟا رﯾﺛﺗ ىرﺧأ ﺔﻬﺟ نﻣ ةدﻋ تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻟﻵا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا مﻟﺎﻋ ﻲﻓ رﺻﻧﻋ مﻫأ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ تﺎ ءادﺗﻋﻺﻟ ﻼﺣﻣ ﺎﻬﻧوﻛ وأ ﺔﯾﺣﺎﻧ نﻣ دﻌﺑ نﻋ ﺔﻣﯾرﺟﻟا بﺎﻛﺗرﻹ ﺎﻬﻣادﺧﺗﺳإ ءﺎﺳ دﻘﻓ ﺔﯾﻧوﻧﺎﻗ لﻛﺎﺷﻣ اذإ ﺎﻣ و ءادﺗﻋﻹا ﺔﻟﺄﺳﻣ رﯾﺛﯾ ﺎﻣﻣ ىرﺧأ ﺔﯾﺣﺎﻧ نﻣ ﺎﻬﯾﻠﻋ ﺎﻧﻣﺳﻗ كﻟذﻟ ،ﻻ مأ ﺔﻣﯾرﺟ لﻛﺷﯾ نﺎﻛ لوﻷا ،نﯾﺑﻠطﻣ ﻰﻟإ ثﺣﺑﻣﻟا ﻰﻠﻋ ءادﺗﻋﻹا مﺋارﺟ صﺋﺎﺻﺧﻟ ﻲﻧﺎﺛﻟا و ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗﻟ تﺎﯾطﻌﻣﻟا . لوﻷا بﻠطﻣﻟا : ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗ مﺎﯾﻘﻟا ةرورﺿ نﻣ ﻪﺑﻠطﺗﯾ ﺎﻣ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗ مﻟﺎﻋ ﻲﻓ لﺻﺎﺣﻟا ﻲﻧﻘﺗﻟا روطﺗﻟا نإ و رﯾﻓوﺗ مﺎﻬﻣﺑ مﺎظﻧ مﺋارﺟ بﺎﻛﺗرإ ﻰﻟإ ىدأ تﻗوﻟا سﻔﻧ ﻲﻓ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا لدﺎﺑﺗ و ﺔﺟﻟﺎﻌﻣ و ﻊﻣﺟ
6 ﺔﯾﻧﻘﺗ جﺎﻣدﻧا نﻋ تﻘﺛﺑﻧا ﻲﺗﻟا ﺔﻟﺎﺣﻟا فﺻو فدﻬﺑ ﺔﻘﯾﻘﺣﻟا ﻲﻓ ﺄﺷﻧ يذﻟا و ،ﺔﯾﻟﻵا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا و ﺔﯾﻟآ نﻋ ةرﺎﺑﻋ ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ ﻪﻔﯾرﻌﺗ مﺗ دﻗ و ،دﻌﺑ نﻋ تﻻﺎﺻﺗﻹا ﺔﯾﻧﻘﺗ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺎظﻧ ﺔﻣظﻧﻣ تاءارﺟإ ﻣﺟﺗﺑ ﺢﻣﺳﺗ ﻰﻟإ ﺎﻬﻠﯾوﺣﺗ مﺛ نﻣ و ﺎﻬﺗﺟﻟﺎﻌﻣ و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا زرﻓ و فﯾﻧﺻﺗ و ﻊﯾ يﺄﺑ مﺎﯾﻘﻟا وأ رارﻗ ذﺎﺧﺗاو لﻣﻋ زﺎﺟﻧإ نﻣ نﻛﻣﺗﯾﻟ ﺔﺟﺎﺣﻟا دﻧﻋ نﺎﺳﻧﻹا ﺎﻬﺟرﺧﺗﺳﯾ تﺎﻣوﻠﻌﻣ يوﺗﺣﯾ يذﻟا مﺎظﻧﻟا نﻣ ﺔﻌﺟرﺗﺳﻣﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا نﻣ ﺎﻬﯾﻠﻋ لﺻﺣﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﻓرﻌﻣﻟا قﯾرط نﻋ ﺔﻔﯾظو ﺎﻧﻧﺈﻓ ﻪﯾﻠﻋ و تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﯾ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ تﺎﯾطﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ قرطﺗﻧﺳ 1 . 1 -تﺎﯾطﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗ : ضﻌﺑﻟا ﺎﻬﻓرﻌﻓ تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ فﯾرﻌﺗ دﺎﺟﯾإ كﻟذ ﻲﻓ نﯾﻟوﺎﺣﻣ نوﻧﺎﻘﻟا ﻲﺳراد و ءﺎﻬﻘﻓ دﻬﺗﺟا دﻘﻟ مﺎﺧﻟا تﺎﯾﺋﺎﺻﺣﻹا وأ قﺋﺎﻘﺣﻟا وأ زوﻣرﻟا و تﺎﻣﻠﻛﻟا و مﺎﻗرﻷا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ نﻋ ةرﺎﺑﻋ ﺎﻬﻧﺄﺑ ﻐﺗﻠﻟ دﻌﺑ ﻊﺿﺧﺗ مﻟ و ضﻌﺑﻟا ﺎﻬﺿﻌﺑ نﯾﺑ ﺔﻗﻼﻋ ﻻ ﻲﺗﻟا ﺎﻣأ ،مادﺧﺗﺳﻹا وأ زﯾﻬﺟﺗﻟا وأ رﯾﯾ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻩذﻫ نﻣ صﻠﺧﺗﺳﯾ يذﻟا ﻰﻧﻌﻣﻟا ﻲﻬﻓ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا . تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﯾﺳﻧرﻔﻟا ﺔﻟﺎﻛوﻟا تﻓرﻋ دﻗ و " Les donnes " مدﻘﺗ ﺔﻣﯾﻠﻌﺗ وأ موﻬﻔﻣ ثدﺣ لﻛ ﺎﻬﻧﺄﺑ بوﺳﺎﺣﻟا ﺎﻬﺟﺗﻧﯾ وأ بوﺳﺎﺣﻟا ﺔطﺳاوﺑ وأ رﺷﺑﻟا قﯾرط نﻋ لدﺎﺑﺗﻠﻟ ﺔﻠﺑﺎﻗ ﻪﯾﻠﻋ قﻔﺗﻣ لﻛﺷ ﻲﻓ 2 ، يذﻟا فﯾرﻌﺗﻟا تاذ تﺎﯾطﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻠﻟ تﺳﺑادوﺑ ﺔﯾﻗﺎﻔﺗإ تدﻣﺗﻋا دﻘﻟ و تﺎﯾطﻌﻣﻟا نأ ﻰﻠﻋ ﻰﻟوﻷا ﺎﻬﺗدﺎﻣ ﻲﻓ تﺻﻧ ثﯾﺣ ،وزﯾﻹا ﺔﯾﻣﻟﺎﻌﻟا فﯾﺻوﺗﻟا ةﺄﯾﻫ ﻪﯾﻟإ تﺑﻫذ ﻊﺋﺎﻗوﻠﻟ لﯾﺛﻣﺗ لﻛ ﻲﻫ ﻲﻓ ﺎﻣﺑ ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻠﻟ ةﺄﯾﻬﻣ نوﻛﺗ و لﻛﺷ يأ تﺣﺗ مﯾﻫﺎﻔﻣﻟا وأ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا وأ كﻟذ ﻪﺗﻣﻬﻣ يدؤﯾ بوﺳﺎﺣﻟا لﻌﺟﯾ و ﺔﻌﯾﺑطﻟا تاذ نﻣ دﻌﻣ ﺞﻣﺎﻧرﺑ . ﻲﻓ ﺔﯾﻣﻧﺗﻟا و يدﺎﺻﺗﻗﻻا نوﺎﻌﺗﻟا ﺔﻣظﻧﻣ نﻋ ةردﺎﺻﻟا ﺔﯾﺻوﺗﻟا تذﺧأ دﻗ و 26 -11 -1992 تﻓرﻋ ثﯾﺣ ،ﺔﻘﺑﺎﺳﻟا ﺔﻗرﻔﺗﻟﺎﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا تﺎﻛﺑﺷ و ﺔﯾﻟﻵا تﺎﺑﺳﺎﺣﻟا ﺔﻣظﻧأ ﺔﯾﺎﻣﺣﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا مﯾﻫﺎﻔﻣﻟا وأ قﺋﺎﻘﺣﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﺎﻬﻧﺄﺑ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﻠﺑﺎﻗ ﺎﻬﻠﻌﺟﯾ اددﺣﻣ ﻼﻛﺷ ذﺧﺗﺗ تﺎﻣﯾﻠﻌﺗﻟا وأ ﺟﻟﺎﻌﻣﻠﻟ وأ رﯾﯾﻐﺗﻟا و لوادﺗﻠﻟ ﺔ ﻰﻧﻌﻣﻟا ﻲﻬﻓ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺎﻣأ ،ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟإ لﺋﺎﺳوﺑ وأ دارﻓﻷا ﺔطﺳاوﺑ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻩذﻫ نﻣ صﻠﺧﺗﺳﻣﻟا 3 . 1 . ،مﺗﺳر دﯾرﻓ دﻣﺣﻣ مﺎﺷﻫ ق . ع . ج تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﯾﻧﻘﺗ رﺿﺎﺣﻣ و ﺔﺛﯾدﺣﻟا تﻻﻵا ﺔﺑﺗﻛﻣ ، 1992 ص ، 26 . 2 . ةرﻫﺎﻘﻟا ،رﺷﻧﻠﻟ ﺔﯾﻟودﻟا رادﻟا ،لﺎﺻﺗﻻا و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗ و تﺎﺣﻠطﺻﻣﻟا مﺟﻌﻣ ،بﺎﺑد دﻣﺣﻣ حﺎﺗﻔﻣ 1995 ص، 42 . 3 . ص ،تورﯾﺑ ،ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا بﺗارﻟا راد ،نوﻧﺎﻘﻟا و رﺗوﯾﺑﻣﻛﻟا نﻣأ ،بﯾرﻋ رﺎﺻﺗﻧإ 81 .
7 ﺎﻬﻧﻣ جرﺧﺗﺳﺗ ﻲﺗﻟا مﺎﺧﻟا داوﻣﻟا رﺑﺗﻌﺗ تﺎﯾطﻌﻣﻟا نﺈﻓ ﻰﻧﻌﻣﻟا اذﻫ ﻰﻠﻋ ﺎﯾﺳﺄﺗ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ لوﺻﺣﻠﻟ تﺎﯾطﻌﻣﻟا لﯾﻐﺷﺗ و ﻊﯾﻣﺟﺗ مﺗﯾ ذإ ،جارﺧﺗﺳﻻا ﺔﯾﻠﻣﻋ ﻲﻓ ﺔﯾﻟآ ﺔﺟﻟﺎﻌﻣ مادﺧﺗﺳﺎﺑ و تﺎﯾطﻌﻣﻟا نﻣ ﺔﯾﻓﺎﺿإ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻰﻟإ ﺎﻫرودﺑ يدؤﺗ تارارﻗ رادﺻإ ﻲﻓ مدﺧﺗﺳﺗ مﺛ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﯾﻓﺎﺿإ ﺔﻣوﻠﻌﻣ ﻰﻠﻋ لوﺻﺣﻠﻟ ىرﺧأ ةرﻣ ﺎﻬﺗﺟﻟﺎﻌﻣ و ﺎﻬﻌﯾﻣﺟﺗ لﺻﺣﯾ ﻲﺗﻟا . 2 -ﻟا ﻲﻓ تﺎﯾطﻌﻣ-ﻟا فﯾرﻌﺗ يرﺋازﺟﻟا نوﻧﺎﻘ : دﻘﻟ ﻰﻟإ عوﺟرﻟﺎﺑﻓ تﺎﻌﯾرﺷﺗﻟا ﻲﻗﺎﺑ ﻪﺑ تذﺧأ ﺎﻣﺑ يرﺋازﺟﻟا عرﺷﻣﻟا ذﺧأ ق . ع . ج ﻊﺑارﻟا مﺳﻘﻟا ررﻛﻣ 3 دﻗ و ﺎﻬﻓرﻌﯾ مﻟ عرﺷﻣﻟا نأ دﺟﻧ تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻟﻵا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا ﺔﻣظﻧﺄﺑ سﺎﺳﻣﻟا ناوﻧﻌﺑ تاروطﺗﻟا و رﻣﺗﺳﻣﻟا ﻲﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا روطﺗﻠﻟ ارظﻧ كﻟذ و تﺎﯾطﻌﻣﻠﻟ ﻪﻔﯾرﻌﺗ مدﻌﺑ نﺳﺣأ و ﺔﻌﯾرﺳﻟا ﺔﯾﺎﻣﺣﻠﻟ ﺔﻌﺿﺎﺧ تﺎﻧﺎﯾﺑ وأ ﺞﻣارﺑ نﻣ موﯾﻟا ﻩارﻧ ﺎﻣﻓ كﻟذ نود لﺎﺣ يذﻟا تﺎﯾﻧﻘﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻘﺣﻼﺗﻣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﻪﺑ دوﺻﻘﻣ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺢﻠطﺻﻣ نﺎﻛﻓ ،ﺢﯾﺣﺻ سﻛﻌﻟا و ادﻏ نوﻛﯾ ﻻ دﻗ رﯾﻏ و ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا و ﺔﯾﻣﻗرﻟا .. مﻋأ و لﻣﺷأ ﺢﻠطﺻﻣﻟا اذﻫ رﺑﺗﻌﯾ ثﯾﺣ ،ﺦﻟا . ا ﺢﻠطﺻﻣ ءﺎﺟ ﺎﻣﻧﯾﺑ تﺎﯾطﻌﻣﻟ مﺋارﺟﻟا نﻣ ﺔﯾﺎﻗوﻠﻟ ﺔﺻﺎﺧﻟا دﻋاوﻘﻟا نوﻧﺎﻗ ﻲﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺎﻬﻧﺄﺑ لﺎﺻﺗﻹا و مﻼﻋﻹا تﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﺑ ﺔﻠﺻﺗﻣﻟا " لﻛﺷ ﻲﻓ مﯾﻫﺎﻔﻣﻟا وأ ﻊﺋﺎﻗوﻠﻟ ضرﻋ ﺔﯾﻠﻣﻋ يأ لﻌﺟ ﺎﻬﻧﺄﺷ نﻣ ﻲﺗﻟا ﺔﺑﺳﺎﻧﻣﻟا ﺞﻣارﺑﻟا كﻟذ ﻲﻓ ﺎﻣﺑ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣ ﺔﻣوظﻧﻣ لﺧاد ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻠﻟ زﻫﺎﺟ يدؤﺗ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣ ﺔﻣوظﻧﻣ ﺎﻬﺗﻔﯾظو " 1 . ﺔﯾﺟﻬﻧﻣ ﺔﻘﯾرطﺑ مﺗﺗ ﺔﯾﻣﻗر رﯾﻏ وأ ﺔﯾﻣﻗر قﺋﺎﻘﺣ نﻋ ةرﺎﺑﻋ تﺎﯾطﻌﻣﻟا نوﻛﺗ روﺻﺗﻟا اذﻬﺑ و نﻣ ةدﻘﻌﻣﻟا ﺎﻬﺗﻟﻻدﻟ ﺔﯾﺋارﻘﺗﺳا ﻪﯾﺟﺎﺗﻧﺗﺳا تﺎﯾﻠﻣﻋ ﻲﻓ لوﺧدﻟا نود ةرﺷﺎﺑﻣ ﺎﻬﺗﻟﻻد مﻬﻓ نﻛﻣﯾ نﺎﯾﺑ نﻣ رﺛﻛأ لﻼﺧ 2 تﺎﻧﺎﯾﺑ ﻰﻟإ تﺎﯾطﻌﻣ درﺟﻣ رﻣﻷا نوﻛ نﻣ لوﺣﺗﻟا نأ ﻲﻧﻌﯾ كﻟذ نﻷ ، و ﺎﻬﻧأ ﻰﻠﻋ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا فﯾرﻌﺗ بﺟ و كﻟذﻟ تﺎﻣوﻠﻌﻣ : 1 . ا رـــظﻧأ ﻟ ةدﺎـــﻣ 02 مـــﻗر نوﻧﺎـــﻘﻟا نـــﻣ 09 / 04 ﻲـــﻓ خرؤـــﻣﻟا 05 تـــﺷﻏ 2009 مﺋارـــﺟﻟا نـــﻣ ﺔـــﯾﺎﻗوﻠﻟ ﺔـــﺻﺎﺧﻟا دـــﻋاوﻘﻟا نﻣـــﺿﺗﻣ و مﻼﻋﻹا ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﺑ ﺔﻠﺻﺗﻣﻟا لﺎﺻﺗﻻا ددﻌﻟا ،ر ج ،ﺎﻬﺗﺣﻓﺎﻛﻣ و 47 . 2 . ءادـﺗﻋﻹا مﺋارﺟ،رﻛﺑوـﺑ ةدﯾـﺷر ﺔـﻌﺑطﻟا،ﺔﯾﻗوﻘﺣﻟا بـﻠﺣﻟا تاروـﺷﻧﻣ و نرﺎـﻘﻣﻟا و يرـﺋازﺟﻟا ﻊﯾرـﺷﺗﻟا ﻲـﻓ ﺔـﯾﻟﻵا ﺔـﺟﻟﺎﻌﻣﻟا مـظﻧ ﻰـﻠﻋ ﺔﻧﺳ ،ﻰﻟوﻷا 2012 ص ، 67 .
8 لوﻷا عرﻔﻟا : تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا فﯾرﻌﺗ : رـﯾﻏ تﺎـﻧﺎﯾﺑﻟا ﻩذـﻫ عوـﻧﺗ و روـطﺗ نأ ذإ يرورـﺿ و مﺎـﻫ رـﻣأ تﺎﻧﺎﯾﺑﻠﻟ ﺔﯾﻧوﻧﺎﻘﻟا ﺔﻌﯾﺑطﻟا ﺔﺳارد نإ ﻟا نﯾﻧاوــﻘﻟا لــﯾﻠﺣﺗ لﺋﺎــﺳو ﺎــﻣﺎﻣﺗ تﺎــﻧﺎﯾﺑﻟا دــﻋاوﻘﺑ ﺔــﺻﺎﺧﻟا لﺋﺎــﺳﻣﻟا نأ بــﯾرﻐﻟا نــﻣ سﯾــﻠﻓ ،ةرــﺻﺎﻌﻣ ﺎﻣﻫ نﯾﺑﺑﺳ ﻰﻟإ رﻣﻷا دوﻌﯾ و لدﺟ لﺣﻣ تﺣﺑﺻأ : ةزـــــﻬﺟﻷا ﻲـــــﻓ تﺎـــــﻧﺎﯾﺑﻟا ﻩذـــــﻫ جاردإ ﺔـــــﯾﻠﻣﻋ و تﻻﺎـــــﺻﺗﻹا لﺋﺎـــــﺳو ﻲـــــﻓ ﻲﺟوـــــﻟوﻧﻛﺗﻟا روـــــطﺗﻟا ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا . دـﯾازﺗ ﻲـﻓ لﻛﺎـﺷﻣ ﻲـﻫ و ﺎﻬﻟﻼﻐﺗـﺳا ةروـطﺧ ىدـﻣ و تﺎﻧﺎﯾﺑﻠﻟ ﻲﻘﯾﻘﺣﻟا ﻰﻧﻌﻣﻠﻟ دارﻓﻷا كاردإ مدﻋ مﺛ ﺔﻐﻟ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا فﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ ﺔﯾﺋزﺟﻟا ﻩذﻬﻟ ﺎﻧﺗﺳارد ﻲﻓ قرطﺗﻧﺳ كﻟذﻟ رﻣﺗﺳﻣ ﺎﺣﻼطﺻا . ﺔﻐﻟ ﺎﻬﻔﯾرﻌﺗ : ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا رﺎﻛﻓﻷا و تارﺷؤﻣﻟا ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻲﻫ . ﺎﺣﻼطﺻا ﺎﻣأ : دﻫﺎـﺷﻣﻟا وأ قﺋﺎـﻘﺣﻟا ﺎﻬﺑ دﺻﻘﯾﻓ وأ مﺎـﻗرأ ةروـﺻ ﻰـﻠﻋ نوـﻛﺗ ﻲـﺗﻟا تﺎـﺳﺎﯾﻘﻟا وأ تا لﺎﻛـــﺷأ ﺔـــﯾأ وأ زوـــﻣر وأ فورـــﺣ ﺔـــﯾأ وأ فدـــﻫ وأ ثدـــﺣ وأ عوـــﺿوﻣ وأ ةرـــﻛﻓ فﻧـــﺻﺗ و ﺔـــﺻﺎﺧ و تـﻣوﻗ ﺎـﻣ اذإ مادﺧﺗـﺳﻼﻟ ةدـﻌﻣ رﯾﻏ وأ ةرﺳﻔﻣ وأ ﺔﻣوﻘﻣ وأ ﺔﯾﺋرﻣ رﯾﻏ مﺎﺧ داوﻣﻛ ىرﺧأ قﺋﺎﻘﺣ ﺗﻹا ﻲـﻓ رﺛؤـﯾ ﻰـﻧﻌﻣ اذ نوﻣـﺿﻣ ﺎـﻬﻟ ﺢﺑـﺻأ ،تـﺑﺗر و تﻣظﻧ و ترﺳﻓ كوﻠـﺳﻟا و لـﻌﻔﻟا در و ﻩﺎـﺟ ﺔﯾﺟرﺎﺧ ىرﺧأ و ﺔﯾﻠﺧاد تﺎﻧﺎﯾﺑ لﺎﺛﻣﻟا لﯾﺑﺳ ﻰﻠﻋ و تﺎﻣوﻠﻌﻣ ﺢﺑﺻﺗ ﺔﻟﺎﺣﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ ﺎﻬﻧأ يأ . ﺔـﯾﻠﺧادﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟﺎﻓ : ﺔـﯾﻠﺧادﻟا تﺎـﯾﻠﻣﻌﻟا لـﻠﺣﺗ و لﺟـﺳﺗ ثـﯾﺣ ﺔـﺳﺳؤﻣﻟا لـﺧاد لوادـﺗﺗ تﺎـﻧﺎﯾﺑ ﻲـﻫ ﻲﻣوﯾﻟا طﺎﺷﻧﻟا مﺟﺣ نﻋ تﺎﻧﺎﯾﺑ لﺛﻣ ﺔﯾرود و ةررﻛﺗﻣ ﺔﻔﺻﺑ نوﻛﺗ و ،ﺎﻬﻟ . ﺔﯾﺟرﺎﺧﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﺎﻣأ : فـﺻوﺑ موـﻘﺗ ثـﯾﺣ ،نﯾﻠﻣﺎـﻌﺗﻣﻟا لـﺛﻣ ﺔـﺳﺳؤﻣﻟا جرﺎـﺧ رـﺷﺗﻧﺗ تﺎـﻧﺎﯾﺑ ﻲﻬﻓ ةدﯾدﻋ رﺷﻧ لﺎﻛﺷأ ذﺧﺄﺗ و ﺔﺳﺳؤﻣﻟا تﺎﻣدﺧ و ،تﺎﺟﺗﻧﻣ رﯾرﺎﻘﺗ ،تﻼﺟﻣﻟا لﺛﻣ ... ﺔﯾﺑرﻐﻟا و ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺎﻬﻧﻣ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا لوﺣ تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا تددﻌﺗ دﻗ و 1 . 1 . ﺔﯾﺑرﻌﻟا تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا ": تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا يرﺻﻣﻟا عرﺷﻣﻟا عرﺷﻣﻟا فرﻋ دﻘﻟ : رﺎـﻛﺗﺑﻻا رـﺻﻧﻋ ﻪـﯾﻓ رﻓوـﺗﯾ تﺎـﻧﺎﯾﺑﻠﻟ زـﯾﻣﺗﻣ ﻊﯾﻣﺟﺗ يأ ﺎﻬﻧﺄﺑ بـﺳﺎﺣ ﺔطـﺳاوﺑ نزﺧﻣ نوﻛﯾ و لﺎﻛﺷﻷا نﻣ لﻛﺷ يﺄﺑ و زﻣر وأ ﺔﻐﻟ يﺄﺑ و ﺔﯾﺎﻣﺣﻟا قﺣﺗﺳﯾ ﻲﺻﺧﺷ دوﻬﺟﻣ يأ وأ بﯾﺗرﺗﻟا وأ ﺎﺿﯾأ ﻪﺗطﺳاوﺑ ﻪﻋﺎﺟرﺗﺳا نﻛﻣﯾ و . ﺷﻣﻟا ﺎﻣأ ﻲﻧﺎﻧﺑﻠﻟا عر : ﻲـﻟآ وأ ءورـﻘﻣ لﻛـﺷ ﻲـﻓ تـﻧﺎﻛ ءاوـﺳ تﺎـﻣوﻠﻌﻣ و لﺎﻣﻋأ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﺎﻫرﺎﺑﺗﻋﺎﺑ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا فرﻋ دﻘﻓ لﻛـﺷ يأ وأ فﻟؤﻣﻟا قﺣ بﺣﺎﺻ فرط نﻣ ةزﺟﻧﻣ نوﻛﺗ رﺧآ .
9 و ﻲــﺻﺧﺷﻟا ﻊﺑﺎــطﻟا تاذ تﺎــﯾطﻌﻣﻠﻟ ﻪــﻔﯾرﻌﺗ ضرــﻌﻣ ﻲــﻓ تﺎــﻧﺎﯾﺑﻠﻟ يرــﺋازﺟﻟا عرــﺷﻣﻟا صــﻧ دــﻗ و ﺔﯾﺎﻣﺣﺑ قﻠﻌﺗﻣﻟا نوﻧﺎﻘﻟا ﻲﻓ كﻟذ ﻊﺑﺎـطﻟا تاذ تﺎـﯾطﻌﻣﻟا ﺔـﺟﻟﺎﻌﻣ لﺎـﺟﻣ ﻲـﻓ نﯾﯾﻌﯾﺑطﻟا صﺎﺧﺷﻷا ﻲـــﺻﺧﺷﻟا 1 ةدﺎــــﻣﻟا صــــﻧ ﻲــــﻓ ءﺎــــﺟ ثــــﯾﺣ ، ﻊﺑﺎــــطﻟا تاذ تﺎــــﯾطﻌﻣﻟا نأ نوﻧﺎــــﻘﻟا اذــــﻫ نــــﻣ ﺔــــﺛﻟﺎﺛﻟا نوـﻛﺗ نﯾـﻌﻣ ﻲـﻌﯾﺑط صﺧـﺷﺑ ﺔـﻘﻠﻌﺗﻣ نوـﻛﺗ ﺎﻬﺗﻣﺎﻋد نﻋ رظﻧﻟا ضﻐﺑ ﺔﻣوﻠﻌﻣ لﻛ ﻲﻫ ﻲﺻﺧﺷﻟا عوــﺿوﻣ ﻪــﺑ ﺔــﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ﻲــﺻﺧﺷﻟا ﻊﺑﺎــطﻟا تاذ تﺎــﯾطﻌﻣﻟا آ ﺔــﺟﻟﺎﻌﻣ ﻰــﻠﻋ تﺎــﻧﺎﯾﺑﻟا ﻩذــﻫ لــﺛﻣﺗﺗ و،ﺔــﯾﻟ وأ ﺔـﯾﻧﯾﺟﻟا وأ ﺔـﯾﺟوﻟوﯾزﯾﻔﻟا وأ ﺔـﯾﻧدﺑﻟا ﺔـﯾوﻬﻟا رـﺻﺎﻧﻋ دـﺣأ وأ ،فـﯾرﻌﺗﻟا مـﻗر ﻲـﻓ صوـﺻﺧﻟا ﻪﺟو ﺔﯾدﺎﺻﺗﻗﻹا وأ ﺔﯾﺳﻔﻧﻟا وأ ﺔﯾرﺗﻣوﯾﺑﻟا ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا وأ ﺔﯾﻓﺎﻘﺛﻟا وأ 2 . ﻲﻧﺎﺛﻟا عرﻔﻟا : تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗ . ﻲﻟﻻدــــﻟا ﺎــــﻬﻧزو دــــﻘﻔﺗ دﺎــــﻛﺗ ﻲــــﺗﻟا تﺎﺣﻠطــــﺻﻣﻟا نــــﻣ ﻲــــﻫ ﻊــــﯾﻣﺟ نأ ثــــﯾﺣ لﺎﻣﻌﺗــــﺳﻹا ةرــــﺛﻛ نــــﻣ ﻩذـﻫ و ،ﺎﻬﺑﺎﺣـﺻأ رظﻧ تﺎﻬﺟوو ءارآ نﻋ رﯾﺑﻛ لﻛﺷﺑ رﺑﻌﺗ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻲﻓ ترﻛذ ﻲﺗﻟا تﺎﻔﯾرﻌﺗﻟا لـــﺑﻗ و ،رـــﺧﻵا ضﻌﺑـــﻟا دـــﻧﻋ ﺔـــﺿوﻓرﻣ و تﺎـــﺻﺻﺧﺗﻟا ضـــﻌﺑ دـــﻧﻋ ﺔـــﻟوﺑﻘﻣ نوـــﻛﺗ دـــﻗ تﺎـــﻔﯾرﻌﺗﻟا ﺎﺣﻼطﺻإ مﺛ ﺔﻐﻟ ﺎﻬﻔﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ قرطﺗﻧﺳ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا فﯾرﻌﺗ ﻰﻟإ قرطﺗﻟا . ﺎــﻬﻔﯾرﻌﺗ ﺔــﻐﻟ : ﺔــﯾوﻐﻠﻟا ةدﺎــﻣﻟا نــﻣ ﺔﻘﺗــﺷﻣ يوــﻐﻠﻟا لوﻟدــﻣﻟا ثــﯾﺣ نــﻣ تﺎــﻣوﻠﻌﻣﻟا " مــﻠﻋ " ةدﺎــﻣ ﻲــﻫ و ﺔــــطﺎﺣﻹا و مﻠﻌﻟﺎــــﻛ ﻲﻧﺎــــﻌﻣﻟا نــــﻣ رﯾﺛﻛﻟﺎــــﺑ ﺔــــﯾﻧﻏ نﯾــــﻘﯾﻟا و كاردﻹاو ،ﻲﻋوــــﻟا و روــــﻣﻷا نطاوــــﺑﺑ ، ،دﺎــــــﺷرﻹا ،مﻼــــــﻋﻹا ،ةرﻬــــــﺷﻟا ،ﺔــــــﻓرﻌﻣﻟا ،مﯾــــــﻠﻌﺗﻟا ﺔــــــﯾاردﻟا ... و لــــــﻛ ﻲﻧﺎــــــﻌﻣﻟا ﺔﻠــــــﺻﺗﻣﻟا فﺋﺎــــــظوﺑ ،لــــﻘﻌﻟا " INFORMATION " نــــﻣ ﺔﻘﺗــــﺷﻣ ﺎﻫرودــــﺑ ﻲــــﻫ و تﺎــــﻣوﻠﻌﻣ ﺔــــﻣﻠﻛﻟ يزــــﯾﻠﺟﻧﻹا لــــﺑﺎﻘﻣﻟا ﻲــــﻫ ﺔﯾﻧﯾﺗﻼﻟا " INFORMATION " ﻲﺗﻟا ﻲﻧﻌﺗ ﻲﻓ لﺻﻷا ﺔﯾﻠﻣﻋ لﺎﺻﺗﻹا وأ ﺎﻣ مﺗﯾ ﻪﻟﺎﺻﯾا وأ ﻪﯾﻘﻠﺗ 3 . ﺎﺣﻼطﺻا ﺎﻬﻔﯾرﻌﺗ ﺎﻣأ : وأ مﯾﻫﺎـﻔﻣﻟا وأ قﺋﺎـﻘﺣﻟا وأ زوﻣرﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﺎﻬﻧﺄﺑ ﺔﻣوﻠﻌﻣﻟا تﻓرﻋ دﻘﻓ و ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا وأ لﯾوﺄﺗﻟا وأ رﯾﺳﻔﺗﻟا وأ لﺎﺻﺗﻹا وأ لدﺎﺑﺗﻠﻟ ﻼﺣﻣ نوﻛﺗ نﻷ ﺢﻠﺻﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻣﯾﻠﻌﺗﻟا 1 . مﻗر نوﻧﺎﻘﻟا 18 / 07 ﻲﻓ خرؤﻣﻟا 25 مﺎﻋ نﺎﺿﻣر 1439 ـﻟ قﻓاوﻣﻟا 10 وﯾﻧوﯾ 2018 صﺎﺧﺷﻷا ﺔﯾﺎﻣﺣﺑ قﻠﻌﺗﻣﻟا ، ب ردﺎﺻﻟا ،ﻲﺻﺧﺷﻟا ﻊﺑﺎطﻟا تاذ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣ لﺎﺟﻣ ﻲﻓ نﯾﯾﻌﯾﺑطﻟا ج . ر مﻗر 34 ﺔﻧﺳﻟ 2018 . 2 . ةدﺎﻣﻟا 03 نوﻧﺎﻘﻟا نﻣ 18 / 07 ﻊﺑﺎطﻟا تاذ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣ لﺎﺟﻣ ﻲﻓ نﯾﯾﻌﯾﺑطﻟا صﺎﺧﺷﻷا ﺔﯾﺎﻣﺣﺑ قﻠﻌﺗﻣﻟا قﺑﺎﺳﻟا نوﻧﺎﻘﻟا،ﻲﺻﺧﺷﻟا . 3 . ﺔﺳاردﻟ لﺧدﻣ ،مﺳﺎﻗ تﻣﺗﺣ ﺔﻧﺳ ،بﯾرﻏ راد ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﻠﻋ و تﺎﺑﺗﻛﻣﻟا 1990 ص ، 15 .
10 ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ لﺎﻛﺷأ وأ لﺋﺎﺳوﺑ ﺎﻬﻠﻘﻧ وأ ﺎﻬﻌﻣﺟ و ﺎﻬﺗﺋزﺟﺗ 1 . ذﺎﺗﺳﻷا فرﻋ دﻗ و Calte لﻘﻧﻠﻟ ﺔﻠﺑﺎﻗ ﺎﻬﻠﻌﺟﯾ لﻛﺷ ﻲﻓ ﺎﻬﻧﻋ رﺑﻌﻣ ﺎﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﺎﻬﻧﺄﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا رﯾﻐﻠﻟ غﻼﺑﻹا وأ 2 . ﻊﺋﺎﻗوﻟ درﺟﻣﻟا لﻘﻧﻟا ﺎﻬﻧأ ﺎﺿﯾأ تﻓرﻋ و ةددﻌﺗﻣ ردﺎﺻﻣ نﻣ ﺎﻬﯾﻠﻋ لوﺻﺣﻟا مﺛ ﺔﻧﯾﻌﻣ . ددﺣﻣ فﯾرﻌﺗ ﻊﺿوﺑ لﻔﻛﺗﯾ لﻣﺎﺷ فﯾرﻌﺗ ﻊﺿوﻟ مﻬﺗﻻوﺎﺣﻣ و نوﻧﺎﻘﻟا ءﺎﻬﻘﻓ دﺎﻬﺗﺟا مﻏر و كﻟذ نﻣ دﻌﺑ اوﻧﻛﻣﺗﯾ مﻟ مﻬﻧأ ﻻإ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻠﻟ 3 . و تﺎﯾطﻌﻣﻟا لﯾﻐﺷﺗ ﻰﻠﻋ ﺔﺑﺗرﺗﻣﻟا ﺔﯾﻧﻫذﻟا وأ ﺔﯾﺋدﺑﻣﻟا ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا ﻲﻋ كﻟذﻟ ﺎﻘﻓو تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟﺎﻓ اذإ وأ ﺎﻬﻠﯾﻠﻌﺗ وأ ﺎﻫرﯾﻏ ﻊﻣ ﺔﻘﻓارﺗﻣ وأ ﺎﻫدﺣو ﺎﻬﻧﻣ ﻪﺟﺎﺗﻧﺗﺳا نﻛﻣﯾ ﺎﻣ جﺎﺗﻧﺗﺳا و ﺎﻬﺗﻟﻻد ءارﻘﺗﺳا و رﻫاوظﻟا ﻰﻠﻋ دﯾدﺳﻟا مﻛﺣﻟا ﻲﻓ مﻫدﻋﺎﺳﯾ و رارﻘﻟا ﻲﻣدﺧﺗﺳﻣ ﺔﻓرﻌﻣ يرﺗﻌﯾ وﺣﻧ ﻰﻠﻋ ﺎﻫرﯾﺳﻔﺗ ﺔﯾﻘﯾﺑطﺗﻟا وأ ﺔﯾرظﻧﻟا فرﺎﻌﻣﻟا رﯾوطﺗ ﻲﻓ مﻬﺳﯾ وأ تادﻫﺎﺷﻣﻟا 4 . -ﺎﺿﺗ ثﯾﺣ ﺞﻣدﻠﻟ ﺔﻠﺑﺎﻗ نوﻛﺗ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟﺎﻓ ﺔﻣوﻠﻌﻣ ﺎﻌﻣ ﺎﻧوﻛﯾﻟ ىرﺧأ ﺔﻣوﻠﻌﻣ ﻰﻟإ ﺔﻣوﻠﻌﻣ ف ﺎﻣ وﻫ و ،ﺎﻬﻟ ﺔﻣزﻼﻟا ﺔﯾﺎﻣﺣﻟا رادﻘﻣ ﺔﻟﺄﺳﻣ رﺎﺛﺗ ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و ﺎﻬﺗﯾﻣﻫأ و ﺎﻬﺗﻣﯾﻗ ﻲﻓ فﻠﺗﺧﺗ ةدﯾدﺟ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻠﻟ ﺔﯾﻠﻣﺎﻛﺗﻟا ﺔﯾرظﻧﻟﺎﺑ ﻪﯾﻠﻋ قﻠطﯾ . ؟تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا نﯾﺑ قرﻔﻟا وﻫ ﺎﻣ ﻪﺳﻔﻧ لاؤﺳﻟا حرطﯾ ﺎﻧﻫ و ثﻟﺎﺛﻟا عرﻔﻟا : نﯾﺑ قرﻔﻟا تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا . مادﺧﺗﺳا ﻰﻠﻋ ةدﺎﻌﻟا ترﺟ دﻗ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا نﯾﺑ نﯾﺳرادﻟا و نﯾﺛﺣﺎﺑﻟا طﻠﺧﯾ ﺎﻣ ةدﺎﻋ ﻲﻓ نﻣﻛﯾ و نﯾﺣﻠطﺻﻣﻟا نﯾﺑ قرﻓ دﺟوﯾ ﻪﻧأ ﻻإ ،رﺧﻵا نﺎﻛﻣ ﺎﻣﻬﻧﻣ لﻛ : 1 . ﺔﻌﺑطﻟا ،ﻲﺑﻠﺣﻟا تاروﺷﻧﻣ ،ﺔﯾدﺎﺻﺗﻗﻻا ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا مﺋارﺟ،ةروﻓ دﯾرﻓ دﻣﺣﻣ ﺔﻠﺋﺎﻧ 01 ﺔﻧﺳ ، 2005 ص ، 97 . 2 . رﻣﻟا ،رﻛوﺑ ةدﯾﺷر ص ،قﺑﺎﺳﻟا ﻊﺟ 65 . 3 . ﺔﻧﺳ ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻻا ،ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا رادﻟا ،ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا ﺔﻣﯾرﺟﻟا نﻣأ ،مﯾﻫارﺑا حودﻣﻣ دﻟﺎﺧ 2008 ص ، 27 . 4 . رﺷﻧﻠﻟ ةدﯾدﺟﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟﻟا راد ،ﻲﻟﻻا بﺳﺎﺣﻟا ﺞﻣﺎﻧرﺑﻟ ﺔﯾﺋﺎﻧﺟﻟا ﺔﯾﺎﻣﺣﻟا ةرﻛﻓ ،ﺎﺗﺷ دﻣﺣﻣ دﻣﺣﻣ 2002 ص ، 61 .
11 1 أدﺑﯾ يأ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟﺎﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻠﻟ مﺎظﻧ data تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟﺎﺑ ﻲﻬﺗﻧﯾ و information . 2 -،ﺎﻬﻠﯾﺟﺳﺗ مﺗ قﺋﺎﻘﺣ ﻲﻫ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا نوﻛﺗ دﻗ و ،ﺔﻧﯾﻌﻣ ثادﺣأ نﺄﺷﺑ ﻼﺑﻘﺗﺳﻣ ﺎﻬﻠﯾﺟﺳﺗ مﺗﯾﺳ وأ تﻼﺧادﻣﻟﺎﺑ ﺎﺿﯾأ فرﻌﺗ و ،ددﻌﻟا ةددﺣﻣ رﯾﻏ و ﺎﻬﺿﻌﺑﺑ ﺔطﺑﺗرﻣ رﯾﻏ و ﺔﻠﻘﺗﺳﻣ قﺋﺎﻘﺣﻟا ﻩذﻫ ،تﺎﻣوﻠﻌﻣﻠﻟ مﺎﺧﻟا ةدﺎﻣﻟا وأ مﺗﯾ ﻲﺗﻟا تادﻫﺎﺷﻣﻟا و قﺋﺎﻘﺣﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻲﻫ رﺧآ ﻰﻧﻌﻣﺑ و ﺔﻠﺛﻣأ نﻣ و ،ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا جارﺧإ و بوﺳﺎﺣﻟا ﻰﻟإ ﺎﻬﻟﺎﺧدإ مﺗﯾ و ،نﯾﻌﻣ ﻲﺋﺎﺻﺣإ ﻊﻣﺗﺟﻣ نﻣ ﺎﻬﻌﻣﺟ ﺔﻧﻬﻣﻟا ،نﺳﻟا ،مﺳﻻا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ... ﺦﻟا . 3 -ﺎﻧ ﻲﻫ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺗ ،تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا لﯾﻐﺷﺗ ﺞ نﻣ ﺎﻬﯾﻠﻋ لﺻﺣﺗﻟا مﺗ ﻲﺗﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﺔﻋوﻣﺟﻣ وأ ﺔﻠﺑﺎﻗ ﺎﻬﺗﻠﻌﺟ ﺎﻣ ﺔﻘﯾرطﺑ تدﻋأ و تﻌﻣﺟ ﻲﺗﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻲﻫ رﺧآ ﻰﻧﻌﻣﺑ و بوﺳﺎﺣﻟا مﺎظﻧ ﻲﻓ تﺎﺟرﺧﻣﻟا لﺛﻣﺗ ﻲﻫ و ،ﺎﻬﻣدﺧﺗﺳﻣ يأ ﺎﻬﻠﺑﻘﺗﺳﻣﻟ ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ ةدﯾﻔﻣ يأ مادﺧﺗﺳﻼﻟ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا تارارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ رﯾﺛﺄﺗ ﺎﻬﻟ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا . 4 -ﻬﻠﯾﻐﺷﺗﺑ مﺛ بﺳﺎﺣﻠﻟ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا لﺎﺧدﺈﺑ مدﺧﺗﺳﻣﻟا موﻘﯾ ضﻌﺑ ﺎﻬﯾﻠﻋ ىرﺟﺗ مﺛ ،ﺎﻬﺑﯾﺗرﺗ و ﺎ ةدﺋﺎﻓ و ﺔﻣﯾﻗ تاذ ﺔﻣوﻠﻌﻣ ﻰﻠﻋ لﺻﺣﺗﻟ تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا ﺔﻓرﻌﻣ لﻛﺷﺗ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ لﻛ و ، وأ قﺋﺎﻘﺣ ﺔﻓﺎﺿإ ﻲﻓ وأ ،ﺔﻘﺑﺎﺳ ﺔﻣوﻠﻌﻣ دﯾﻛﺄﺗ ﻲﻓ مدﺧﺗﺳﺗ و ،ﺔﯾﺋﺎﻬﻧﻟا ﺎﻬﺗﻔﯾظو ﻲﻫ ﻩذﻫ و ﺎﻣ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مدﺧﺗﺳﻣ وأ لﺑﻘﺗﺳﻣﻟ ةدﯾدﺟ رﺎﻛﻓأ . 5 -ﺎﯾﺑﻟا نوﻛﺗ ﺎﻣ ةدﺎﻋ ﻰﻠﻋ ﺔﻣوﻠﻌﻣﻟا نوﻛﺗ ﺎﻣﻧﯾﺑ ﺔﯾﻧﺎﯾﺑ لﺎﻛﺷأ و لوادﺟ و مﺎﻗرأ لﻛﺷ ﻰﻠﻋ تﺎﻧ وأ مﺎﻗرأ وأ ﺎﺻوﺻﻧ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا نوﻛﺗ نأ نﻛﻣﯾ و ،ﺔﯾﺣﯾﺿوﺗ روﺻ وأ تارﺎﺑﻋ و صﻧ لﻛﺷ رﺧآ لﻛﺷ يأ وأ روﺻ . 6 رﺑﺗﻌﯾ ﺎﻣﻓ ،تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا نﯾﺑ ﻼﺻﺎﻓ ادﺣ ﻊﺿﻧ نأ بﻌﺻﻟا نﻣ ﻪﻧأ نوﺛﺣﺎﺑﻟا ىرﯾ ضﻌﺑ ﻲﻓ ﺔﻣوﻠﻌﻣ ﻲﻓ نوﻛﺗ ﻻ دﻗ ﺔﻣوﻠﻌﻣﻟا نأ و ،ﺎﻬﯾﻠﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﻠﺣرﻣﻟا ﻲﻓ تﺎﻧﺎﯾﺑ رﺑﺗﻌﺗ ،لﺣارﻣﻟا ﺔﯾﻔﺻو يأ ﺔﻣﻠﻛ رﺑﻋ ﺔﻣوﻠﻌﻣ نوﻛﺗ دﻗ ﺎﻣﻧإ و ،مﺎﻗرﻷﺎﺑ ﺎﻬﻧﻋ رﺑﻌﯾ يأ ﺔﯾﻣﻛ ةروﺻ 1 . 1 . Word.acc.net/vb/shotthread k php ?t7187
12 ﻲﻧﺎﺛﻟا بﻠطﻣﻟا : تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻌﻗاوﻟا مﺋارﺟﻟا صﺋﺎﺻﺧ ﺔﯾﻣﻗرﻟا و ،ﺔﻓرﻌﻣﻟا و ةرﺑﺧﻟا و مﻠﻌﻠﻟ ﺎﻌﺿﺎﺧ ﻪﯾﻓ ءﻲﺷ لﻛ تﺎﺑ رﺻﻋ ﻲﻓ ﺎﻧﺣﺑﺻأ ﺎﻧﻧأ ﻲﻬﯾدﺑﻟا نﻣ تﺎﯾﻠﻛﻟا و دﻫﺎﻌﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﺻﺎﺧ كﻟذ زرﺑﯾ ... و ،ﻲﻧﻣﻷا بﻧﺎﺟﻟا ﻲﻓ ﺎﯾﺳﺎﺳأ ارﺻﻧﻋ ﺎﻬﻔﺻوﺑ تﻻوﺣﺗﻟا نﻋ ﻻوزﻌﻣ سﯾﻟ ﺔﻣﯾرﺟﻟا مﻟﺎﻋ نﺈﻓ كﻟذﻟ ،دﻼﺑﻟا ﻲﻓ رارﻘﺗﺳﻻا و مﻼﺳﻟا تﺎﻣوﻘﻣ رﯾﻓوﺗ ﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻟا تﺎﻋﺎﻣﺟ نأ لوﻘﻟا نﻛﻣﯾ لﺑ ،مﻟﺎﻌﻟا ﺎﻫدﻬﺷﯾ ﻲﺗﻟا ﺎﻬﻧﻣ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻻا ﺔﺻﺎﺧﻟا ﺔﻣﺎﻬ ﺔﯾﻣارﺟإ طﺎﻣﻧأ رﺎﻛﺗﺑا لﻼﺧ نﻣ تﻻوﺣﺗﻟا ﻩذﻫ لﺛﻣ ثادﺣإ ﻪﯾﻓ ﺎﻧﺎﯾﺣأ ﺔﻗﺎﺑﺳﻟا نوﻛﺗ ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﯾﻧﺎﺳﻧﻹا ﻰﻠﻋ ﺎﻫرﺎطﺧأ ءرد و ﺎﻬﺗﻬﺟاوﻣﻟ ﺔﻣدﻘﺗﻣ تﺎﯾﻧﻘﺗ و ارﯾﺑﻛ ادﻬﺟ ﻲﻋدﺗﺳﺗ . ﺎﻌﻣﺗﺟﻣﻟا ﻲﻧﺎﻌﺗ ﺎﻣﻛ تﺎﯾﺻوﺻﺧﻟا و قوﻘﺣﻠﻟ تﺎﻛﺎﻬﺗﻧا نﻣ ةرﯾﺧﻷا ﺔﻧوﻵا ﻲﻓ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا ت ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا ﺔﻣﯾرﺟﻟا رﺎﺷﺗﻧا لظ ﻲﻓ كﻟذ و ،ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا اذﻫ و تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ يدﻌﺗﻟا ﺔﻣﯾرﺟ وأ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ نﻣ دﺣﻠﻟ ﺎﯾﻠﻣ لﻣﻌﻟا ﻰﻟإ لودﻟا ﻊﻓد يذﻟا رﻣﻷا ،ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا و تﺎﯾﻧﻘﺗﻟا نﻣ عوﻧﻟا ﺑ ررﺿﻟا قﺣﻠﺗ ﻲﺗﻟا مدﻘﺗ ﺎﻣ لﻼﺧ نﻣ و ،ﺔﯾﻧﻣﻷا و ﺔﯾﺋﺎﻗوﻟا لﺋﺎﺳرﻟا و ﺔﯾﻋوﺗﻟا لﻼﺧ نﻣ دارﻓﻷﺎ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟﺎﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا ءاوﺳ صﺋﺎﺻﺧ ةدﻋ ﺎﻬﻟ تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻟا نأ ﺎﻧﻟ نﯾﺑﺗﯾ نﯾﻋرﻓ ﻰﻟإ بﻠطﻣﻟا اذﻫ ﺎﻧﻣﺳﻗ كﻟذﻟ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻬﺑ نوﻣوﻘﯾ نﯾذﻟا صﺎﺧﺷﻷا وأ زﺎﻬﺟﻛ . لوﻷا عرﻔﻟا : مﺋارﺟﻟا تﺎﻣﺳ ﻟا ﺔﻘﻠﻌﺗﻣ ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ دﻗ و ﺎﻬﯾﻠﻋ موﻘﺗ و ﺎﻬﺑ طﺑﺗرﺗ ﻲﻬﻓ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا نﻣ دﻌﺗ تﺎﯾطﻌﻣﻟا سﻣﺗ ﻲﺗﻟا مﺋارﺟﻟا نإ ىدأ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ عﺎﺳﺗا ﺔﯾﻧﻘﺗ مﺟﺣ رﺎﻫدزا و دﺎﯾدزا نأ ﺎﻣﻛ ،ﻊﻣﺗﺟﻣﻟﺎﺑ ررﺿ قﺎﺣﻟإ ﻰﻟإ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا ءﺎطﻋإ ﻰﻟإ ىدأ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا تﺎﻋﺎطﻘﻟا ﻲﻓ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺎﯾﻧوﻧﺎﻗ ﺎﻌﺑﺎط وأ ﺎﻧوﻟ صﺋﺎﺻﺧﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣﺑ ﺔﺛدﺣﺗﺳﻣﻟا وأ ﺎﻬﻧﻣ ﺔﯾدﯾﻠﻘﺗﻟا ءاوﺳ مﺋارﺟﻟا نﻣ ﺎﻫرﯾﻏ نﻋ وﯾﻣﺗﯾ ﺎﺻﺎﺧ ﻲﻫ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻹا تﺎﯾطﻌﻣﻟا سﻣﺗ ﻲﺗﻟا مﺋارﺟﻟا صﺋﺎﺻﺧ زرﺑأ لﻌﻟ و :
13 1 -ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا تﺎﯾطﻌﻣ سﻣﺗ ﺔﻣﯾرﺟ : أ -مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ بﺎﻛﺗرﻻ ةادأ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا : زﯾﻣﺗﺗ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا وأ تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻟا ﺔﯾﺳﯾﺋرﻟا ﺔﻠﯾﺳوﻟا وﻫ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا نأ رﺎﺑﺗﻋﺎﺑ و ،ﺔﯾدﯾﻠﻘﺗﻟا مﺋارﺟﻟا نﻋ ﺎﻫزﯾﻣﺗ ةدرﻔﻧﻣ ﺔﯾﺻﺎﺧﺑ ﺔﻣﯾرﺟﻟا ﻲﻓ ﺎﻣادﺧﺗﺳا رﺛﻛﻷا 1 لوﺧدﻟا و ىرﺧﻷا بﯾﺳاوﺣﻟا ﻰﻠﻋ ءادﺗﻋﻻا مﺗﯾ ىرﺧأ ﺔﻬﺟ نﻣ و وﺳﺎﺣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﺑ ثﺑﻌﻟا وأ ﺎﻬﺗﻗرﺳ و ﺞﻣارﺑﻟا ﻰﻟإ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ عﻼطﻻا و ﺎﻬﻓﻼﺗإ وأ ب ﺔﻧزﺧﻣﻟا 2 ءﺎﻬﻘﻔﻟا طرﺗﺷا كﻟذﻟ ، دﻗ و ،بﯾﺳاوﺣﻟا ﻩذﻫ نﯾﺑ طﺑرﻟا مﺗﯾ ﻰﺗﺣ تﯾﻧرﺗﻧﻹا ﺔﻛﺑﺷ دوﺟو ضﻌﺑﻟا عﺎطﺗﺳا ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻛذﻟا ﺔﻟﺎﻘﻧﻟا فﺗاوﻬﻟﺎﻛ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا رﯾﻏ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟإ لﺋﺎﺳو مﻟﺎﻌﻟا دﻬﺷ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﺔﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ يدﻌﺗﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﻟﻼﻐﺗﺳا . ب نأ ﻪﺗﺎﻘﺣﻠﻣ وأ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا ﻰﻠﻋ ءادﺗﻋﻻا ﻊﻘﯾ : كﻠﺗ بﺎﻛﺗرا نﻣ فدﻬﻟا نوﻛﯾ ﺎﻧﻫ و و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟﺎﻛ ،ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا تﺎﯾطﻌﻣ ﻰﻠﻋ ءادﺗﻋﻻا وﻫ تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﺔﻛﺑﺷ رﺑﻋ لﺎﻌﻓﻷا ﻰﺗﺣ ،ﺔﺳوﻣﻠﻣ ﺔﻟوﻘﻧﻣ ﺔﯾدﺎﻣ ﺔﻌﯾﺑط تاذ تﺳﯾﻟ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻩذﻫ و ةرﻛاذﻟا ﻲﻓ ﺔﻧزﺧﻣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا وﻧﺎﻗ صوﺻﻧﻟ ﺎﻬﻋوﺿﺧﺑ مزﺟﻧ وأ ﺔﯾﻧﻫذﻟا تﺎﻧﺎﯾﻛﻟا ﻰﻟإ برﻗأ ﻲﻫ و ،يدﯾﻠﻘﺗﻟا تﺎﺑوﻘﻌﻟا ن ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا ﻰﻟإ ﺎﻬﻟﺎﺧدإ مﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا 3 ةزﻬﺟﻷا كﻠﺗ نﯾزﺧﺗ وﻫ فدﻬﻟا نوﻛﯾ بﻟﺎﻐﻟﺎﻓ ، مادﺧﺗﺳا ﺔطﺳاوﺑ مﺗﺗ مﺋارﺟﻟا كﻠﺗ مظﻌﻣ و ﺔﻧﻛﻣﻣ ةرﺗﻓ لوطﻷ ﺎﻬﻠﯾطﻌﺗ لﻗﻷا ﻰﻠﻋ وأ ﺎﯾﺋﺎﻬﻧ تﺎﺳورﯾﻓ 4 . 2 -ﺔﻛﺑﺷ ﻰﻠﻋ بﻛﺗرﺗ مﺋارﺟ تﯾﻧرﺗﻧﻹا : ﺎﻬﺗطﺳاوﺑ وأ ﺎﻬﯾﻠﻋ بﻛﺗرﺗ نأ نﻛﻣﯾ مﺋارﺟ نﻣ تﯾﻧرﺗﻧﻹا ﺔﻛﺑﺷ تﺎﯾادﺑ ﻊﻣ قﻠﻗ كﺎﻧﻫ نﻛﯾ مﻟ نﻋ ةرﺎﺑﻋ تﯾﻧرﺗﻧﻻا نوﻛﻟ و ،ﺎﻬﯾﻣدﺧﺗﺳﻣ ﺔﯾدودﺣﻣﻟ لﺑ ،ﺎﻬﺋﺎﻧﺑ و ﺎﻬﻣﯾﻣﺻﺗ ﻲﻓ ﺔﻧﻣآ ﺎﻬﻧﻷ سﯾﻟ ﺔﻛﺑﺷ نﻣ نﯾﯾﻼﻣﻠﻟ مﻟﺎﻌﻟا لود فﻠﺗﺧﻣ رﺑﻋ ةدﺟاوﺗﻣ ةدرﻔﻧﻣ تﺎﻛﺑﺷ نﯾﺑ طﺑرﺗ ةرﯾﺑﻛ ةزﻬﺟأ ﺎﻬﺗاذ ﺔظﺣﻠﻟا ﻲﻓ ﻊﻗاوﻣﻟا سﻔﻧﺑ لﺎﺻﺗﻻا ﺎﻬﻧﻛﻣﯾ ﻲﺗﻟا رﺗوﯾﺑﻣﻛﻟا ﺔﻋرﺳ و ﺔﻘﺋﺎﻓ لﺋﺎﻫ مﻛﻟ نﻣ 1 ،ﻲﻌﻣﺎﺟﻟا رﻛﻔﻟا راد ،ﺎﻬﺗﺣﻓﺎﻛﻣ لﺋﺎﺳو و ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا و تﯾﻧرﺗﻧﻻا مﺋارﺟ ،ﻲﻬﯾﺑﻧﺟﻟا حودﻣﻣ ،ﻲﻬﺑﻧﺟﻟا دﻣﺣﻣ رﯾﻧﻣ ،ﺔﻌﺑط نود ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا 2006 ص ، 25 . 2 -ﻧﺑﺎﺑﻋ دﻣﺣأ دوﻣﺣﻣ رﺷﻧﻟا و ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا راد ،ﺔﯾﻟودﻟا ﺎﻫدﺎﻌﺑأ و بوﺳﺎﺣﻟا مﺋارﺟ ،ﺔ ،ندرﻷا ﻊﯾزوﺗﻟا و 2009 ص ، 36 . 3 -ص ،ﻊﺟرﻣﻟا سﻔﻧ ،ﺔﻧﺑﺎﺑﻋ دﻣﺣأ دوﻣﺣﻣ 39 . 4 ﺔﻌﺑطﻟا ،ﺔﺣﻓﺎﻛﻣﻠﻟ ﺔﯾﻠﺣﻣﻟا و ﺔﯾﻟودﻟا دوﻬﺟﻟا و ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻻا ﺔﻣﯾرﺟﻟا ،فﺳوﯾ جرﻓ رﯾﻣأ 01 ءﺎﻓوﻟا ﺔﺑﺗﻛﻣ ، ،ﺔﯾﻧوﻧﺎﻘﻟا ﺔﻧﺳ ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا 2011 ص ، 20 .
14 لاوﻣﻷا ﻰﻠﻋ ﺔﯾﻣارﺟﻹا تاءادﺗﻋﻼﻟ ﻻﺎﺟﻣ تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﺔﻛﺑﺷ ترﺎﺻ اذﻬﺑ ،تﺎﻣدﺧﻟا و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا تﺎﻛرﺷﻟا و كوﻧﺑﻟا و ... ﺦﻟا 1 . 3 -دودﺣﻟا ةرﺑﺎﻋ مﺋارﺟ : ﻊﻣ روطﺗﻟا يذﻟا ﺗدﻬﺷ ﻪ ﺎﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗ تﻻﺎﺻﺗﻻا ترﻬظ ﺔﻛﺑﺷ تﻧرﺗﻧﻹا ﻲﺗﻟا تﻐﻟأ لﻛ دودﺣﻟا ﺟﻟا ﺔﯾﻓارﻐ ﺎﻣ ﺎﻬﻠﻌﺟ بﺳﺗﻛﺗ ﺔﻌﯾﺑط ﺔﯾﻟود قارﺗﺧﺎﻛ تارﻔﺷﻟا ﺔﯾﻛﻧﺑﻟا ، ضﯾﯾﺑﺗ لاوﻣﻷا و ﺎﻬﺗﻗرﺳ ، رﯾوزﺗ فﻼﺗٕاو تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ، بﯾرﺧﺗ ةزﻬﺟأ بﺳﺎﺣﻟا ﻲﻟﻵا دﻧﻋ ةرورﺿﻟا ، ﺎﻧﻫو حرطﯾ لﺎﻛﺷﻹا لوﺣ دﯾدﺣﺗ ﺔﻟودﻟا ﺔﺑﺣﺎﺻ صﺎﺻﺗﺧﻻا ﻲﺋﺎﺿﻘﻟا ﺔﯾﻫﺎﻣو نﯾﻧاوﻘﻟا ﺔﺑﺟاوﻟا قﯾﺑطﺗﻟا . 4 بﻌﺻﯾ ﺔﻣﯾرﺟ ﺎﻬﺗﺎﺑﺛإ و ﺎﻬﻓﺎﺷﺗﻛا : كرﺗﺗ ﻻ ﺎﻬﻧأ كﻟذ ﻲﻓ بﺑﺳﻟا و ﺎﻬﺗﺎﺑﺛإ ﺔﺑوﻌﺻ و ﺎﻬﻓﺎﺷﺗﻛا ﺔﺑوﻌﺻ صﺋﺎﺻﺧﻟا ﻩذﻫ نﯾﺑ نﻣ و ءﻻؤﻫ نأ ادﯾﻘﻌﺗ رﻣﻷا دﯾزﯾ ﺎﻣﻣ و ،ﺔﻓدﺻﻟا ضﺣﻣﺑ كﻟذ نوﻛﯾ تﻔﺷﺗﻛا اذإ و ،ﺎﯾﺟرﺎﺧ ارﺛأ تﺎﻛﺑﺷ ﻰﻟإ نوﻠﺧدﯾ ﺎﻣﻧإ و مﻬﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا بﯾﺳاوﺣﻟا ةزﻬﺟأ نﻣ نوﻣﺟﺎﻬﯾ ﻻ ﺔﻧﺻارﻘﻟا مﻬﻧﻋ ةدﯾﻌﺑ ﺎﻬﻟﻼﺧ نﻣ نوﻣﺟﺎﻬﯾ و 2 كﻟذ لﺎﺛﻣ و ،ﺔﻗدﺑ ﺔﻣﯾرﺟﻟا مﺎﻣﺗإ نﻣ ﻪﻧﻛﻣﺗ ﺔﯾﻧﻓ تاردﻘﺑ ﻊﺗﻣﺗﯾ ﻲﻧﺎﺟﻟﺎﻓ ، ﺎﺳرإ ل تﺎﺳورﯾﻓ ﺔﻗرﺳ و سﺳﺟﺗﻟا و ﺎﻬﻓﻼﺗإ وأ ﺔﺻﺎﺧﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا و لاوﻣﻷا ﺔﻗرﺳ و ةرﻣدﻣ مﺋارﺟﻟا نﻣ كﻟذ رﯾﻏ و تﺎﻣﻟﺎﻛﻣﻟا 3 ﻰﺗﺷﺑ لﯾﻟدﻠﻟ لوﺻوﻟا ﻊﻧﻣﯾ نأ ﻰﻠﻋ ةردﻘﻟا ﻪﻟ ﺎﻣﻛ ، لﺋﺎﺳوﻟا رﯾﻔﺷﺗﻟ ﺄﺟﻠﯾ و لﯾﻟدﻟا ﻰﻟإ لوﺻوﻟا قوﻌﺗ زوﻣر و ﺔﯾرﺳ تﺎﻣﻠﻛ ﻊﺿو وأ ﺞﻣﺎﻧرﺑ لﺎﺧدﺈﺑ موﻘﯾﻓ ﻪﻧﯾدﯾ لﯾﻟد يأ دﺎﺟﯾإ ﻊﻧﻣﻟ تﺎﻣﯾﻠﻌﺗﻟا . ﻰﻟإ ﻊﺟار ﺎﻬﺗﺎﺑﺛإ و ﺎﻬﻓﺎﺷﺗﻛا ﺔﺑوﻌﺻ بﺑﺳ نوﻛﯾ دﻗ و : أ -ﺔﻣﯾرﺟﻟا ءﺎﻔﺧ : سﻛﻋ ﻰﻠﻋ ءﺎﻔﺧﻟا ةزﯾﻣﺑ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا و تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎﻣﻟا مﺋارﺟﻟا مﺳﺗﺗ مﺋارﺟﻟا ﻩدوﺟ و ءﺎﻧﺛأ ﻊﻘﺗ دﻗ ﺎﻬﻧا مﻏر ﺎﻬظﺣﻼﯾ ﻻ ﻪﯾﻠﻋ ﻲﻧﺟﻣﻟﺎﻓ ،ﺔﯾﻧﻠﻋ نوﻛﺗ ةدﺎﻋ ﻲﺗﻟا و ﺔﯾدﯾﻠﻘﺗﻟا ﺔﯾﻟﺎﻋ ﺔﻗدﺑ ﺔﻣﯾرﺟﻟا نﻣ ﻪﻧﻛﻣﺗ ﺔﯾﻧﻘﺗ تاردﻘﺑ ﻊﺗﻣﺗﯾ ﻲﻧﺎﺟﻟا نﻷ ﺔﻛﺑﺷﻟا ﻰﻠﻋ 4 . 1 -رﺷﻧﻟا و ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا راد،ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻟا،تﯾﻧرﺗﻧﻻا و بوﺳﺎﺣﻟا مﺋارﺟ،ﺔﻛﺑاوﺷﻟا نﯾﻣأ دﻣﺣﻣ ﺔﻌﺑطﻟا،نﺎﻣﻋ، 01 ﺔﻧﺳ، 2007 ص، 26 . 2 -ص،ةرﻫﺎﻘﻟا،ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﺿﻬﻧﻟا راد،تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﺔﻛﺑﺷﻟ عورﺷﻣﻟا رﯾﻏ مادﺧﺗﺳﻻا نﻋ ﺔﺋﺷﺎﻧﻟا مﺋارﺟﻟا،ﻲﺑﻌﻛﻟا دﯾﺑﻋ دﻣﺣﻣ 32 . 3 -ص ،قﺑﺎﺳﻟا ﻊﺟرﻣﻟا ،ﺔﻧﺑﺎﺑﻋ دﻣﺣأ دﻣﺣﻣ 37 . 4 -ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا ،ﻲﺑﻌﻛﻟا دﯾﺑﻋ دﻣﺣﻣ 32 .
15 ب – ﺔﻟدﻷا و رﺎﺛﻵا وﺣﻣ ﺔﻋرﺳ : ﺔﻣﯾرﺟﻓ سوﻣﻠﻣﻟا يدﺎﻣﻟا ﻊﻗاوﻟا رﺎطإ جرﺎﺧ ﻊﻘﺗ تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﺔﺑوﻌﺻ ﻰﻠﻋ ةوﻼﻋ ﺔﯾﺋرﻣ رﯾﻏ ﺔﻘﯾرطﺑ ﺎﻬﻟوادﺗ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا لﻘﻧ ﺎﻬﯾﻓ مﺗﯾ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟإ ﺔﺋﯾﺑ ﻲﻓ تدﺟو نإ ﺎﻫرﺎﺛﺂﺑ ﻲﻧﻔﻟا ظﺎﻔﺗﺣﻻا 1 . ﻻ و ﺔﻘﺋﺎﻓ ﺔﻋرﺳﺑ رﯾﻐﺗﺗ مﺎﻗرأ و تﺎﻧﺎﯾﺑ و تﺎﻣوﻠﻌﻣ ﻲﻬﻓ وﻌﺻ ﻲﺗﺄﺗ ﺎﻧﻫ و كﻟذ ﻰﻠﻋ لﯾﻟد وأ رﺛأ يأ كرﺗﺗ ﺔﻣﯾرﺟﻟا ﻩذﻫ نﻋ فﺷﻛﻟا ﺔﺑ . 5 -ﺔﻣﻋﺎﻧ ﺔﻣﯾرﺟ : ،ﺔﯾﻣارﺟﻹا ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا قﯾﻘﺣﺗﻟ لﺑﺳ و تاودأ ﺎﻬﯾﻓ لﻣﻌﺗﺳﯾ ﻪﻧأ ﺔﯾدﯾﻠﻘﺗﻟا ﻲﻓ ﻪﯾﻠﻋ فرﺎﻌﺗﻣﻟا نﻣ قرﺣﻟا ﻰﺗﺣ وأ ،ﻊﻠﺧ و ،رﺳﻛ بﻠطﺗﯾ رﻣﻷا نﺈﻓ ﻼﺛﻣ ﺔﻗرﺳﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻛ ... مﺋارﺟ كﻟذﻛ و ﺦﻟا تاردﺧﻣﻟا مﺋارﺟ وأ بﺎﻫرﻹا ... ﻣﻟا مﺋارﺟﻟا ﻲﻓ ﺎﻣﻧﯾﺑ ﺦﻟا و ﺎﻣﺎﻣﺗ فﻠﺗﺧﻣ رﻣﻷﺎﻓ تﺎﯾطﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺳﺎ ﺔﻗرﺳﻟ ﺎﻔﻧﻋ بﻠطﺗﺗ ﻻ ﺎﻬﻧﻷ ،ﺔﻣﻋﺎﻧﻟا مﺋارﺟﻟا نﻣ ﺎﻬﻠﻌﺟﯾ و مﺋارﺟﻟا نﻣ عوﻧﻟا اذﻫ زﯾﻣﯾ ﺎﻣ اذﻫ رﺧﻵ بﺳﺎﺣ نﻣ ﺎﻬﻠﻘﻧ وأ تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا وطﺳﻟا و كوﻧﺑﻟﺎﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا تارﻔﺷﻟا ﺔﻓرﻌﻣ وأ دارﻣﻟا ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا نأ ﻻإ فﻧﻌﻟا بﺎﯾﻏ مﻏرﻓ ،ﺎﻬﺗدﺻرأ ﻰﻠﻋ ﺎﻬﺗﯾﻣﺳﺗ بﺑﺳ اذﻫ و تﻘﻘﺣﺗ ﺎﻬﻘﯾﻘﺣﺗ ﺔﻣﻋﺎﻧﻟا ﺔﻣﯾرﺟﻟﺎﺑ . 6 -ﺔﯾﺋﺎﺿﻘﻟا و ﺔﯾﻧﻣﻷا ةزﻬﺟﻷا ىدﻟ ةرﺑﺧﻟا صﻘﻧ : يدﯾﻠﻘﺗﻟا قﻘﺣﻣﻟا ﻰﻠﻋ بﻌﺻﯾ ﺔﯾﻟﺎﻋ ﺔﯾﻧﻓ ةرﺑﺧ ﻰﻠﻏ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا وأ تﺎﯾطﻌﻣﻟا مﺋارﺟ جﺎﺗﺣﺗ بﻠطﺗﺗ ﻲﻬﻓ ﺎﻬﺑﺎﻛﺗرﻻ ﺔﯾﻧﻘﺗ نﻣ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ ﻪﺑﻠطﺗﺗ ﺎﻣﻟ ارظﻧ و ،ﺎﻬﻌﻣ لﻣﺎﻌﺗﻟا و ﺎﻬﻓﺎﺷﺗﻛﻻ ﻰﻠﻋ نﯾردﺎﻗ رﯾﻏ مﻬﺳﻔﻧأ ﺔﯾﺋﺎﺿﻘﻟا ﺔطرﺷﻟا طﺎﺑﺿ دﺟﯾ كﻟذﻟ ،ﺔﯾﻟﺎﻋ تاءﺎﻔﻛ ﺎﻬﻧﻋ ثﺣﺑﻟا نﻋ ﻼﺿﻓ مﺋارﺟﻟا نﻣ ﺔﯾﻋوﻧﻟا ﻩذﻫ ﻊﻣ ﺔﯾدﯾﻠﻘﺗﻟا تاءارﺟﻹا و ﺔﯾﻟﻻدﺗﺳﻻا لﺋﺎﺳوﻟﺎﺑ لﻣﺎﻌﺗﻟا دودﺣﻠﻟ ةرﺑﺎﻌﻟا ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻻا تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا رﺎﺳﻣ ﻊﺑﺗﺗ و ،ﺔﯾرﺳﻟا تﺎﯾرﺣﺗﻟا ءارﺟإ ﺔﺑوﻌﺻ 2 ﺎﻣﻛ ، رﻧأ نإ و ﺔﻣﯾرﺟﻟا نﻣ دﻣﺗﺳﻣﻟا ﻲﻧورﺗﻛﻟﻻا لﯾﻟدﻟا ﻊﻣ ﺔﯾﻓارﺗﺣاو ةرﺎﻬﻣﺑ نوﻠﻣﺎﻌﺗﯾ ﻻ دﻗ ﺔطرﺷﻟا لﺎﺟر دﺻﻗ رﯾﻏ نﻣ ﻪﻧوﻔﻠﺗﯾ دﻘﻓ دﺟو . 1 -ص ،قﺑﺎﺳﻟا ﻊﺟرﻣﻟا ،مﯾﻫارﺑإ حودﻣﻣ دﻟﺎﺧ 46،45 2 -ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا ،مﯾﻫارﺑإ حودﻣﻣ دﻟﺎﺧ 46،45
16 7 -ﺔﻘﺋﺎﻓ ةرﺑﺧ وذ صﺧﺷ ﺔﻣﯾرﺟﻟا بﻛﺗرﻣ : اذﻫ مدﺧﺗﺳﻣ نوﻛﯾ نأ دﺑﻻ تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﺔﻛﺑﺷ ﻰﻠﻋ ﺔﻣﯾرﺟ بﺎﻛﺗرا و ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا مادﺧﺗﺳﻻ لﻣﻌﻟا و ﻪﺗﻣﯾرﺟ ذﯾﻔﻧﺗ نﻣ ﻪﻧﻛﻣﺗ ﻲﺗﻟا و ﻪﻣادﺧﺗﺳا لﺎﺟﻣ ﻲﻓ ةرﯾﺑﻛ ةرﺑﺧ و ﺔﯾارد ﻰﻠﻋ بوﺳﺎﺣﻟا ﻲﺗﻟا تﺎﺑﻘﻌﻟا نﻣ رﯾﺛﻛ ﻰﻠﻋ بﻠﻐﺗﻟا ﻪﻧﻛﻣﯾ ذإ ،ءﺎﻛذﺑ ﻊﺗﻣﺗﯾ صﺧﺷﻟا اذﻬﻓ ،ﺎﻬﻓﺎﺷﺗﻛا مدﻋ ﻰﻠﻋ أ ﻪﻬﺟاوﺗ و لﯾدﻌﺗﺑ مﺎﯾﻘﻠﻟ ﻪﻠﻫؤﯾ ﺎﻣ تارﺎﻬﻣﻟا نﻣ مرﺟﻣﻟا اذﻫ كﻠﺗﻣﯾ ثﯾﺣ ،ﺔﻣﯾرﺟﻟا بﺎﻛﺗرا ءﺎﻧﺛ لﻼﺧ نﻣ ﺔﯾﻣارﺟﻹا ﻪﻟﺎﻣﻋأ ﻊﺑﺗﯾ و ﻪﻘﺣﻼﯾ نأ دﺣأ ﻊﯾطﺗﺳﯾ ﻻ ﻰﺗﺣ ﺔﯾﻧﻣﻷا ﺔﻣظﻧﻷا ﻲﻓ رﯾوطﺗ ءﺎﻛذﻟا ﻰﻠﻋ دﻣﺗﻌﯾ ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مرﺟﻣﻟﺎﻓ بﯾﺳاوﺣﻟا ةزﻬﺟأ لﺧاد وأ تﺎﻛﺑﺷﻟا 1 وذ صﺧﺷ وﻬﻓ ، ﺔﯾﻧﻘﺗ تارﺎﻬﻣ ﺔﯾﻟﺎﻋ قارﺗﺧا ﻲﻓ ﻪﺗارﺎﻬﻣ و ﻪﻛرادﻣ لﻐﺗﺳﯾ و ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مارﺟﻹا ﻲﻓ صﺻﺧﺗﻣ دﯾرﯾ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ لوﺻﺣﻠﻟ تﺎﻛﺑﺷﻟا مﻟﺎﻋ ﻲﻓ ﺢﺑﺳﯾ و تارﻔﺷﻟا وأ رورﻣﻟا تﺎﻣﻠﻛ رﺳﻛ و تﺎﻛﺑﺷﻟا رﯾﯾﻐﺗ ﻰﻠﻋ ةردﻘﻟا ﻪﻟ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا رﯾﯾﻐﺗ و قارﺗﺧﻻا ﻊﯾطﺗﺳﯾ ثﯾﺣﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا و تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا نﻣ ﻣﻷا لﯾوﺣﺗ وأ ﺞﻣارﺑﻟا لﺎﺟﻣ ﻲﻓ ءارﺑﺧ مﻫ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻫ نوﺑﻛﺗرﯾ نﻣ مظﻌﻣ نأ دﺟﻧ كﻟذﻟ ،لاو دﻧﻋ رﺗوﯾﺑﻣﻛﻟا ءارﺑﺧ نﻋ ﻻوأ ثﺣﺑﺗ ﺔﯾﻧﻣﻷا ﺢﻟﺎﺻﻣﻟا نأ و ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا وأ ﻲﻟﻵا بﺳﺎﺣﻟا ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا بﺎﻛﺗرا . 8 -لﯾﻟدﻠﻟ لوﺻوﻟا لﻗرﻌﺗ ﺔﯾﻧﻘﺗ لﺋﺎﺳو رﻓوﺗ : قرﺎﺧ ءﺎﻛذﺑ زﯾﻣﺗﯾ ﺎﻣ ةدﺎﻋ ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مرﺟﻣﻟﺎﻓ مﺋارﺟ ةدﻋ بﻛﺗرﯾ دﻗ و ﻊﻗاوﻣﻟا قارﺗﺧا ﻰﻠﻋ ﺔﻟدأ ﻲﻫ مﻋﻷا بﻟﺎﻐﻟا ﻰﻠﻋ ﻲﻫ و ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟا ﺔﻟدأ كﺎﻧﻬﻓ تﺎﺳﻼﺗﺧا وأ ﺎﻫرﯾﯾﻐﺗ وأ تﺎﻧﺎﯾﺑ ﺔﻗرﺳﻛ نﻛﻣﺗﯾ ﻻ ﻰﺗﺣ و ،ادﺟ ﺔﻘﯾﻗد ،مرﺟﻣﻟا نﯾﺑﺗ دﻗ ﻲﺗﻟا ﺔﻟدﻷا ﻩذﻫ ﻰﻟإ لوﺻوﻟا نﻣ رﺧآ صﺧﺷ ﻟا ﻰﺗﺷﺑ لﯾﻟدﻠﻟ لوﺻوﻟا ﻊﻧﻣﺑ ﻩرودﺑ رﯾﺧﻷا اذﻫ موﻘﯾﻓ تﺎﻣﻠﻛ ﻊﺿو وأ ﺞﻣارﺑ لﺎﺳرﺈﺑ موﻘﯾﻓ لﺋﺎﺳو تﺎﻣﯾﻠﻌﺗﻟا رﯾﻔﺷﺗﻟ ﺄﺟﻠﯾ وأ زوﻣر و ﺔﯾرﺳ ﻪﻧﯾدﯾ لﯾﻟد ﻰﻟإ لوﺻوﻟا ﻊﻧﻣﻟ . ﻲﻧﺎﺛﻟا عرﻔﻟا : ﺔﯾﻣﻗرﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ نﯾﯾدﻌﺗﻣﻟا نﯾﻣرﺟﻣﻟا فﯾﻧﺻﺗ . ﻊﻗاوﻣﻟا وأ ﻲﻧورﺗﻛﻟﻻا دﯾرﺑﻟا وأ بوﺳﺎﺣﻟا ةزﻬﺟأ فدﻬﺗﺳﯾ ﻲﻧورﺗﻛﻟﻻا مارﺟﻹا نأ موﻠﻌﻣﻟا نﻣ 1 -ﺔﻧﺳ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻻا ،ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا تﺎﻋوﺑطﻣﻟا راد ،تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﺔﻛﺑﺷ ﻰﻠﻋ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا ،فﺳوﯾ جرﻓ رﯾﻣأ 2008 ص، 32 .
17 ﺔﻛرﺷ لﺛﻣ ﺔﻓورﻌﻣﻟا تﺎﻛرﺷﻠﻟ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻻا ﻊﻗاوﻣﻟا ﺎﺻوﺻﺧ و تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﺔﻛﺑﺷ ﻰﻠﻋ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻻا ﻓوﺳورﻛﯾﺎﻣ ت نوﻛﺗ ﺎﻣ ﺎﺑﻟﺎﻏ ﻲﺗﻟا و ﺔﯾﻣﻟﺎﻌﻟا تﺎﻛرﺷﻟا نﻣ ﺎﻫرﯾﻏ و تﺎﻛرﺷ لﺑﻗ نﻣ ﺔﻓدﻬﺗﺳﻣ ﺔﯾﻧورﺗﻛﻟﻻا ﻊﻗاوﻣﻟا فدﻬﺗﺳﺗ دﻗ و ،لاوﻣﻷا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا ةرﺎﺳﺧ ﻲﻓ بﺑﺳﺗﺗ دﻗ ﻲﺗﻟا و ،ﺎﻬﻟ ﺔﺳﻓﺎﻧﻣ تﺎﺑﺎﺳﺣﻟ لوﺧدﻟا فدﻬﺑ كوﻧﺑﻠﻟ لاوﻣﻷا ﺔﻗرﺳ و ءﻼﻣﻌﻟا دﺣأ . كﺎﻧﻫ نوﻛﯾ دﻘﻓ دﺣاو دﻠﺑ لﺧاد ﺔﯾﺣﺿﻟا و مرﺟﻣﻟا ﺎﻬﺑ موﻘﯾ نأ ةرورﺿﻟﺎﺑ تﺳﯾﻟ مﺋارﺟﻟا ﻩذﻬﻓ ارﻐﺟ ادﻌﺑ ةرﺎﻗ وأ رﺧآ دﻠﺑ ﻲﻓ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا و دﻠﺑ ﻲﻓ لﻋﺎﻔﻟا نوﻛﯾﻓ ،مارﺟﻹا نﻣ عوﻧﻟا اذﻫ ﻲﻓ ﺎﯾﻓ رﯾﺧﻷا اذﻫ ضﻌﺑﻟا فرﻋ كﻟذﻟ ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مرﺟﻣﻟا وأ ﻲﻧﻘﺗﻟا مرﺟﻣﻟﺎﺑ ﻪﯾﻠﻋ قﻠطﯾ ﺎﻣ اذﻫ ىرﺧأ ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﺔﯾﻧﻘﺗ مادﺧﺗﺳﺎﺑ ﺎﯾﺑﻠﺳ وأ ﺎﯾﺑﺎﺟﯾإ ﺎﻛوﻠﺳ لﻛﺷﺗ ﺔﯾدارإ ﻻﺎﻌﻓأ ﻲﺗﺄﯾ صﺧﺷ لﻛ ﻪﻧﺎﺑ ﻧ ثادﺣﻹ ﺔﺣﻠﺻﻣ وأ قﺣ ﻰﻠﻋ ءادﺗﻋﻻﺎﺑ ﻲﻣارﺟإ جذوﻣ 1 . ﻪﯾرﻌﺗﻟ قرطﺗﻧﺳ كﻟذﻟ زرﻛﺎﻬﻟﺎﺑ ءﻻؤﻫ ﻰﻠﻋ ضﻌﺑﻟا قﻠطأ دﻘﻓ مدﻘﺗﺎﻣ لﻼﺧ نﻣ و . زرﻛﺎﻬﻟا فﯾرﻌﺗ : ﺔﯾزﯾﻠﺟﻧﻻا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﺗ " hacking " وأ سﺳﺟﺗﻟا ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﻰﻣﺳﺗ و ،ﺔﻧﺻرﻗ وأ قارﺗﺧا زﺎﻬﺟ لﯾﻐﺷﺗ مﺎظﻧ قارﺗﺧﺎﺑ ﻪﺑ حرﺻﻣ رﯾﻏ صﺧﺷ موﻘﯾ ثﯾﺣ ﺔﻘﯾرطﺑ ﺎﻣ ثﯾﺣ بﯾرﺧﺗﻟا وأ ﺔﻗرﺳﻟا وأ سﺳﺟﺗﻟا ضرﻐﺑ ﺔﯾﻋرﺷ رﯾﻏ وأ لﻘﺗﻧﯾ نأ سﺳﺟﺗﻣﻟا صﺧﺷﻠﻟ رادﺻﺈﺑ موﻘﯾﻓ لﯾﻐﺷﺗﻟا مﺎظﻧ ﻲﻓ مﻛﺣﺗﯾ نأ ﻪﻧﺎﻛﻣﺈﺑ ﻪﻧأ ﺎﻣﻛ ﺞﻣارﺑ وأ تﺎﻔﻠﻣ فﯾﺿﯾ وأ ﺢﻣﺳﯾ بﯾرﺧﺗﻟا وأ رﯾوﺻﺗﻟا وأ ﺔﻋﺎﺑطﻟﺎﺑ رﻣأ 2 . تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ نﯾدﻌﺗﻣﻟا نﯾﻣرﺟﻣﻟا ﻊﻓاود : ﻪﯾﻓ كﺷ ﻻ ﺎﻣﻣ وﻫ و ،ﻪﺑﺎﻛﺗرا ﻰﻠﻋ ثﻌﺑ يذﻟا ﺎﻣ و ،ﻩرﺳﻔﯾ ﺎﻣ ﻪﻟ نﺎﻛ ﺎﯾأ ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا كوﻠﺳﻟا نأ نﻣ قﺎﻔﺗا مدﻋ و ضوﻣﻐﻟا ضﻌﺑ ﺎﻬﺑوﺷﺗ ةرﻛﻓ ﻊﻓادﻟا ةروﺻ نأ ﻻإ ﻊﻓاودﻟا ﻪﯾﻠﻋ قﻠطﯾ يذﻟا و ،ﺔﯾﻧﻟا مﻬﻧﻣ و ﺔﯾﺎﻐﻟا ﻪﯾﻠﻋ قﻠطأ نﻣ مﻬﻧﻣﻓ تﻔﻠﺗﺧاو تﺎﻫﺎﺟﺗﻻا تددﻌﺗ كﻟذﻟ و ﻪﻘﻔﻟا بﻧﺎﺟ ﻟا مﻬﻧﻣ و ضرﻐﻟا مﻬﻧﻣ ثﻋﺎﺑ . 1 ﺔﻧﺳ،رﺻﻣ،ﺔﯾﻧوﻧﺎﻘﻟا بﺗﻛﻟا راد ،تﯾﻧرﺗﻧﻻا و رﺗوﯾﺑﻣﻛﻟا مﺋارﺟ ﻲﻓ رﯾوزﺗﻟا ،يزﺎﺟﺣ ﻲﻣوﯾ حﺎﺗﻔﻟا دﺑﻋ 2008 ص، 105 . 2 ﺔﻧﺳ ،ﺔﻌﺑط نود ،زرﻛﺎﻬﻟا عدﺧ ،ﻲﻣﺎﻬﺗﻟا بﺟر رﺳﺎﯾ 2008 ص ، 03 .
18 ﺎﻬﻟ نوﻛﺗ دﻗ مارﺟﻹا نﻣ طﻣﻧﻟا اذﻫ ﻊﻓاود ﺔﺳارد نﺈﻓ ،رﻣﻷا نﻛﯾ ﺎﻣﻬﻣ و ﻲﻬﻓ ﺔﺟودزﻣ ةدﺋﺎﻓ : * ﺎﻬﯾﻠﻋ بﻠﻐﺗﻟا و ﺎﻬﺗﻣوﺎﻘﻣﻟ ﺔﺑﺳﺎﻧﻣﻟا لوﻠﺣﻟا دﺎﺟﯾإ ﻲﻓ ﺎﻧدﻋﺎﺳﺗ دﻗ ﻻوأ . * ﻩذﻫ نوﻛﺗ دﻗ كﻟذﻟ ،ﺎﻬﯾﻠﻋ ﻪﯾﻔﺿﺗ دﻗ يذﻟا ﻲﻧوﻧﺎﻘﻟا فﯾﯾﻛﺗﻟا دﯾدﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﻣﻫﺎﺳﻣﻟا ﺎﯾﻧﺎﺛ و ﺔﯾﺟرﺎﺧ ﻊﻓاود و ﺔﯾﺻﺧﺷ ﻊﻓاودﻟا . أ -ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا ﻊﻓاودﻟا : ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا ﻊﻓاودﻟا نﻣ دﯾدﻌﻟا كﺎﻧﻫ نأ ﻰﻟإ نوﺛﺣﺎﺑﻟا و ءﺎﻣﻠﻌﻟا لﺻوﺗ ةدﯾدﻋ تﺎﺳارد دﻌﺑ ﻰﻠﻋ مﻫزﯾﻔﺣﺗﺑ موﻘﺗ ﻲﺗﻟا ﻲﻫ ﺎﻬﻧأ و مﻬﻟﺎﻌﻓأ رﯾرﺑﺗﻟ ﺔﯾﻘطﻧﻣ ﺎﺑﺎﺑﺳأ ﺔﻣﯾرﺟﻟا وﺑﻛﺗرﻣ ﺎﻬﯾﻓ ىرﯾ ﻲﻧارﺑﯾﺳﻟا ءﺎﺿﻔﻟا ﻲﻓ ﺔﻋورﺷﻣﻟا رﯾﻏ تاءادﺗﻋﻻا و لﺎﻌﻓﻷا كﻠﺗ لﺛﻣ بﺎﻛﺗرا 1 در نﻛﻣﯾ و ، اودﻟا ﺔﯾﻧﻫذ ىرﺧأ و ﺔﯾﻟﺎﻣﻟا ﺎﻬﻧﻣ ﻊﻓاود ةدﻋ ﻰﻟإ ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مرﺟﻣﻟا ىدﻟ ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا ﻊﻓ : 1 -ﺔﯾﻟﺎﻣﻟا ﻊﻓاودﻟا : نﯾﺑ نﻣ و لﻋﺎﻔﻟا ﺔﯾﺎﻏ ﺔﻘﯾﻘﺣﻟا ﻲﻓ لﺛﻣﯾ و ﻰﻟوﻷا ﺔﺑﺗرﻣﻟا ﻲﻓ ﺢﺑرﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﻰﻟإ ﻲﻌﺳﻟا رﺑﺗﻌﯾ ﻊﻓاودﻟا رﺛﻛأ موﻘﯾ ثﯾﺣ بوﺳﺎﺣﻟا ﻲﻓ ةدﺟاوﺗﻣﻟا تﺎﯾطﻌﻣﻟا ﻰﻠﻋ يدﻌﺗﻠﻟ ةﺎﻧﺟﻠﻟ ﺎﻛﯾرﺣﺗ وﺑﻛﺗرﻣ ﻩذﻫ ﻪﯾﺟوﺗﺑ ﻲﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا لﺎﺟﻣﻟا ﻲﻓ ةرﺑﺧ نﻣ مﻬﯾدﻟ ﺎﻣﺑ ،ﺔﯾﻟﺎﻌﻟا ةءﺎﻔﻛﻟا يوذ ﺔﻣﯾرﺟﻟا ﻩذﻫ وأ لاوﻣﻷا كﻠﺗ ﺔﻗرﺳﺑ ﺎﻣإ ﺔﯾﻟﺎﻣﻟا بﺳﺎﻛﻣﻟا قﯾﻘﺣﺗ ﺔﻟوﺎﺣﻣﻟ ﺔﯾﻟﺎﻣﻟا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا وﺣﻧ تﺎﻧﺎﻛﻣﻹا ﻧﺑﻟا ﺔﻣظﻧأ ﻰﻟإ مﻬﻟوﺧد درﺟﻣﺑ نوﻣرﺟﻣﻟا ﻊﯾطﺗﺳﯾﻓ ،كﻧﺑﻟا لﺧاد ﻲﺻﺧﺷﻟا ﻪﺑﺎﺳﺣﻟ ﺎﻬﻠﯾوﺣﺗﺑ كو ﻲﻓ لﻗأ مﻫ نﻣﻟ ﺎﻓدﻫ ﺎﺿﯾأ يدﺎﻣﻟا بﺳﻛﻣﻟا نوﻛﯾ و ،ﺎﻬﻠﯾوﺣﺗ وأ ﺎﻬﺗﻗرﺳ و بﺳﺎﺣﻟا مﺎﻗرأ ﺔﻓرﻌﻣ مﻬﻧﻛﻣﯾ ﻻ و ﻲﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا لﺎﺟﻣﻟا ﻲﻓ قﻼطﻻا ﻰﻠﻋ نﯾﻠﻫؤﻣ رﯾﻏ نوﻧوﻛﯾ دﻗ و ﺔﯾﻧﻘﺗﻟا ﺔﻓرﻌﻣﻟا لﺎﺟﻣ ﻲﻓ ددﺣﻣ بوﻠﺳأ مﺋارﺟﻠﻟ مﻬﺑﺎﻛﺗرا بوﻠﺳأ نوﻛﯾ و بﯾﺳاوﺣﻟا كﻠﺗ ﺔﻣظﻧأ ﻰﻟإ لوﺧدﻟا نﯾﻌﻣ ةرﺎﻬﻣ و ةرﺑﺧ ﻰﻟإ جﺎﺗﺣﯾ ﻻ 2 . كﻟذ ﻊﺟرﯾ و ةﺎﻧﺟﻟا لﺑﻗ نﻣ ﺎﻓادﻬﺗﺳا تﺎﻋﺎطﻘﻟا رﺛﻛأ دﻌﯾ ﻲﻟﺎﻣﻟا عﺎطﻘﻟا نﻐﻓ تﺎﺳاردﻠﻟ ﺎﻘﻓوو 1 -ﻪﻧﺄﺑ ﻲﻧارﺑﯾﺳﻟا ءﺎﺿﻔﻟا فرﻋ دﻘﻟ : ﺎﻬﯾﻓ ﺎﻣﺑ ،مﻼﻋﻺﻟ ﺔﯾﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا تﺂﺷﻧﻣﻟا مﺿﺗ ﺔﻛﺑﺣﻣ ﺔﻛﺑﺷ نﻣ نوﻛﺗﯾ لﻣﺎﺷ لﺎﺟﻣ ﺔﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺿﯾ و ﺔﻘﯾﻗد تﺎﺟﻟﺎﻌﻣ و ﺔﺟﻣدﻣ تاراد ،ﻲﻟﻵا مﻼﻋﻹا ﺔﻣظﻧأ ،ﻲﻛﻠﺳﻼﻟا و ﻲﻛﻠﺳﻟا لﺎﺻﺗﻻا تﺎﻛﺑﺷ ،تﯾﻧرﺗﻧﻻا ﻰﻠﻋ تﺎﻣدﺧﻟا ﻲﻠﻣﺎﻌﺗﻣ ادﻛ و ﺔﻟوﻘﻧﻣﻟا ﺔﯾﻣﻗرﻟا طﺧﻟا . لﯾﺻﺎﻔﺗﻟا نﻣ دﯾزﻣﻠﻟ و رظﻧأ : ﻲﻧارﺑﺳﻟا ءﺎﺿﻔﻟا،نﯾﻣﻟ ﻲﻔطﻟ دﯾرﻔﻠﺑ : ﺔﺳدﻧﻫ ددﻌﻟا ،ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا تﺎﺳاردﻠﻟ ﺔﯾرﺋازﺟﻟا ﺔﻠﺟﻣﻟﺎﺑ روﺷﻧﻣ لﺎﻘﻣ لﻋاوﻓ و 05 ﺔﻧﺳ ، 2016 ص ، 148 . 2 -،رﺷﻧ نودﺑ، ﺔﯾﺗﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا مﺋارﺟﻟا ﺔﻬﺟاوﻣﻟ ﺔﯾﻧﻣﻷا و ﺔﯾﻧﻔﻟا تﺎﻫﺎﺟﺗﻹا ، ظﯾﻔﺣﻟا دﺑﻋ نﻣﯾأ 2005 ص ، 18 .
