De eerste vermelding van Aalst vindt men terug in twee 9de-eeuwse eigendomslijsten van de abdij van Lobbes in Henegouwen, geschreven omstreeks 868-869. De bronnen beschrijven de bezittingen van de abdij per pagus waarin de vermelding staat van Alosta in de pagus Bracbatensis. Hierin wordt de villa Alost(a) beschreven als deel uitmakend van het domaniaal systeem waarbij de villa bestond uit een vroonhof met reserves en tenures. Boerderijen gelegen in de terra mansionara, gronden in het bezit van de heer, waren verplicht tot het leveren van diensten en het betalen in geld en natura1. Tussen 1047 en 1050 werd het gebied tussen Dender en Schelde, tot dan toe deel uitmakend van het markgraafschap Ename binnen het hertogdom Brabant, als Rijks-Vlaanderen toegevoegd aan het graafschap Vlaanderen. Aalst werd de nieuwe hoofdplaats van dit gebied en kreeg een belangrijke bestuurlijke en verdedigende functie. De stad vormde een verdediging van de nieuwe oostgrens van het graafschap Vlaanderen. Een motteburcht werd opgericht op de rechteroever van de Dender.
Boudewijn I van Aalst, via zijn moeder gelieerd met de graven van Vlaanderen, werd heer van Aalst.
Vanaf 1166 zal de villa Alost door het uitsterven van de familie van Aalst rechtstreeks in handen komen van de Vlaamse graaf2.
Vanaf de tweede helft van de 11de eeuw ontwikkelde Aalst zich als stad. Tussen 1050 en 1128 werd het castrum uitgebouwd en de eerste stadsomwalling aangelegd. Deze omwalling had een D-shape vertrekkend van de Denderoever, in het noorden ter hoogte van het O.L.V.-hospitaal, en liep westelijk
1 De Groote 2013, 9.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
rondom de Sint-Martinuskerk, via de Lange Zoutstraat verder onder het huidige Sint-Jozefscollege en (een deel van) de Klapstraat in het zuiden terug naar de Denderoever. Ze had een lengte van 750 m en omwalde een oppervlakte van ongeveer 6,5 ha. De omwalling bestond uit een walgracht van 15-17 m breed en 3,5-4 m diep, en een aarden wal van gemiddeld 13 m breed. In de tweede helft van de 12de eeuw werd binnen de omwalling de winterbedding van de Dender opgevuld en een kademuur gebouwd. Omstreeks 1200 werd een tweede stadsomwalling aangelegd. Deze had een lengte van 4 km, omwalde een oppervlakte van meer dan 50 ha en is in het stadsplan nog steeds herkenbaar (op de linker oever gereflecteerd in de Vaartstraat, Esplanadestraat, Vrijheidstraat, Vredeplein, Keizersplein, Zonnestraat en Houtmarkt). Hoewel de ambitie met het oog op een sterke bevolkingsgroei aanwezig was bleef deze uit tot in de 19de eeuw, met de industrialisering van de stad3.
Fig. 9: Locatie van het plangebied aangeduid op de historische kaart van Jacob van Deventer (ca.
1565).
De topografie van Aalst is vanaf het midden van de 16de eeuw te volgen op een aantal historische kaarten. Het oudste stadsplan, getekend door Jacob van Deventer (1558-1572), toont duidelijk dat het plangebied aan de zuidkant van de Klapstraat zich binnen de tweede, 13de-eeuwse stadsomwalling bevindt (fig. 9). Vanaf de Sint-Martinuskerk is de Pontstraat goed te volgen richting het zuiden met centraal in het westen de Klapstraat. Op de kaart is het thans verdwenen Walgrachtstraatje (in de bronnen vermeld vanaf 1442) of het later genoemde Kromme Elleboogstraatje (vanaf 1482) goed te zien. Dit straatje, dat aangesneden is bij archeologisch onderzoek in 2009, volgde het tracé van de D-vormige walgracht van de 11de-eeuwse stadsversterking4. Het is duidelijk dat het plangebied net
3 De Groote 2013, 18-27.
4 De Groote et al. 2010a, 18-19; De Groote et al. 2010b.
buiten deze eerste stadsversterking valt. Midden 16de eeuw maakte het plangebied deel uit van een woonblok met bijhorende achtererven.
Fig. 10: Locatie van het plangebied aangeduid op de historische kaart van Lodovico Guicciardini (ca. 1581).
Het stadsplan van Lodovico Guicciardini (1581) (fig. 10) geeft een min of meer vergelijkbare situatie weer waarbij het plangebied deel uitmaakte van een woonblok met bijhorende achtererven, gesitueerd binnen de 13de-eeuwse stadsomwalling. Het Kromme Elleboogstraatje is nog steeds aanwezig en ook de eerste stadsversterking is nog zichtbaar in het Aalsterse stratenpatroon.
In de stedenatlas van Braun en Hoogenbergh (1588) werd de stad Aalst beschreven (fig. 11). Opnieuw is een vergelijkbare situatie te zien, maar dit keer veel gedetailleerder. De Pontstraat, Klapstraat en het Kromme Elleboogstraatje zijn goed herkenbaar. Het plangebied maakt deel uit van een woonblok met bijhorende achtererven. De schematische weergave van de woonblokken laat enerzijds smalle en diepe huizen zien en anderzijds ook huizen met een brede gevel die minder diep gebouwd zijn. De achtererven bevatten bomen en bijgebouwen. Of dit plan de werkelijke situatie laat zien kan echter betwijfeld worden en moet eerder als schematisch beschouwd worden.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Fig. 11: Locatie van het plangebied op de historische kaart van Braun en Hoogenbergh (ca. 1588).
In Flandria Illustrata van Antonius Sanderus, gepubliceerd tussen 1641 en 1644, is eveneens een stadsplan van Aalst opgenomen (fig. 12). De typische topografie van de stad, met de eerste en tweede stadsversterking, is hierbij nog duidelijk zichtbaar. Het huizenblok met de bijhorende achtererven worden in nog hogere mate van detail weergegeven, maar echter in een gelijkaardige schematische weergave zoals elders op het plan gebruikelijk is bij de gewone huizen. Nu is vooral ook de percelering goed zichtbaar. Op het kruispunt tussen de Klapstraat en het Kromme Elleboogstraatje is een gemeenschappelijke waterput te zien. Deze waterput is nog ondergronds bewaard en bevindt zich ter hoogte van de spaarboog die thans in de zuidelijke gevel van het Sint-Jozefscollege langsheen de Klapstraat zichtbaar is.
Op het stadsplan van Philips de Dijn (1628) is de stad Aalst vanuit het noorden weergegeven.
Ingezoomd op het plangebied is een gewijzigde situatie te zien (fig. 13). De Pont- en Klapstraat zijn nog goed zichtbaar, terwijl het Kromme Elleboogstraatje verdwenen is, waarschijnlijk na de komst van de Jezuïeten op deze terreinen. Opnieuw maakt het plangebied aan de Klapstraat deel uit van een reeks huizen met bijhorende achtererven bestaande uit tuinen met bomen.
Fig. 12: Locatie van het plangebied op de historische kaart van Antonius Sanderus (1641-44).
Fig. 13: Locatie van het plangebied op de historische kaart van Philips de Dijn (ca. 1628).
Op de kabinetskaart van Joseph de Ferraris (1771 – 1778) is te zien dat het woonblok ten noorden van de Klapstraat (deels) is verworven door de Jezuïeten. Het plangebied zelf maakt nog steeds deel uit van hetzelfde woonblok. De woningen zijn echter minder gedetailleerd weergegeven dan in de oudere historische kaarten. Dat de achtererven uit tuinen bestonden is wel op te merken (fig. 14).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Fig. 14: Locatie van het plangebied aangeduid op de Ferrariskaart (ca. 1771-1778).
De perceelskaart uit de Atlas der Buurtwegen (rond 1840) (fig. 15) toont een vrijwel gelijkaardige situatie als de Ferrariskaart. Wel is aan de noordzijde van de Klapstraat ook het internaat weergegeven dat gebouwd is in 1778.
Fig. 15: Locatie van het plangebied aangeduid op de Atlas der Buurtwegen (1840).
De historische kaarten gemaakt door Philippe Vandermaelen (1846-1854) laat het plangebied zien als één groot woonblok ten zuiden van de Klapstraat (fig. 16). De Popp-kaart (Atlas cadastral parcellaire de la Belgique - 1842-1879) toont een gelijkaardige situatie als op de Atlas der Buurtwegen.
Fig. 16: Locatie van het plangebied aangeduid op de Vandermaelenkaart (1846-1854).
Fig. 17: Locatie van het plangebied aangeduid op het kadasterplan van Popp (1842-1879).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Ook de geschreven bronnen leveren informatie over de Klapstraat, zij het slechts in zeer beperkte mate. De oudste vermelding van de straat gaat terug tot 1380, waar men het heeft over de clapstrate5. In een oorkonde van 1400 staat vermeld: “…in de Clapstrate jeghen de Walgracht.”6. In een document van 1442 nog eens opgetekend als jnde clapstrate neffen de walgracht. De verwijzingen naar walgracht slaat op de eerste stadsomwalling. Wat niet duidelijk is of hierbij de nog ten dele openliggende gracht bedoeld wordt, of het enkel om het toponiem gaat als doorlevende herinnering aan de vroeger op die plaats gesitueerde walgracht. Het onderzochte terrein situeert zich ten zuiden van de D-vormige walgracht van de eerste stadsomwalling7.
In het begin van de 16de eeuw bevond zich in de Klapstraat de stede temmer hove of schuere van de stede echter zonder aanwijzingen waar deze zich juist situeerde8. Dit gebouw zou echter al in de tweede helft van de 16de eeuw verdwenen zijn. Onder de inwoners van deze straat bevinden zich onder meer een aantal geestelijken: priester Jan Martens (1486), kanunnik Calendries (1672), priester de Bast (1761). Ook ridder Lodewijk-Karel d’Anckerhielm, schepen van de stad, had er in de 18de eeuw zijn woonst (1785)9.
5 Haers Van Der Meulen 1961, 106.
6 Van Nuffel 1914, 222; De Groote & Moens 1995, 141-144.
7 De Groote 2013, 18-21.
8 Van Nuffel 1914, 222.
9 Van Nuffel 1914, 223.