Tigduda Tamagdayt Taɣerfant n Lezzayer
Taneɣleft n Uselmed Unnig d Unadi Ussnan
Tasdawit Akli Muḥend Ulḥaǧ n Tubiret
Tamezdeyt n Tsekliwin d Tutlayin
Agezdu n Tutlayt d Yidles n Tmaziɣt
AKATAY N TAGGARA N MASTER
DEG TESNILEST TAMAZIƔT
ASENTEL
S ɣur tnelmadt: S lmendad n uselmad:
BADJA SAMIA BOUDIA ABDERREZAK
TASLEṢT TASNALƔAMKANT N UMAWAL N
TESREḌT.
IƔREM N AT YEZJEN (TAƔERDAYT)
Aseggas asdawan 2017 / 2016
Asnemmer
Tanmirt I:
Mass Budia Ɛebdrezzaq yellan ilmendad n umahil-agi .
Agraw n Tɣerdayt:
Mass Ḥedbun Muḥend anemhal n ugezdu n tussna n tineslemt
(tasdawit n Tɣerdayt)
Mass Tiricin Salaḥ aselmad n tusnakt, d amedyaz ameqqran.
Mass Fekhar Brahim anemhal n temkerḍt n ugezdu n tussna n
tineslemt.(tasdawit n Tɣerdayt )
Mass Ḥewwac Ɛebdreḥman amusniles azeɛluk di Tɣerdayt
(yemmut deffir n tsastant s 15 n wussan) yuc ameqqran ak
yerḥem.
Inelmaden n tsdawit n Tɣerdayt: Xadiǧa, Ayub, Ɛebdsamed… .
Imsulɣa n yiɣrem n At Yezjen abeẓẓan d uzeɛluk.
Taɣerdayt s umata.
Agezdu n tutlayt d yidles Amaziɣ n Bgayet.
Abuddu:
Ad buddeɣ amahil-agi I :
Baba d yemma icerken yid-I tirmit n tuffɣa ɣer wannar deg tɣerdayt,
yis-wen I lliɣ yis-wen I ttkemmileɣ tikli.
Gma salem d wetlmta nadia d lynda.
Tigejdit n uxxam-nneɣ ḥna Ɛica.
Agezdu n tutlayt d yidles Amaziɣ n Tubiret I merra.
Aɣawas
I-TAZWERT TAMATUT………...……….07 II-Aḥric I: Tasnarrayt………...……....…….(11-14)
III-Aḥric II: Tiẓri……….…...…..(17-37) IV-Ahric III: Tasleḍt………..………...……(39-66) V-TAGRAYT TAMATUT……….…..70 VI-TIƔBULA……….………(73-74) VII-AMAWL………..……….….76 VIII-AMMUD……….………….………..(78-85) IX-AGBUR N TKATUT……….………..(87-90) X-TIMERNA………..………92
Isegzal:
MZB : Tumẓabt.
QBYL: Taqbaylit.
⃰ : D awal yettwasegzan deg umawal. / : Ulac.
→ : Yemmal-d amek ara yuɣal wawal seg Tumẓabt ɣer teqbaylit = : Yettak-d. ≠ : Anemgal. Sb : Asebtar. Md : Amedya. √ : Aẓar. : tasleḍt tasnalɣant. : tasleḍt tasnamkant.
Tazwert tamatut
7
Xas akken aṭas n yinekcumen I d-yerzan Tafriqt Ugafa bdu-d seg Yifniqen , Irumanen, Iwandalen, Ibiẓanṭiyen , Aɛraben, Iṭurkiyen d Yirumyen, d unermis yellan gar tutlayin n yinekcumen-agi d tutlayt n yimezdaɣ inaṣliyen, Imaziɣen ḥerzen tutlayt-nsen, d tin yellan deg ugar n tmura am lzzeyer,Tunes, Merruk, Libya, Maser d tmura n yiberkanen am Mali, Nijer, Muriṭaniya, Burkina fasu. Tamaziɣt teffeɣ akkin ula I tefriqt tewweḍ ɣer tegzirin n lkanari deg lispan. Tiwtilin n tikli n Tmaziɣt gar tmura n umaḍal d inekcumen xedmen Yimaziɣen zik d tinigin-nsen ɣer tmura-agi.
Asinag ageldan n tussna tamaziɣt n Lmerruk yessaweḍ ad d-yefk amḍan n wid yettmeslayen Tamaziɣt deg umaḍal wḍen almi 66 n yimelyan.1
Yewwi-d ad d-nini Tamaziɣt d tutlayt yellan d timawit ayen itt I d-yesmenɛen seg jellu d asemres-ines deg tmetti ladɣa ayen akk icudden ɣer tsekla am tmedy
azt, inzan d temsaɛraq, maca iwakken tutlayt ad tedder yewwi-d ad yili leqdic ussnan fell-asd win ara tt-iḥerzen seg jellu ma yella d Tamaziɣt d iberraniyen I
yebdan leqdic fell-as ladɣa seg tama n umawal akken I d-yenna Dallet (J.M)(1982, sb 17):« ɛla ḥsab n tmussni-nneɣ, asegzawal amezwaru nTteqbaylit(
Tafransist-Taqbaylit), yettwaru s ɣur Jean-Michel de venture de paradis, seg 1788 ar 1790, ur d-yeffiɣ ara almi d 1844, iḍefr-d usegzawal (Tafransist-Tamaziɣt) n Brossellard yeffeɣ-d deg yiwet n tallit d win n venture deg 1844. Deg 1873 yeffeɣ-d usegzawal (Tafransist-Taqbaylit) n J,B Creusat, yettwaḍfer s yiwen usegzawal d amaynut ( Tafransist-Taqbaylit). G Huyghe yessufeɣ-d yiwen
n usegzawal(Tafransist-Taqbaylit), tazrigt inezmer ad naf d tin n 1901»2 Tamaẓiɣt d tutlayt yebḍan ɣef ugar N tantaliwin , ad d-nebder seg-sent:
1 http:/www.ircam.ma/ ?q 2
« A notre connaissance, le premier dictionnaire kabyle ( précisement Français-Kabyle), fut rédigé par Jean-Michel De Venture De Paradis, au cours d’un séjour de deux ans a Alger, de 1788 à 1790, il ne sera publie qu’en 1844, vient ensuite dans l’ordre chronologique le dictionnaire(Français-Kabyle), de Brossellard…,parait en 1844, comme celui de venture. En 1873un dictionnaire (Français-Kabyle), celui de J.b Creusat, parait suivi, en 1878, par un nouveau dictinnaire(Français-Kabyle).G Huyghe publie un dictionnaire(Kabyle-Français), dont la 2 emm édition, la seule qu’on puisse trouver, est datée de 1901.
Tazwert tamatut
8 Tacelḥit, Tamaziɣt, Tarifit deg Lmerruk. Taqbaylit, Tacawit, Tumẓabt deg Lzzeyer.
Tamacaɣt tella deg unẓul nLlzzayer, deg tama n tneẓruft, deg Mali, Nijer, daɣen deg Burkinafasu.
Nfusa d Tmacaɣt di Libya . Tasiwit di Maser.
Taǧirbanit di Tunes deg tegzirt n Ǧerba. Zenga deg Madrida deg Muriṭaniya.
Legwanac tnejla maca tella tettumeslay deg Lispan deg tegzirin n Lkanari . Judu berbère, tettili deg temɣiwanin timasiḥiyin deg Tefriqt Ugafa.
Tumẓabt deg tmurt n Lzzayer tettumeslay s ɣur Yimẓabiyen deg temnaḍt n Tɣerdayt deg sebɛa n yiɣerman-is (Taɣerdayt, At Yezjen, At Bunur ,Igararren, At Mliccet d Tejnint d At Yeregden). Timetti n Yimẓabiyen d tin yesɛan assaɣ iǧehden ɣer tesreḍt, deg tuget yinawen-nsen seqdacen iḍrisen n tesreḍt ttabdaren-d tidyanin d teqṣiḍin yerzan n biwat. Imẓabiyen ass-a bdan ttellin tiwwura I tumẓabt anda ara naf kra n yifuras d yinadiyen ussnanen imuggen fell-as ama seg tama n ugmar n wayen akk icudden ɣer tsekla taɣerfant n temnaḍt amezruy d tesnilest. Amyekcem gar Yimẓabiyen d Waɛraben yegla-d s unermis gar yidelsan-nsen; anermis-a yewwi-d azerrer ɣef tutlayt anda ara naf kra n wawalen I d-yekkan seg taɛrabt seqdacen-ten Yimẓabiyen ladɣa ayen
yerzan tasreḍt maca s lqaleb n Tumẓabt, Imẓabiyen seḥbibren ɣef tantala-nsen smenɛen-tt seg jellu deg tmetti tineslemt iseqdacen taɛrabt.
Tazrawt-agi ad tili d tamezwarut deg wannar n ugmar umawal n tesreḍt s Tumẓabt deg Yiɣrem n At Yezjen deg Tɣerdayt. Timental n ufran n usentel-agi maci d yiwet maca ayen yellan d agejdan:
Tazwert tamatut
9
-Aḥraz n umawal anasli n tesreḍt n Yimẓabiyen seg jellu deg tmetti tineslmet isemrasen Taɛrabt.
-Ahat d anadi ara ikemmlen ɣer uswir n Doctorat . -Afud n yiselmaden d rray-nsen deg usentel-agi.
D tazrewt ara yebḍun ɣef kraḍ n yiḥricen; ad nezwir ameslay s uḥric n tesnarrayt anda ara d-nessegzi tarrayt n tezrawt, sin akkin ad nɛeddi ɣer uḥric n teẓri ; deg-s ad neɛreḍ ad d-nefk tibadutin n yiferdisen n umahil , d win ara ibedden ɣef kraḍ n yixfawen ixef amezwau d tasnalɣa, wis ssin d tasnamka d wis kraḍ ad d-yawi ɣef temsislit .ɣer taggara ad nɛeddi ɣer uḥric n tesleḍt tasnalɣamkant, d temsislant wer ma nettu tazwert d teggrayt tamatut.
Iswi n tezrawt-agi d agmar n wammud n tesreḍt deg Yiɣrem n At Yezjen, ad neg tasleḍt tasnalɣamkant d temsislant I wammud
Ihi seg turdiwin id-yefrurin deg umahil-agi:
Tumẓabt d tantala yuklalen azal am tantawliwin n Tmaziɣt tiyaḍ.
Tumẓabt tesɛa amawal amesbaɣur isemrasen yimsiwal deg yinawen n tesreḍt. Yella umgired deg ususru n kra n tergalin gar Tumẓabt d Teqbaylit.
Ɣer tagara ad d-nini ma yella mazal imsiwal n Yiɣrem n At AYezjen ssawalen s wawalen n Tumẓabt deg yinawen n tesreḍt?.
amek I yegga umawal-agi isemrasen seg tama n talɣa d unamek? Acu n umgired yellan deg ususru gar tantala Tumẓabt d tntala Taqbaylit ?
Tasnarrayt
11
Yal amahil ussnan yuḥweǧ tarrayt ara t I d-isegzin. D tarrayt ara iseshlen taɣuri n tezrawt, deg-s amnadi ad d-isegzi tirniyin yeḍfer deg unadi-ines, Tazrawt-agi d tin yebḍan ɣef kraḍ n yiḥricen igejdanen; tasnarrayt, tiẓri d tesleḍt.
I-1-Asissen n usentel:
Leqdic deg taɣult n tantaliwin n Tamaziɣt d win yesɛan lexsas meqqren acku drus n tezrawin imuggen deg wannar-agi, xas akken ad d-naf tantala Taqbaylit tessaweḍ ɣer kra n uswir deg unadi ama seg tama n (tesnalɣa, tasnamka, tamsislit d tseddast) maca tantaliwin tiyaḍ drus n tezrawin imuggen fell-asent seg yal aswir ladɣa agmar n umawal.
Leqdic-agi ad yili d amezwaru ara imuggen ɣef umawal n tesreḍt deg Yiɣrem n At Yezjen deg Tɣerdayt, Deg-s ad neɛreḍ ad d-negmer awalen I semrasen yimẓabiyen deg yinawen n tesreḍt ad neg daɣen tesleḍt tasnalɣamkant d temsislant.
I-2-Tarrayt n tsastant :
Tasastant n tezrawt-agi tettwaxdem deg Tɣerdayt. Nerza ɣer yiɣrem n At Yezjen snat n tikkal, tikkelt tamezwarut seg wass n 6 armi d ass n 10 deg duǧember 2016, tikkelt tis snat tella ass n 28 deg furar armi d ass n 3 deg meɣres 2017. Adeg n tsastant yella ɣer daxel n yiɣrem ama deg yixxamen, tiḥuna d yiberdan daɣen yella berra n yiɣrem s ɣur kra n yinelmaden deg tesdawit. Nsemres imsekles d tira deg tsastant. Nsewjed ummuɣ n wawalen yerzan tasreḍt s taɛrabt s yen n suter seg yimsulɣa ad aɣ d-inin amek iten-qqaren nutni s Tumẓabt, wa nura-t wa nsekles-it .
Amzun llan wawalen ur nsewjed ara nekkni maca nnan aɣ ten i d yimsulɣa weḥsen, d tidyanin d wamek sfugulen deg At Yezjen meḥsun d tullsa i aɣ d-ullsen tidyanin-agi.
Tasnarrayt
12
Tasastant-agi iḍfer-itt i d unadi deg temkerḍt n tesdawit n Tɣerdayt nennuda kra n yidlisen n umezruy n Yiɣrem n At Yezjen deg ugezdu n : tussna n tineslemt, agezdu n yizerfan, agezdu n tutlayt n Taɛrabt. Tasastant n tezrawt-agi tesiǧhed assaɣ-nneɣ d Wat Yiɣrem.
I-3-Awal ɣef wammud:
Ammud n tezrawt yerza amawal n tesreḍt n tmetti n yimẓabiyen, d win I d-yettwagemren deg waɣir n Tɣerdayt deg Yiɣrem n At Yezjen ɣer yimsiwal inasliyen yettutlayen Tumẓabt tanaslit ( d imeqqranen deg uwatay). Daxel n Yiɣrem nsemres imsekles acku ammud negmer-it id s ɣur kra n yimsiwal meqqren deg uwatay, yusa-d yuɛer I tira s lemɣiwla dɣa nsekles-iten ma yella deg tesdawit s tira kan acku inelmaden meslayen yid-nneɣ s ttawil nekkni daɣen nura-ten akken iwata.
Ammud n tezrawt tuget-ines s Tumẓabt maca llan kra n wawalen d ijenṭtaḍen I d-yekkan seg Taɛrabt maca semrasen-ten s lqaleb n Tumẓabt, nesaweḍ di kra n wussan ad d-negmer 134 n wawalen n tesreḍt si sdaxel n yiɣrem deg tsastant , nmugr-d kra n yimsulɣa seg yiɣerman-nniḍen newwi-d ɣer ɣur-sen kra n wawalen maca ur as-nexdim ara tasleḍt, nerna-ten ɣer tagara wammud, nura ten s tira tazurant.
I-4-Tarrayt n tezrawt :
Tazrawt-a tebḍa ɣef kraḍ n yiḥricen :
Aḥric n tesnarrayt :
Yella-d I usegzi n tirniyin d tfaksutin ittuḍefren iwakken ad nsiweḍ ɣer yiswi n umahil yella deg-s : asissen n usentel, tarrayt n tsastant, awal ɣef wammud, tarrayt n tezrawt, asissen n temnaḍt d tfelwit n yimsulɣa.
Tasnarrayt
13
Aḥric n teẓri:
D win yebḍan ɣef kraḍ n yixfawen: tasnalɣa, tasnamka, tamsislit deg-s neɛreḍ ad d-nesbadu ugar n yiferdisen iyesɛan assaɣ ɣer tezrwat.
Aḥric n tesleḍt
Tasleḍt ad tili ɣef uswir n talɣa d unamek d temsislit ; d tin ara yebḍun ɣef sin n yiḥricen tasleḍt n wawalen yellan iman-nsen d tamezwarut d tesleḍt n wawalen uddisen weḥd-nsen.
I-5- Asissen n temnaḍt:
Tazrawt-a terza tamnaḍt n At Yezjen I d-yezgan deg umalu n waɣir n Tɣerdayt tebɛed ɣef tɣiwant azal n 30 n ikilumitren tilisa-ines:
Seg ugafa: tamnaḍt n Sidi Leɛbaz. Seg unẓul: iɣrem n Tɣerdayt. Seg umalu: asif n Ntisifa. Seg usammer: iɣrem n Mlika.
D iɣrem imu d-yezzi yiwen n ssur meqqren meḥsub ixxamen-nsen usan-d ɣer daxel n ssur-nni. Deg tallit-agi taneggarut bdan bennun kra n yixxxamen imaynuten I d-yusan berra n ssur-nni (Tafilalt). At Yezjen werǧin ad-yekcem uberrani ɣer leqser-nsen s tefses almi zran wat temnaḍt tamentilt n wini tt-yerzan maca Aɛrab d awezɣi ad tt-yekcem. D tamnaḍt iseḥbibren ɣef wansayen-nsen ladɣa deg tfaskiwin yerzan tasreḍt ḥerzen iselsa, tameslayt, aniwel tedduḍ akin. Tilawin-nsen ttlusunt aken I qqaren nutni: aḥuli irgazen-nsen xas ad ten ṭafeḍ ṭṭfen iswiren ɛlayen deg tudert-nsen maca mazal ttlusun iselsa-nsen insayen. D tamnaḍt yettwasnen s uẓetta n yiḥuyak d wayen akk tteqnent tlawin n lfeṭṭa. Ma yella d lebni-nsen werǧin ad d-afed axxam yemgarad ɣef wayeḍ bnan akk yiwen
Tasnarrayt
14
n lqaleb d yiwen n yiɣmi , d tamnaḍt ittrebbin tiɣeṭṭen maca učči-nsent yettili berra n yiɣrem anda ad ten-yawi yiwen ɣer teẓgi ma yella kra n leḥcic ara afent ddin acku d tamnaḍt yeḥman s waṭas.
Nefren-d tamnaḍt-a acku imsiwal-ines mazal sawalen s tumẓabt taqburt seg tama ,seg tama-niḍen teqreb ɣer yiwet n temnaḍt anda imsiwal-ines d iɛraben d tagnit anda ara neɛreḍ ad negzu asemres n umawal n tesreḍt s ɣur imẓabiyen n At Yezjen d unermis yellan gar-asen d weɛraben seg tama n tutlayt.
I-6-Tafelwit n yimsulɣa :
Isem n yimsiwal
Tawsit Awatay Aswir n ulmad
Asemres n tutlayin
Muḥemmed Daḥbun
Awtem 40 Asdawan Tumẓabt Tafransist Taɛrabt Brahim Faxar Awtem 32 Asdawan Tumẓabt
Taɛrabt K.Xadiǧa Tawtemt 30 Asdawan Tumẓabt
Taɛrabt Brahim Baḥaz Awtem 46 Asdawan Tumẓabt
Tafransist Taɛrabt Ayub Abu
Ismaɛil
Awtem 28 Asdawan Tumẓabt Taɛrabt Zaḥi ɛebd
lbaseṭ
Awtem 28 Asdawan Taɛrabt ɛebdreḥman Ḥewwac Awtem 88 (yemmut deffir n tannant s Asdawan Tumẓabt Tafransist Taɛrabt
Tasnarrayt
15 waggur)
Ticrin Salaḥ Awtem 55 Asdawan Tumẓabt Tafransist Taɛrabt M.Malika Tawtemt 45 Tasnawit Taɛrabt Sadeq
Ibrahim
Awtem 60 Asdawan Tumẓabt Tafransist Taɛrabt Fahem inas Tawtemt 23 Asdawan Tumẓabt
Taɛrabt Ruqaya aflaḥ Tawtemt 65 / Tumẓabt Baḥaz ɛica Tawaemt 27 / Tumẓabt Isḥaq
Belɣerbi
Awtem 77 / Tumẓabt Haǧira Niflat Tawtemt 66 / Tumẓabt
Aḥric n tesnarrayt yessishel taɣuri n umahil, ijemɛ-d iferdisen n tezrawt deg yiwen yixef, yella-d amzun d asɣiwes yefka-d tikti tamatut ɣef usentel daɣen iɛiwen aɣ akken ad naweḍ ɣer yiswi s tefses.
Tiẓri Tasnalɣa
17
Aḥric n teẓri d win yebḍan ɣef kraḍ n yixfawen ( tasnalɣa, tasnamka, tasnilestmetti), deg-s nefka-d tibadutin n yel aferdis n tezrawt.
II-1-Tabadut n tesnalɣa :
Tasnalɣ d tussna izerwen asileɣ n umawal d telɣiwin-is yemgaraden. Ɣer
Dubois (j) (1999, sb 311) : «deg tjerrumt tamensayt tasnalɣa d tazrewt n talɣa n wawalen ( almaḍ* d useddem*) s tenmegla ɣer tezrawt n twuriwin d tseddast ,deg tesnilest tartart awal n tesnalɣa yesɛa sin n yinumak igejdanen:
1-Tasnalɣa d aglam n yilugan iseddayen taɣessa tagensant n wawalen.
2-Neɣ tasnalɣa d aglam ɣef tikkelt; n tɣessa tagensant n wawalen d yilugan n useddukkel deg tefyar»3.
Daɣen Polguère (A) (2003, sb: 55):«tasnalɣa d tifurkect n tesnilest izerwen
taɣessa n talɣiwin n wawalen».4
Md : adaymun (Mzb)→ciṭtan(Qbyl).
Taɣessa: d awal yebna ɣef uzar amawalan (D Y M N) d uskim(a.a..u.). Talɣa: isem amalay asuf , addad ilelli.
3 En grammaire traditionnelle la morphologie est l’étude des formes des mots (flexion et dérivation) par
opposition a l’étude des fonctions au syntaxe , en linguistique moderne le terme de morphologie a deux acception principale :
La morpgologie et la description des règles qui régissent la structure interne des mots.
Ou bien la morphologie est la description a la fois de la structure interne des mots et des règles de combinaison des syntagmes en phrases.
Tiẓri Tasnalɣa
18
II-1-1Tabadut n yisem:
Isem d awal ameskil yezmer ad d-immel amdan ,aɣersiw neɣ taɣawsa . aneggaru-agi yezmer ad yili d akmam( dayen nettwali nettaṭaf- it ) neɣ d amadwan ( d ayen I nettḥalfu, yettili kan deg wallaɣ-nneɣ).
Md:
Amdan Aɣersiw Taɣawsa
Aser(Mzb)→nbi(Qbyl) Alem(Mzb)→alɣem(Qbyl) Nir(Mzb)→/(Qbyl) Yugurten Aydi (Mzb+Qbyl) Utewri(Mzb)→/(Qbyt)
Ɣer Chaker.(s)(1996, sb 20):« isem yettwasbadu s useddukkel n uẓar
anmawal, d uskim anisem d tecraḍ tigejdanin»5. Dɣen ɣur-s amzenziɣ anisem dayen akk yellan d isem n umeskar,isem n tigawt, isem n wallal akked d urbib. Isem yes3a ticraḍ tigejdanin yellan : tawsit, amḍan d waddad.
Md: anejlus(Mzb)asuf →lmalayek(Qbyl):
Aẓar anmawal= (njls)+ askim( a…u.)
II-1-1-1-Ticraḍ tigejdanin n yisem:
Isem yesɛa kraḍ n tecraḍ tigejdanin. Ad naf Yahiaoui (M) (2009, sb: 79) yemmeslay-d ɣef talɣa n yisem anda I d-yenna:« deg wayen yerzan talɣa isem yesɛa kraḍ n ticraḍ tigejdanin tawsit, amḍan d waddad»6
a-Tawsit :
D taggayt tajerrumant yettili deg-s umalay d wunti.
5 Le nom est défini par l’association d’une racine lexicale d’un schème nominal et de marques obligatoires. 6
Sur le plant morphologique, le nom connait principalement trois modalités centrale le genre, le nombre et l’état.
Tiẓri Tasnalɣa
19
Akken I tt-id-yesbadu Dubois(J) (1999, sb : 2017)«:tawsit d taggayt
tajerrumant I yersen ɣef yismawen yebḍan d tismilin tinismin* I ibedden ɣef yiwsilen inismen*( izwiren, idfiren, tihrayin)»7.
Ma ɣerAissou(O) (2008, sb:58) «: d taggayt tajerrumant I yesnemgalen gar umalay d wunti”.»8
a-1-Isem amalay : tuget n yismawen imalayen beddun s teɣra:
A=arǧaz (Mzb)→argaz(Qbyl). U=utewri (Mzb)→/ (Qbyl).
I=imeslem(Mzb)→ineslem (Qbyl). E : /
Tamawt :
1) llan kra n yismawen imalayen beddun s tergalt, ur sɛin ara tiɣra tamezwarut :
Md =beṭṭu(Mzb)→berru (Qbyl).
2)Daɣen llan kra n yismawen imalayen beddun s teɣra maca sɛan anamek n yisem unti : Md=ulli.
Tuget n yismawen imalayen ijenṭaḍen ikeffun s tergalt d imalayen : Md= safer(Mzb)→/ (Qbyl).
Kra n yismawen n yimɣan beddun s « w »d imalayen ,Md :waḥrir/ wajdim/waɣzen.
7 Est une catégorie grammaticale reposent sur la réparation des noms dans des classes nominales, en fonction
d’un certain nombre de propriétés formelles qui se manifestent par la référence pronominale, par l’accord de l’adjectif( ou de verbe) et par des affixes nominaux(préfixes, souffixes, désinences casuelles).
Tiẓri Tasnalɣa
20
a-2-Isem unti: tuget n yismawen untiyen beddun, keffun s “t”
Ɣer Nait Zerrad (k) (1995, sb:45) :« isem unti yettmaga s tmerna n uzwir d udfir “t” I yisem amalay».9Md=timeslemt(Mzb)→tineslemt(Qbyl).
Isem unti yezmer ad d-yemmal:
Asemẓi: imecrek→timecrekt(Mzb)→/ (Qbyl).
Unti: ayẓiw→tayẓiwt(Mzb)→(aqcic→taqcict)(Qbyl). Isem n tayunt:azmmur→tazmmurt.
Asmenyir : arǧaz→tarǧazt(Mzb →(argaz→targazt) (Qbyl).
Tamawt:
1) Llan kra n yismawen untiyen keffun s (ts) ɣer tagara deg ususru md: tidet
2)keffun s tiɣra md: tasa/tama/tili.
3)Llan kra n yismawen untiyen ttemgaraden deg talɣa ɣef umalay. Md: Arǧaz→hameṭṭut.
4)Asileɣ n kra n yismawen untiyen yettili s tmerna n”w” d “y” uqbel “t”:
Md : ameksa→tameksawt/aɣerda→taɣerdayt.
5)Kra n yismawen imalayen ikeffun s (d/ḍ) unti-nsen ittfaka s(ṭ). Md: ajellid→tajellit(Mzb)→(agellid→tagellit) (Qbyl).
6)Kra n yismawen untiyen n usemẓi ttilin s tmerna n “c” md: amdun→tamduct. 7)Tuget n yismawen ijenṭaḍen ikeffun s teɣra d untiyen md: lxedma/rradyu.
Tiẓri Tasnalɣa
21
b-Amḍan n yisem:
seg ticraḍ tigejdanin n yisem ad d-naf (asuf/asget).Ɣer Nait Zerrad (k)
(1995, sb:45) :«llan kra n wanawen n usget :asget aẓɣaray(timerna n walɣac),asget agensay(timlellit n tagensayt) d usget ixelḍen(timerna n uzwir d tmlellit tagensayt)»10.
b-1-Asuf :yemmal-d yiwet n tɣawsa Md= rekɛet(Mzb)neɣ yiwen n umdan Md= ajujil(Mzb) neɣ yiwen n uɣersiw,
Md=aydi
b-2-Asget yemmal-d ugar n snat n tɣawsiswin, md= imensi(mzb)→imensiwen.
Ad naf deg usget kraḍ n wannawen n usget:
Asget aẓɣray:yettili-d subeddel n teɣra (a)ɣer (i) d tmerna n walɣac :
Asuf Asget Ayen ibedlen Adaymun(Mzb) Idaymunen(Mzb) a→i/+EN ajenna (Mzb) Ijenwan(Mzb) a→i+wan Tamɣart Timɣarin a→i+IN Tajenwit Tijenwiyin a→i+IN
Asget agensay: yettili-d s ubeddel n tiɣra tikwal s tergalt daxel n wawal:
Asuf Asget Ayen ibddelen Amuḍin Imuḍan a→i
anejlus(Mzb) Inejlas(Mzb) a→i/u→a
10 On distingue trois types de pluriel : le pluriel externe(l’ajout dun suffixe ),un pluriel interne(alternance
Tiẓri Tasnalɣa
22
Hamurt(Mzb) Himura (Mzb) a→u Tamrart Timira a→i
Asget ixelḍen: yettili-d s ubeddel azɣaray d d ugensay:
Asuf Asget Ayen ibeddlen Tasedda Tisedwin a→i+win
Tala Tiliwa a→i+w
Aceqquf Iceqfan a→i+an Tama Tamiwin A→I+win Ikerri Akraren E/I→a+awen
Ul Ulawen +awen
Ass Ussan a→u+an
Tamawat:
1) llan kra n yismawen llan kan di talɣa n usget
Md:aman/medden.
2)Kra n yismawen ur ittuseqdec ara wasuf-nsen. Md: timẓin/idammen.
3)Kra n yismawen ur sɛin ara asget. Md:tidet→/.
4)Llan kra n yismawen igetnamkanen asget-nsen ittemgarad ilmend n unamek-nsen.
Md: iri→iran(rrif n umkan)/iri→irawen(azagur). 5)Asget n kra n wawalen yemgared ɣef yisem amalay. Md: tameṭṭut→tulawin.
Tiẓri Tasnalɣa
23
6)Ismawen ijenṭaḍen ikecmen deg teqbaylit tteddmen ticreḍt n usget aẓɣaray aǧadermi→iǧadermiyen.ma yella d ismawen ur nekcim ara deg teqbaylit rnun-asen alɣac(w).
Md: ṭṭabla→ṭṭwabel c-Addad n yisem:
Di tmaziɣt yesɛa sin waddaden: ilelli d umaruz ɣer Nait zerrad.(k): «addad amruz yettban-d s ubeddel yettḥazen tiɣra tamezwarut deg kra n isatalen ijerrumanen:alɣac”w” neɣ”y”/ neɣ aɣelluy n teɣra tamezwarut»11
Addad ilelli Addad amaruz Ayen ibedlen Ameqqran(Mzb) umeqran(Mzb) A→u
Amlac(Mzb) umlac(Mzb) A→u Imeslem(Mzb) Yimeslem(Mzb) Alɣac “y” Imecrek(Mzb) yimecrek(Mzb) Alɣac “y” Utewri(Mzb) Wutewri(Mzb) Alɣac “w”
Tislit Teslit Abeddel n teɣra i→e
Tili Tili /
Tamawt:
1)Kra n yismawen imalayen wer addad md: seksu, fad, d kra n yismawen untiyen ur yesɛin ara ticreḍt n wunti “t” di tazwara md: yelli, weltma.
Deg tutlayt ittumeslayen deg tudert n yel ass tettili-d temsislit deg ususru dɣa yettruḥu waddad amaruz I kra n yismawen md:
Tira Asusru
Deg ujenna(MZB) Ggejenna Deg fus(MZB) Ggfus
11 Létat d’annexion du nomse manieste par une modification afectant sa voyelle initiale dans un certains
Tiẓri Tasnalɣa
24 ɣef uḍar ffḍar
II-1-2-Tabadut n umyag:
Amyag deg tmaziɣt d awal ameskil ifetin, yemmal-d tigawt neɣ taɣara. Taɣessa-is tebna s useddukkel gar uskim d umatar udmawan yettwabnen ɣef uẓar.akken I d-yenna Chaker(S)( 1984, sb:124):«amyag deg tmaziɣt yettili-d s
useddukkel gar uẓar argalan d uskim n tmeẓri d umtar udmawan.»12
Md= yeɛzem(Mzb)→yeɣra(Qbyl)
Y= amatar udmawan.
.e..e=askim n tmeẓri(izri) yebnan ɣef uẓar (ɛzm).
II-1-2-1-Ticraḍ tigejdanin n umyag:
Amyag yesɛa kraḍ n tecraḍ tigejdanin, timezzayin d tsuddimin.
a-Tigejdanin:
Amatar udmawan: yemmal-d udem n win ixedmen tigawt yeqqen ɣer ufeggag srid yettbedil ilmend n wudem d wemḍan.
Afeggag: afeggag deg tmaziɣt yebna ɣef tecreḍt n tmeẓri( askim) d uẓar .
B-Timezzayin:
D tid nrennu I umyag , zemrent ad ilint di tazwara neɣ tagara n umyag ad d-naf: Tizelɣiwin n tnilla d yimqimen iwsilen.
Amyag+amqim awsil usrid+amqim awsil arusrid+d/n n tnilla.
12
Le verbe en berbère est definie par l’association obligatoire d’une racine compose uniquement de consonnes,d’une marque aspectuelles conjointe souvent amalgame et indices de personne.
Tiẓri Tasnalɣa
25
C-Ticraḍ tisuddimin:
Amyag asuddim yettwasileɣ seg umyag aḥerfi s tmerna n yizwiren I ufeggag n umyag akken I d-yenna Chaker(S) (1978, sb: 138):«alɣacen n useddem tteqnen
srid ɣer ufeggag n umyag»13
II-1-3-Amernu :
Amernu d awal armeskil meḥsub ur yettbeddil ara, yezmer ad yernu deffir n umyag neɣ deffir n umernu-nniḍen.yezmer ad d-yemmal:
a-Amernu n wakud:
Tuget n yimern-agi ttasen-d seg yismawen , ttwasqedcen weḥd-nsen neɣ s tmerna n kra n yiwessilen.
Md: timečča. (Mzb)→ssaḥur(Qbyl)
b-Anemmal n wadeg:
D ayen akk id-yemmalen adeg tikkwal ttasent-d s kra n tenzaɣ tiqburin muggent s talɣa yeddsen tesɛa azal n talɣa taḥerfit.
Md : mani (talɣa taḥerfit) →ɣef mani (talɣa tuddist). c-Anemmal n tesmekta:
Yemmal-d acḥal yellan seg tɣawsa-nni. Md : aṭas, drus,ddeqs.
č-Anemmal n tɣara :
Yemmal-d amek iyemmug kra. M d: tifuddemt.
Tiẓri Tasnalɣa
26 Agzul: ↓ ↓Tawsit: Amḍan: Addad:
↓ ↓ ↓
1)Amalay. ↕ 1)Asu . ↕ 1)Addad ilelli. ↕
2)Unti. 2)Asget. 2)Addad amaruz.
Tisuraf: (ismawen ijenṭṭaḍen/timarawt/… . Isem di Tmaziɣt
Tiẓri Tamsislit
31
Amyag di Tmaziɣt
↓
Ticraḍ tigjdanin
Ticraḍ tmezzayin
Ticraḍ tisuddimin
↓ ↓ ↓
1)Amatar udmawan. 1)Tizelɣiwin n tnilla. 1)Amyaɣ.
2)Afeggag n umyag. 3)Imqimem iwsilen
2)Aswaɣ.
3)Timeẓra.
3)Attwaɣ.
Anemmal di Tmaziɣt
↓
Anemmal
n
wakud .
Anemmal
n
wadeg.
Anemmal
n
tesmekta.
Anemmal
n
tɣara.
Tiẓri Tamsislit
32
II-2-Tasnamka
Tasnamka d aḥric n tsnilest i izerwen anamek n tayunin n umawal .
ɣer Dubois(j)(1994,sb: ):«d ahric n tesnilest izerwen anamek neɣ unmik n
tayunin tinmawalanin s wassaɣ d unamek-nsent d tesniremt –nsent»14
.
Daɣen ɣer Sadiqi(F)(1997,sb :233) : «tasnamka s umata tettnadi ɣef tnakti* n unamek, d tin yettikin ɣer uḥric n tesnilest, I d-yettledhayen d wayen yesɛan assaɣ ɣer unamek amenzu n wawalen, n wuddusen, d tefyar»15.
II-2-1-Tabadut n tbadut:
Tabadut d asegzi n kra n usentel neɣ n kra n wawalen, tezmer ad tili tusridt neɣ tarusridt. ɣer Pioch (J)(1992, sb:42):«tabadut d aferdis n udiwenni; d
tiririt tusridt ɣef usteqsi».16
Asegzawal le petit Larousse(2003, sb : 308):« d timenna n wamek yegga
welbaɛḍ neɣ amek I tegga kra n tɣawsa,d tulmisin-is tigejdanin ».17
II-2-1-1-Tisekkiwin n tbadut:
Llant kraḍ n lesnaf n tbadutin; tawwayant, tasnalɣamkant d tmegdiwt, yis-sent I nezmer ad d-nesbadu awalen.
a-Tabadut tawwayant:
Tabadut tawwayant akken I tt-id-yesbadu Choi-join(i) d Delhay(c) (1998, sb
319) :« tabadut tawwayant temmal-d seg yiwet n tama tasmilt* uɣur itekki unbadu*, seg tama-nniḍen d tulmisin I tt-yessemgirden s daxel n tesmilt-nni».18
14
(partie de linguistique qui étudie le sens ou le signifie des unités lexicales, tantot en laison avec leur signification(lexicologie), lexicographie tantot en eux-mêmes(neologie).
15
La sémantique s’articule donc directement autour de la notion de sens, c’set la branche de la linguistique qui s’occupe de tout ce qui a tarait au sens premier des mots, syntagmes et des phrases.
16 La définition c’est un élément de dialogue ; c’est la réponse directe à la question. 17 Enonciation de ce qu’est un etre ou une chose, de ces caractères essentiels. 18
La définition loqigue ou hypéronomique indique d’un part la classe à laquelle appartient le défini-ou/et d’aunte part les propriétés qui le particularisent a l’intérieure de cette classe.
Tiẓri Tamsislit
33
Md: amlac(Mzb)→zwaǧ(Qbyl)= d assaɣ yettilin gar urgaz d tmeṭṭut yettili s lebɣi-nsen, ilmend n wansayen d leɛwayed n tmetti ideg ttidiren.
b-Tabadut tasnalɣamkant:
D tabadut yerzan talɣa d unamek ɣef tikkelt; anda tasnalɣant tledha d talɣa n wawal ama seg tama n tewsit amḍan d waddad, ma yella d tanamkant tledha d unamek n wawal ad d-naf Choi-join(i) d Delhay(c) (1998, sb 319) nnan-d:« tabadut tasnalɣamkant tettili s beṭṭu n yirman* I d-yettwasegzin, ɣef walɣacen*, iten-id-yesmagayen, d tin yettwasxedmen aṭas I yisuddimen, I yeṭṭfen aḥric ameqqran seg umawal».19
Md: aɛzam (Mzb)→taɣuri(Qbyl)= d isem n tigawt i-d yettwasuddmen seg umyag aḥerfi ɛzem n walɣac ajerruman (a).
c-Tabadut s tmegdiwt:
Tabdut-agi tettili s tekci n wawal yesɛan yiwen n unamek s wawal-nni neɣ tafyirt ara yilin d timegdiwt-is neɣ s unemgal. ɣer Lehman(A) d
Martin-Berthet(F)(1997, sb: 320)nnan-d:«yel amagrad n usegzawal n tutlayt yesɛa aḥric n tbadut s tmegdiwt neɣ s tenmeglawt s yimegla neɣ s yimeglawen iɣer yettuɣal umseknawal»20..
Md: amlac(Mzb)=asili(Mzb)→zweǧ(Qbyl).
19 La définition morphosémantique consiste en une decomposition du terme défini en ses morphèemes
constitutifs. Elle est très fréquente pour les mots dérives qui réprésentent deux tiers du lexique.
20
Tout article de dictionnaire de langue comporte en partie une définition à caractères synonymiqye ou antonymique sous la forme des synonymes ou d’antonymes auquels le lexicographe renvoie.
Tiẓri Tamsislit
34
II-2-2-Assaɣen isnamkanen:
II-2-2-1-
Tagetnamka*:Awal agtnamek d awal I yesɛan ugar n yiwen n unamek, tagetnamka ɣer
Maḥrazi(M)(2001, sb : 10):«tagetnamka d attewel* I nezmer add-naf deg tutlayin akk, d yiwen n uzamul* yettwasexdem deg waṭas n tegnatin».21
Daɣen ɣer Dubois(J)(1999, sb: 369):«tagetnamka neqqar-itt mi ara yili
uzmul asnilsan yesɛa aṭas n yinumak, s wakka tayunt tasnilsant neqqar-as tagetnamka».22
Md: imensiwen n teltiyam(Mzb)
1- d imensawen xedmen deg kraḍ n wussan.
2- d sadaqa xedmen ɣef win yemmuten deffir n tmettant-is s kraḍ n wussan.
II-2-2-2-
Taynisemt*:Taynisemt neqqar-itt mi ara yilin kra n wawalen ttwaru ttwanṭaqen s yiwet n talɣa maca mgaraden deg unamek .
Ɣer Dubois(J)(1999, sb: 234):«aynisem d awal i d-nessusruy neɣ/ nettaru t am wayeḍ, maca ur yesɛi ara anamek n uneggaru-agi»23
Md: yura 1-yura tabrat. 2-yura= lmektub.
21
La polysémie est un trait constitutif de toute langues naturelle, elle repend au principe d’économie linguistique : un meme signe sert a plusieures usages.
22 On appele polysémie la proprieté d’un signe linguistique qui à plusieurs sens, l’unité linquistique est alors
dite polysémie.
23
Un homonyme est un mot qu’on prononce ou/et qu’on écrit comme un autre, mais qui n’a pas le meme sens que se dernier.
Tiẓri Tamsislit
35
II-2-2-3-
Timegdiwt*:Tettili timegdiwt ticki sin wawalen sɛan yiwen n unamek maca mgaraden deg talɣa.
Timegdiwt ɣer Dubois(J)(1999, sb: 465):«iimegdiwen d awalen yesɛan
yiwen n unamek neɣ mqaraben deg unamek maca talɣa-nsen temgerad».24 Md: asder=akuter (Mzb)→lemɛiwna(Qbyl).
II-2-2-4-
Aynamek*:D awal yesɛan anagar yiwen n unamek ɣer Dubois(J)(1999, sb:
309):«neqqar i walɣac* neɣ i wawal d aynamek mi ara yesɛu yiwen n unamek s
tenmegla ɣer wawal yesɛan aṭas n yinumak»25.
Md: tiwsarin(Mzb)= d awal yesɛan yiwen n unamek , d sadaqat i setren amdan mi ara yunag.
II-2-2-5-Tameglalawt*:
Neqqar tameglalawt ticki awalen ad ilin d inemgalen.ad d-naf Choi-Jonin d Delhay(c)(1998, sb: 308):«tameglawt tettili gar sin n yizumal yemgaraden.tettwaɛqal s tenmegla tamawalant(ali≠ader), neɣ s tenmegla taseddasnt(aɣezfan≠macidaɣezfan)neɣ s tenmegla tasuddmant(usrid≠arusrid).»26 Tameglalawt ɣer Dubois(J)(1999, sb: 335):« d assaɣ imsemgired yellan gar snat n tayunin yesɛan yiwen n uswir(imeslic*alɣac).»
Md: izem≈ isem
24
« Sont synonymes des mots de meme sens, ou approximativement de meme sens, et de formes différents ».
25
« Un morphème ou un mot sont monosémique quand ils n’ont qu’un seul sens, par opposition aux mots qui ont pusieurs sens »
26 L’autonyme s’observe entre deux signes différents. Elle se marque alors soit part une opposition
lexixale(monter≠desender), soit par une opposition syntaxique(long≠pas long),soit enfin ine opposition dérivationnelle(lisible/illisible)
Tiẓri Tamsislit
36Agzul:
Tasnamka
↓
Tabadut n tbadut
↓
Tabadut tawwayant Tabadut
tasnalɣamkant
Tabadut s tmegdiwt
Assaɣen isnamkanen
↓
Tiẓri Tamsislit
37
II-3-Tabadut n temsislit:
Tasmsislit d arwas n wawal n tefransist phonétique; (am) d alɣac n yisem n umeskar akked umyag (sel) . D tifurkect seg tesnilest i d-yelhan d yimesla n umdan wer ma tecɣel d yinumak-nsen, tekkes daɣen imesla ur nelli n umdan . ɣer C Le Blanc(G)(1981,sb: 40): «d tifurkect n tesnilest i zerwen imesla n tutlayin d teywalt.»27
II-3-1-Tifurkac n temsislit:
llant kraḍ n tfurkac n temsislit: timsusrut, tasenselt d temseflidt.
a-Tamsislit timsusrut:
D timsislit yerzan amek i d-tefɣen yimesla seg usagu* imiɣac* n umdan “turin, timzizin timiɣac*, igmamen isiraz*…).
Md: iwakken ad d-nsusru imesli [p] s tefransist ilaq ad nesddukkel sin n yicenfiren, ad d-nsufeɣ kra n wuzwu seg turin, s yen akkin ad neldi icenfiren.
b-Timsislit tasenselt:
Tzarew asifed n yimesla am wakken d tumanin timergagayin, iteddun deg uzwu s tɣawla n 340m/s d tamsislit iqerben ɣer tsengama, tsemras isuga n usket“asnagar, tusda, tiddin“.
Md: asnagar n yimesli i d-tefka tergalt[s] yugar asnagar i d-tefka tergalt [ ∫].28
c-Tamsislit tamseflidt:
D tamsislit isezrawen amek yurnan umeẓẓuɣ imesla n usiwel, meḥsub d tamurnant n yimesla.“tazrawt n usagu imseflid akked uksengal n yimesla“29.
27 « C’est une branche de la linguistique qui étudié les sons d’une langue ou d’une communication » 28
Timsirin n temsislit 2015.
Tiẓri Tamsislit
38
II-3-2-Agemmay n tmaziɣt:
D agraw n tergalin d tiɣra n yiwet n tutlayt. Asegzwal le petit Larousse
(2003, sb: 56) yesbadu t id am wakken:«d ummuɣ n yisekkilen mseḍfaren s yis-s nettaru imeyis-sla n yiwet n tutlayt».30
ɣer Nait Zerrad (k) (2001,sb:15):‹‹Imesla, tirgalin d tiɣra, i d-yessiliɣen awalen n tmaziɣt ttwasbegnen-d deg ugemmay n 32 n yisekkilen, ttwarun s tlaṭinit».31
Ihi agemmay n tmaziɣt yettwaru s tlaṭinit s yiwen n unagraw yennernan seg yimahilen n Boulifa S.A almi d wigad n M.Mɛemmri d anagraw yettnernin ar tizi n wass-a. Asekkil Amedya
A
Aman
B
bibb/baba
C
Amcic
Č
Ameččim
D
Dadda/udi
Ḍ
Aḍar
E
Iles
F
Tafat
G
Targa/agu
Ǧ
Yeǧǧa
H
Yelha
Ḥ
Yeḥma
I
Iles
J
Tajeǧǧigt
K
Akal/ayefki
L
Laman
30« Liste de toutes les lettres servent à transcrireles sons d’une langue et énuméers selon un ordre
conventionnel. »
31
« Les sons,consonnes et voyelles , qui forment les mots de la langue kabyle sont représentés par un alphabet de 32 lettres, basé sur une notation latine »
Tiẓri Tamsislit
39M
Yemma
N
Yenwa
Ɣ
Aɣrum
Q
Aqabac
R
Amrar
Ṛ
Yeṛwa
S
Yeswa
Ṣ
ṣubb
T
Tawla/
Ṭ
Tameṭṭut
U
Ul
W
Awal
X
Axxam
Y
Ayla
ZAzekka
ẒAẓar
Ɛɛemmi
II-3-1-1-Anagraw iniɣri n tmaziɣt:
Di tmaziɣt llant kraḍ n tiɣra tigejdanin ( a,i,u). D tiɣra tilemt (e). ɣer Nait
Zerrad(k) (2001, sb: 17):«lant kraḍ n tiɣra tigejdanin: a, i, u.».32
i u a i=[i],[é],[è] a=[ӕ],[Ə] u=[u],[o]
Tiẓri Tamsislit
40
II-3-1-2-Asismel n tergalin:
Asismel n tergalin yettili ilmend n wadeg n ususru d wamek n ususru. Adeg n ususru yettili-d ilmend n yigmamen ittikin deg ufares n yimesli. „Icenfiren→asusru asincuc.
uglan→asusru amsugel. icenfiren→asusru ancugel. idlugel→asusru imelugel. Inaɣ→asusru iniɣi.
Inaɣ alqaq→asusru inalqaq. taclalt→asusru amseclal“.33
Amek n ususru yettaǧa-aɣ ad d-nefrez kraḍ n lesnaf n tergalin:
1-Tirgalin timsiwal d tɛezzugin: d tirgalin i d-itefɣen s tettikin n temzizin
timiɣac md: [b],[d].
2-Tirgalin timsenzar d timawin: timsenzar d tid i d-itefɣen seg yinzaren md:[m],[n].
3-Tirgalin taggaɣin d tumrayin: nettmeslay-d ɣef tergalin taggaɣin tillin u
wugur deg ufares n yimesli md: [b],[p] ma yella d tumrayin d tirgalin i d itefɣen wer tillin n wugur deg ufares n yimesli md: [f],[s].
Tiẓri Tamsislit
41
Agemmay amsislan :
Tesnulfat–id tiddukkla n temsislilt tagraɣlant, i d-yeslal umesniles afransis
“ Paul Edouard Passy“ deg useggas n 1886, iswi-ines d tira n yimesla n
tutlayin akk n umaḍal s yiwen unagraw, anda yel imesli ad yettwaru s yiwen n usekkil neɣ yiwen n usekkil ad yesɛu kann yiwen n yimesli.
Kra n yiwellihen yerzan tira tamsislant:
1)Ajerriḍ ddaw n tergalt yemmal-d tizenzeɣt. 2)Aɛeqqa ddaw n tergalt yemmal-d tuffayt.
3)Imesli ussid nettaru-t d yiwen n usekkil ameqqaran.
4)yel azamul yesɛa kan yiwen n wazal, ihi yesfek ad naru akken iwata izamulen akken ur nsexlaḍ ara gar-asen.
II-3-2-3-Agemmay amsislan n tmaziɣt:
asekkil Asekkil s tira timsislit
A
[ӕ] [a]B
[B] [ḇ]C
[∫]Č
[Č]D
[D] [ḏ]Ḍ
[ḍ]E
[ᵊ]
F
[F]Tiẓri Tamsislit
42G
[G] [Ǥ]Ǧ
[G] [dz]H
[H]Ḥ
[ḥ]I
[I]J
[J]K
[K] [ḵ]L
[l]M
[m]N
[m]Ɣ
[ɣ]O
[ʘ] [ο]P
[p]Q
[q]S
[s]Ṣ
[ṣ]T
[t] [o] [ṯ]Ṭ
[ṭ]U
[u]W
[w]X
[x]Tiẓri Tamsislit
43Y
[y] Z [z] Ẓ [ẓ] Ɛ [ɛ] R [R] ṛ [ṛ] K [k] X [k] Q [q] Ɣ [ɣ] P [p]II-3-3-Tulmisin n tergalin n Tumzabt:
Tumẓabt d tantala taggaɣt werǧin ad d-naf deg-s tirgalin tizenzaɣin. Ulac izenzaɣ n tergalin-agi deg tumẓabt:[t], [b], [k], [d].
Amzun daɣen yettili-d ubeddel deg kra n tergalin seg teqbaylit ɣer tumẓabt:
1)g→ǧ.md: argaz(Qbyl)→arǧaz(Mzb). Agraw(Qbyl)→aǧraw(Mzb). g→j. md: targa(Qbyl)→tarja(Mzb). md :agellid(Qbyl)→ajellid(Mzb). 2)k→c.md: akanif(Qbyl)→acanif(Mzb). : tikli→ticli k→č.md: tikkelt→tiččelt.
Tiẓri Tamsislit
44 Agzul: Tamsislit ↓ Tifurkac n temsislit ↓Tamsislit timsusrut Tamsislit tasenselt Tamsislit tamseflidt
Agemmay n Tmaziɣt
↓
Anagraw iniɣri Asismel n tergalin
Agemmay amsislan n Tmaziɣt ↓
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
46
Deg uḥric n tesleḍt ad neɛreḍ ad neg kraḍ n tselḍin, tamezwarut d tasnalɣant, tis snat d tasnamkant d temsislant, i wammud n tesreḍt i d-negmer seg temnaḍt n tɣerdayt.
Deg uḥric n tesleḍt tasnalɣant ad d-nefk aẓar n yel awal, tawsit-is, amḍan-is d waddad-is.
Deg tesleḍt tasnamkant, ad d-nefk anamek n yel awal ilmend n yimsulɣa d kra n yisegzawalen.
Deg uḥric n tesleḍt tamsislant ad nexdem tasleḍt i wammud s yen akkin ad d-nefk amgired yellan gar tantala taqbaylit d tumẓabt.
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
47
Aḥric n tesleḍt amezwaru:
Tayunt n umawal: asjad [æ s j æ d] Aẓar: √
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: asjad
Unti:/ D aferdis deg tzallit yettili-d mi ara yeknu umdan aqerru-ines gar rekɛat ɣer tmurt iwakken ad d-yini subḥan rebbi l aɛla.
Amḍan: Asuf: asjad Asget:/ Addad: Ilelli: asjad
Amaruz: usjad Tayunt n umawal: aser [æ s ǝ r] Aẓar: √sr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:aser
Unti:tasert D madan yemgaraden ɣef wiyaḍ ifren-it yillu iwakken ad yessiweḍ izen-is yerzan tasreḍt ɣer yimdanen iwakken ad t-ɛebden.(nbi)
Amḍan: Asuf:aser Asget:israwen Addad: Ilelli:aser
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
48 Tayunt n umawala: aɛessas [æ ɛ ǝ S a s] Aẓar: √ɛS
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: aɛessas
Unti: taɛessast
D adeg deg lǧameɛ ansi i yessawal limam ɣer tẓallit.
Amḍan: Asuf: aɛessas Asget: iɛessasen Addad: Ilelli: aɛessas
Amaruz: uɛessas
Tayunt n umawal: aẓumi.[a ẓ u m i] Aẓar:√ẓm
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: aẓumi
Unti:/ D aggur deg useggas n yinselmen anda ttuẓamen deg-s yimdanen, seg walluy n tfuyt ɣer uɣelluy-ines.
Amḍan: Asuf: aẓumi Asget:/ Addad: Ilelli: aẓumi
Amaruz: uẓumi
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
49 Aẓar:√ḥǦ
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: aḥeǧǧi
Unti:/ 1)D tigejdit tis semmus n lislam ɣer yinselmen.
2)D tinigin n yinselmen yel aseggas ɣer uxxam n rebbi .
Amḍan: Asuf: aḥeǧǧi Asget:/ Addad: Ilelli: aḥeǧǧi
Amaruz: uḥeǧǧi
Tayunut n umawal: anejlus. [æ n ǝ j l u s] Aẓar:√njls
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: anejlus
Unti: tanejlust D ayen imu neqqar s teqbaylit lmalayek. Amḍan: Asuf: anejlus
Asget: inejlas Addad: Ilelli: anejlus
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
50 Tayunt n umawal: ameqqran [æ m ǝ Q r æ n] Aẓar:√mQrn
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: ameqqran
Unti:/ D rebbi. Amḍan: Asuf:ameqqran Asget:/ Addad: Ilelli:ameqqran Amaruz: umeqqran
Tayunt n umawal: adaymun [æ d æ y m u n ] Aẓar:√dymn
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: adaymun
Unti: tadaymunt 1)D ciṭṭan.
2) d amdan i y xeddmen ala ayen n diri deg tudert-is.
Amḍan: Asuf: adaymun Asget: idaymunen Addad: Ilelli: adaymun
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
51 Tayunt n umawal:amlac.[æ m l æ ʃ ] Aẓar: √mlc
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: amlac
Unti:/ D assaɣ yettilin gar urgaz d tmeṭṭut yettili-d ilmend n tesreḍt ansayen d leɛwayed n tmetti . Amḍan: Asuf: amlac
Asget: imlacen Addad: Ilelli:amlac
Amaruz: umlac Tayunt n umawal: asili. [ æ s i l i] Aẓar: √sl
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: asili
Unti:/ D assaɣ yettilin gar urgaz d tmeṭṭut yettili-d ilmend n tesreḍt ansayen d leɛwayed n tmetti . Amḍan: Asuf: asili
Asget: / Addad: Ilelli: asili
Amaruz: usili
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
52 Aẓar:√ḥnt
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:aḥnet
Unti:/ Mi ara yeggal umdan s yisem n rebbi s yen akkin ad yuɣal deg wawal-is.
Amḍan: Asuf: aḥnet. Asget:/ Addad: Ilelli: aḥnet
Amaruz: uḥnat
Tayunt n umawal: ajujil. [ æ j u j i l ] Aẓar: √Jl
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: ajujil
Unti: tajujilt D agrud ur nesɛi ara imawlan. Amḍan: Asuf: ajujil
Asget: ijujilen Addad: Ilelli: ajujil.
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
53 Tayunt n umawal: agellil [ æ g ǝ L i l ] Aẓar: √gL
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: agellil
Unti: tagellilt 1)D amdan ur yesɛin kra s way-s ara yedder. 2)D win imu ttaken yemdanen sadaqat . Amḍan: Asuf: agellil
Asget: igellilen Addad: Ilelli: agellil
Amaruz: ugellil
Tayunt n umawal: addan [æ D a n] Aẓar:√Dn
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: addan
Unti:/ D tawasra.
Mi ara yexdem welbeɛḍ kra n wayen ur nlaq ara s yen akkin win i t-yeẓran ad t-yester akken ur sellen ara yemdanen s wanect-nni. Amḍan: Asuf:addan
Asget:/ Addad: Ilelli: addan
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
54 Tayunt n umawal: aserkem.[æ s ǝ r k ǝ m] Aẓar:√srkm
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: aserkem
Unti:/ D tawasra.
Mi ara yexdem welbeɛḍ kra n wayen ur nlaq ara s yen akkin win i t-yeẓran ad t-yester akken ur sellen ara yemdanen s wanect-nni. Amḍan: Asuf: aserkem
Asget:/
Addad: Ilelli: aserkem Amaruz: userkem
Tayunt n umawal: amnafeq.[æ m n æ f ǝ q ] Aẓar: √mnfq
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: amnafaq
Unti: tamnafaqt D amdan iheddren ɣef wiyaḍ ma yili ulac-iten. Amḍan: Asuf: amnqaf
Asget: imnafqen Addad: Ilelli: amnafaq
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
55 Tayunt n umawal: aḥuli [ æ ḥ u l i ] Aẓar:√ḥl
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: aḥuli
Unti:/ D iselsa tettlusu-ten tmeṭṭut izewǧen mi ara teffeɣ ɣer berra iɣum akk tafekka-ines tettaǧeǧa-d anagar yiwet n tiṭ.
Amḍan: Asuf: aḥuli Asget:/ Addad: Ilelli: aḥuli
Amaruz: uḥuli
Tayunt n umawal: asebbaḥ.[æ s B a ḥ] Aẓar: √sBḥ.
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: asebbaḥ
Unti:/
Amdan ad ifares tagnit mi ara yili weḥd-s ad isebbeḥ,; ad d-yini subḥan allah, lḥemdu lilah, neɣ iqqer iten id deg tẓalit.
Amḍan: Asuf:asebbaḥ Asget:/
Addad: Ilelli:asebbaḥ Amaruz: usebbaḥ
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
56 Tayunt n umawal: acahed.[æ c æ h ǝ d] Aẓar:√chd
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: acahed
Unti: / D chada (achadu ana la ilaha ila alah wa ana muḥemmed rasul allah )
Amḍan: Asuf: acahed Asget:/ Addad: Ilelli: acahed
Amaruz: ucahed Tayunt n umawl: acla.[ æ ʃ l æ] Aẓar:√cl
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:acla
Unti:/ D attkal ɣef rebbi di yel tamsalt n tmeddurt seg tudert n umdan.
Amḍan: Asuf: acla Asget:/ Addad: Ilelli: acla
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
57 Tayunt n umawal: aḥellel. [ æ ḥ ǝ L ǝ l] Aẓar: √ḥL
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: aḥellel
Unti: taḥellelt D ayen ara d-yawi umdan s leɛtab-is s dat n rebbi d yemdanen .
Amḍan: Asuf: aḥellel Asget:/ Addad: Ilelli: aḥellel
Amaruz: uḥellel
Tayunt n umawal: asellem. [ æ s ǝ L ǝ m ] Aẓar: √sLm
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: asellem
Unti:/ 1)Mi ara d-iɛeddi umdan sdat wayeḍ ad as-yini yiwen seg-sen :salam rebbi fell-awen. 2)yeqqar-it i d umdan di tagara n tazallit. Amḍan: Asuf: asellem
Asget:/
Addad: Ilelli: asellem Amaruz: usellem
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
58 Tayunt n umawal: anil [æ n i l ].
Aẓar:√nl
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: anil
Unti:/ D amkan anda ara meḍlen win yemmuten. D timeqbert.
Amḍan: Asuf: anil Asget: inilen Addad: Ilelli: anil
Amaruz: wanil
Tayunt n umawal: asameḥ [æ s æ m ǝ ḥ ] Aẓar√smḥ
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:asameḥ
Unti:/ Mi ara yeɣleḍ welbeɛḍ ad isuter smaḥ . Amḍan: Asuf:asameḥ
Asget:/
Addad: Ilelli: asameḥ Amaruz: usameḥ
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
59 Tayunt n umawal: acawer [æ ʃ æ w ǝ r ] Aẓar:√cwr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: acawer
Unti:/
Mi ara yexdem yiwen kra maca ama icawer agraw n yimdanen wiyaḍ.
Amḍan: Asuf: acawer Asget:/ Addad: Ilelli: acawer
Amaruz: ucawer
Tayunt n umawal: asdar [ æ s d æ r ] Aẓar:√sdr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:asdar
Unti:/ D lemɛiwna yettilin gar yimdanen Amḍan: Asuf:asdar
Asget:/ Addad: Ilelli:asdar
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
60 Tayunt n umawal: akuter [æ k u t ǝ r ] Aẓar: √ktr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: akuter
Unti:/ D lemɛiwna yettilin gar yimdanen Amḍan: Asuf: akuter
Asget:/ Addad: Ilelli: akuter
Amaruz: ukuter
Tayunt n umawal: arazen [æ r æ z ǝ n ] Aẓar:√rzn
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: arazen
Unti:/
Mi ara yeffeɣ umdan seg ubrid n tineslemt neɣ ixeddem ayen n diri syen akkin ad yuɣal ad yendem, ad yebɣu as iseɣti ayen akk deg wayen yecceḍ.
Amḍan: Asuf:/
Asget: arazen Addad: Ilelli: arazen
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
61 Tayunt n umawal: abyennu [ æ b y ǝ N u] Aẓar:√byN
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: abyennu
Unti:/ D tagnit anda ara swwen ibawen ttakken-ten i warrac imectaḥ ad ten-ferqen ɣef yixxamen deg at yezjen isem-is yekka-d seg yisem n nbi Nuḥ abyennu= bab t-neɣ Nuḥ
(Sadaqa) Amḍan: Asuf: abyannu
Asget:/
Addad: Ilelli: abyennu Amaruz: ubyennu
Tayunt n umawal: lfalaqa [l f æ l æ q æ] Aẓar: √Lfq
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: lfalaqa
Unti:7 D tiyitiwin ɣer uzagur neɣ leḥfa n yiḍaren n win ara ixedmen kra iḥerrem-it lislam.
Amḍan: Asuf:lfalaqa Asget:/ Addad: Ilelli:lfalaqa
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
62 Tayunt n umawal: layet [ l æ y ǝ t]
Aẓar:√lY
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti:layet D kra n yijarriḍen seg tsurtin n leqran. Amḍan: Asuf: layet
Asget: layat Addad: Ilelli: layet
Amaruz:/
Tayunt n umawal: lewsiyyet [ l ǝ w s i Yǝ t ] Aẓar: √lwsY
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti: lewsiyet Mi ara yemmet welbaɛḍ ad d-yeǧǧ lewsiyet deg-s ara d_isefhem kra.
Amḍan: Asuf: lewsiyet Asget: lewsayet Addad: Ilelli:lewsiyet
Amaruz:/
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
63 Tayunt n umawal: lemkaber [ l ǝ m k æ b r ] Aẓar: √lmkbr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay: lemkaber
Unti:/ D tagnit tbeddu seg waggur n yennayer almi d aggur n meɣres, ttruḥun deg-s imẓabiyen ɣer temjida beddun aɛzam n wawal n umeqqran sdeffir n tzalit n ɣbecca
Amḍan: Asuf:lemkaber Asget:/
Addad: Ilelli: lemkaber Amaruz:/
Tayunt n umawal: tiẓernin [ t i ẓ ǝ r n i n ] Aẓar: √ẓrN
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti:tiẓernin D taẓalit yettilin lawan n ṭhur. Amḍan: Asuf:/
Asget: tiẓernin Addad: Ilelli: tiẓernin
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
64 Tayunt n umawal:taggzin [t æ G ẓ i n ] Aẓar: √Gzn Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/ Unti: taggzin D taẓalit n lɛaser. Amḍan: Asuf:taggzin Asget:/ Addad: Ilelli:taggzin Amaruz: teggẓinTayunt n umawal: tisemsin [ t i s ǝ m s i n ] Aẓar: √sMn Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/ Unti: tisemsin D taẓalit n lmeɣreb Amḍan: Asuf:/ Asget:tisemsin Addad: Ilelli:tisemins Amaruz:/
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
65 Tayunt n umawal: tiniḍes [ t i n i ḍ s] Aẓar:√nḍs
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti:tiniḍes D taẓalit n lɛica. Amḍan: Asuf: tiniḍes
Asget: / Addad: Ilelli: tiniḍes
Amaruz:/
Tayunt n umawal: tsurit [ t s u r i t ] Aẓar:√sr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti:tsurit D tasuret , d awal n yella (rebbi) Amḍan: Asuf: tsurit
Asget: tsurtin Addad: Ilelli: tsurit
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
66 Tayunt numawal: tamjida [ t æ m j i d æ] Aẓar:√mjd
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti:tamjida D adeg n tẓallit, s teqbaylit lǧameɛ. Amḍan: Asuf: tamjida
Asget: tamjidat Addad: Ilelli: tamjida
Amaruz: temjida
Tayunt n umawal: timestar. [t i m s t æ r ] Aẓar:√mstr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti: timestar D ayen ssuffuɣen yimẓabiyen n sadaqat mi ara yunag welbeɛḍ akken ad t-setrent.
Amḍan: Asuf:/
Asget:timestar Addad: Ilelli: timestar
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
67
Tayunt n umawal: idewwaren. [ i D ǝ w a r n ]. Aẓar:√dWr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:idewwaren
Unti:/ D tagnit n usfugel ɣer yimẓabiyen, anda ara dewwren akk i leqser n At yezjen si 7 n sbeḥ almi d taẓalit n ṭhur ttawin id-sen igerdan iwakken ad asen-meslayen ɣef umezruy n yel amkan ideg selmaden deg-s leqran am zzawiyat d leǧwameɛ. Ad kfun idewwaren s sadaqat d lweɛdat.
Amḍan: Asuf:/
Asget:idewwaren Addad: Ilelli :idewwaren
Amaruz: /
Tayunt n umawal: taɣimit [ t æ ɣ i m i t ] Aẓar:√ɣm
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:/
Unti: taɣimit D anejmuɛ deg tamjida gar yizeɛlak n yiɣrem d yibeẓẓan yettili deg-s uɛzam n wawal n umeqqran.
Amḍan: Asuf: taɣimit Asget: tiɣimiyin Addad: Ilelli: taɣimit
Amaruz: tɣimit
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
68 Tayunt n umawal: ẓiyara [ ẓ i y a r a] Aẓar:√ẓyr
Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:
Unti: ẓiyara D rwah ɣer yimukan yesɛan assaɣ ɣer tesreḍt n yinselmen deg yiɣrem n at yezjen si 7 n sbaḥ almi tameddit ttilint deg-s ddeɛwat s lxir. Amḍan: Asuf: ẓiyara
Asget:ẓiyarat Addad: Ilelli: ẓiyara
Amaruz:/ Tayunt n umawal:yuc [ y u ʃ ] Aẓar:√yc Talɣa Anamek Tawsit: Amalay:yuc Unti:/ D rebbi. Amḍan: Asuf:yuc Asget:/ Addad: Ilelli:yuc Amaruz:/
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
69
II)Aḥric wis sin seg tesleḍt tasnalɣamkant:
1)Awal n umeqqran
Isem+tanzeɣt+isem D leqran, d awal n rebbi 2)agway n yiḍ
Isem+tanzeɣt+isem Taẓallit deg yiḍ 3)aqasi n yidammen
Isem+tanzeɣt+isem
Akken txedmed ak yettwaxdem(timenɣiwt s tmenɣiwt, ajraḥ s ujraḥ)
4)acemmar n usersi
Isem+tanzeɣt+isem
D adiwenni gar yimdanen yettili s uqader gar ugraw-nni n yimsiwal.
5)argab n yyur
Isem+tanzeɣt+isem
D leḥsab n yimẓabiyen mi ara bɣun ad ẓren melmi d aggur n lɛid. 6)amezwar n yimjujen.
Isem+tanzeɣt+isem
D aggur deg useggas n yinselmen( rabiɛ1) 6)alemmas n yimjujen.
Isem+tanzeɣt+isem
D aggur deg useggas n yinselmen(ǧumada1) 7)aneǧǧaru n yimjujen
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
70
D aggur deg useggas n yinselmen( ǧumada aneggaru) 8)asǧa n lkembert
Isem+tanzeɣt+isem
D rwaḥ ɣer tmeḍlin n wigad yemmuten. 9)aẓuri n imenninta
Isem+tanzeɣt+isem
D rwaḥ ɣer tmeḍlin n wigad yemmuten. 10)aḥmad n yuc
Isem+tanzeɣt+isem. Ad yeḥmed umdan rebbi. 11)jar leɛyud
Tanzeɣt+isem
D aggur deg useggas n yinselmen( du lqiɛda) 12)lɛid abeẓẓan
Isem+isem
Lɛid tamecṭuḥt s way-s sfugulen yinselmen tagara n waggur n remḍan.
13)lɛid azeɛluk
Isem+isem
Lɛid tameqqrant s wya-s sfugulen yinselmen zellun deg-s akraren tisita... .
14)lilet el qedr
Isem+isem
Iḍ n 27 deg waggur n remḍan. 15)imensiwen n teltyam
Isem+tanzeɣt+isem
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
71 16)imensiwen n 15 n wussan
Isem+tanzeɣt+isem
D sadaqa xeddmen deffir n tmettant s 15 n wussan. 17)imensiwen n 40 n wussan
Isem+tanzeɣt+isem+tanẓeɣt+isem
D sadaqa xeddmen deffir n tmettant s 15 n wussan. 18)tirsal n lislam
Isem+tanzeɣt+isem
D lsasat tigejdanin i ɣef yerres lislam(acahed, tazallit, zakat, aẓumi, aḥeǧǧi). 19)Tawqit n ddunit Isem+tanzeɣt+isem D tagara n ddunit. 20)taddart n rebbi Isem+tanzeɣt+isem. D axxam n rebbi . 21)tajemmi iɛellan. Isem+isem. D lǧennet. 22)timsi n lexert. Isem+tanzeɣt+isem. D ǧahanemma 23)tara n yimriwen. Isem+tanzeɣt+isem.
D win yettaɣen awal i yimawlan. 24)ṭiwri n yimriwen.
Tasleḍt (tasnalɣant , tasnamkant)
72 Isem+tanzeɣt+isem.
D win yeffɣen abrid i yimawlan. 25)uffuɣ n lmillet .
Isem+tanzeɣt+isem.
D win yeffɣen i ubrid n lislam (d imecrek). 26)yyur n lmulud. Isem+tanzeɣt+isem. D lmulud . 27)yyur n lɛid. Isem+tanzeɣt+isem. D lmulud . 28)100 n rekɛet. Isem+tanzeɣt+isem.
D 100 n tẓulla deg yiḍ n 15 seg waggur n caɛban ideg ttuẓamen warrac i tikkelt tamenzut deg tudert-nsen.
Tasleḍt (Tamsislant)
66
Tasleḍt tamsislant:
1)imesli Tira tamsislant 2)Asellem [ӕ s L
ₔ
m] 3)Aqasi n yidammen [ӕ q ӕ s i n y i d ӕ m n] 4)anil [ӕ n i l ] 5)Aḥmad n rebbi [ӕ ḥ m ӕ d n r ₔ B i] 6)Asameḥ [ӕ s ӕ m ₔ ḥ] 7)acawer [ӕ ∫ ӕ w ₔ r ] 8)Asdar [ӕ s d ӕ r] 9)arazen [ӕ r ӕ z ₔ n] 10)aja [ӕ j ӕ ] 11)Asjad [ӕ s j ӕ d ] 12)Aser [ӕ s ₔ r ] 13)Aɛessas [ӕ ɛ ₔ S a s ] 14)Awal n umeqqran [ӕ w ӕ l n u m ₔ Q r ӕ n ] 15)Aẓumi [ӕ ẓ u m i ] 16)Aḥeǧǧi [ӕ ḥ ₔ Ǧ i ] 17)anejlus [ӕ n j l u s] 18)Ameqqran [ӕ m ₔ Q r ӕ n ] 19)Aɛzam n leqran [ӕ ɛ z ӕ m n l ₔ q r ӕ n ] 20)Agway n yiḍ [ӕ g w a y n y i ḍ] 21)Adaymun [ӕ d ӕ y m u n ] 22)Amlac [ӕ m l ӕ ∫ ] 23)Aḥnet [ӕ ḥ n ₔ t] 24)Ajujil [ӕ j u j i l ] 25)agellil [ӕ g ₔ L i l ] 26)Addan [ӕ D ӕ n ]Tasleḍt (Tamsislant)
67 27)Amnafaq [ӕ m n ӕ f ӕ q ] 28)Aḥuli [ӕ ḥ u l i ] 29)Asebbaḥ [ӕ s ₔ B a ḥ ] 30)Acahed [ӕ c a h ₔ d ] 31)Acla [ӕ c l ӕ ] 32)Aḥellel [ӕ ḥ ₔ L ₔ l] 33)Beṭṭu [ b ₔ Ṭ u] 34)Cefɛi [∫ ₔ f ɛ i ] 35)Caɛban [∫ ӕ ɛ b ӕ n ] 36)Ddin [D i n ] 37)Falaqa [F ӕ l ӕ q ӕ] 38)Lewter [ l ₔ w t ₔ r ] 39)Layet [l ӕ y ₔ t ] 40)Lewḍu [l ₔ w ḍ u ] 45)Lislam [L i s l ӕ m] 46)Lmulud [ l m u l u d ] 47)Lɛid abeẓẓan [ l ɛ i d a b ₔ Ẓ a n ] 48)Lɛid azeɛluk [ l ɛ i d a z ₔ ɛ l u k ] 49)Lxir [ l x i r ] 50)Limam [ l i m ӕ m ] 51)Lmektub [ l m ₔ k t u b ] 52)Lexert [ l ₔ x ₔ r t] 53)Lmuden [ l m u d ₔ n ] 54)Lilet el qedr [l i l ₔ t e l qₔ d r] 55)Leḥsab [ l ₔ ḥ s ӕ b ] 56)Lqeblet [l q ₔ b l t] 57)Laden [ l ӕ d ₔ n ]Tasleḍt (Tamsislant)
68
seg wayen i d-segza tira tamsislant n 57 n wawalen seg wammud n umahil banent-d tulmisin n tantala tumẓabt d umgired yellan gar-as d tantala taqbaylit:
1) Tanatala tumẓabt d tantala taggaɣt ulac deg-s tergalin tizenzaɣin yellan deg teqbaylit.
Md: [ l ₔ ḥ s ӕ b ](Mzb)→ [ l ₔ ḥ s ӕ ḇ ](Qbyl). Md: [ l ₔ x ₔ r t] (Mzb)→ [ l ₔ x a r ṯ] (Qbyl). Md: [ l ɛ i d] (Mzb)→ [ l ɛ i ḏ] (Qbyl).
Md: [ l m ₔ k t u b ] (Mzb)→ [ l m ₔ ḵ t u b ] (Qbyl).
2)Llant kra n tergalin ttbeddilent seg tumẓabt ɣer teqbaylit: Md: (j→g) [ӕ j u j i l ] (Mzb)→ [ӕ g u j i l ](Qbyl). [ӕ j ₔ L i l ] (Mzb)→[ӕ g ₔ L i l ] (Qbyl). Md: (ǧ→g) [ӕ r ǧ a z ] (Mzb)→ [ӕ r g a z ] (Qbyl). Md: (c→k) [ӕ c ӕ l ] (Mzb)→[ӕ ḵ ӕ l ] (Qbyl). Md: (č→k) [n ₔ Č] (Mzb)→[ n ₔ K ] (Qbyl).
ɣer abedellah(N)(2006/2007, sb: 08) yenna-d:«asmeskel-agi ur yelli ara d alugen amatu yezmer ur d-iḍerru ara deg kra n tegnatin».34
ur yelli ara ilebda acku llant tegnatin anda ad d-nsusru tirgalin-agi am teqbaylit am tumẓabt, md:1) kellex→kellx 2)agezzan→agezzan.
34
« Cependant, cette variation ne constitue pas une règle générale, et ne se produit pas dans certains cas ».