تﺎﺳﺳؤﻣﻟا لﺧاد نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ نﯾﺳﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا رود
Le role de la culture organisationnelle dans l'amélioration de la performance des travailleurs au sein des organisations
: مﻼﺘﺳﻻا ﺦﯾرﺎﺗ 22
/ 04 / 2021 : لﻮﺒﻘﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ؛ 11
/ 05 / 2021
صﺧﻠﻣ
* Corresponding author, e-mail:s.ferroum@mail.com Résumé
Les organisations contemporaines vivent dans de nombreux conflits et problèmes qui menacent leur entité, et cela est dû aux développements rapides et aux changements que le monde connaît, en particulier dans le domaine du travail et des travailleurs, donc ce que nous voyons aujourd'hui en termes de force et d'efficacité de gestion et de main-d'œuvre dans la gestion des affaires des institutions a un impact important sur leur succès et sa croissance, car les défis découlant de ce mouvement obligent les administrations, qu'elles soient publiques ou privées, à prendre de temps en temps de nombreuses mesures pour mettre à jour leurs systèmes afin de gérer efficacement et efficacement les situations de manière optimale. Surtout en ce qui concerne sa culture, qui est le principal pilier et référence pour tous les comportements émis au sein d'une même organisation, qui elle-même peut freiner sa croissance ou augmenter la motivation de ses travailleurs et contrôler leurs comportements et ainsi augmenter leur performance, et dans notre étude appliquée nous essaierons de découvrir la réalité de la culture organisationnelle dans les institutions industrielles Mots Clés: culture organisationnelle , productivité des travailleurs
* ﺔﻴﻔﺻ موﺮﻓ
ناﻮﻌﻛ ﺪﻤﳏ
ﺔﻌﻣﺎﺟ ﺔﻧﯾطﻧﺳﻗ يرﮭﻣ دﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ ،2
.رﺋازﺟﻟا
ددﮭﺗ تﺗﺎﺑ ﻲﺗﻟا لﻛﺎﺷﻣﻟا و تﺎﻋارﺻﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا ةرﺻﺎﻌﻣﻟا تﺎﻣظﻧﻣﻟا شﯾﻌﺗ ﺔﺻﺎﺧ مﻟﺎﻌﻟا ﺎﮭﺷﯾﻌﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﻌﯾرﺳﻟا تارﯾﯾﻐﺗﻟا و تاروطﺗﻠﻟ ﻊﺟار اذھ و ﺎﮭﻧﺎﯾﻛ ةرادﻹا ةءﺎﻔﻛ و ةوﻗ نﻣ موﯾﻟا هارﻧ ﺎﻣ ﺎﻧﺣﺑﺻﺄﻓ ،لﺎﻣﻌﻟا و لﻣﻌﻟا لﺎﺟﻣﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ﻷا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا نوؤﺷ رﯾﯾﺳﺗ ﻲﻓ ﺔﻠﻣﺎﻌﻟا دﯾﻟا و ،ﺎھوﻣﻧ و ﺎﮭﺣﺎﺟﻧ ﻰﻠﻋ زرﺎﺑﻟا رﺛ
ﺔﻣﺎﻌﻟا تﻧﺎﻛ ءاوﺳ تارادﻹا ﻰﻠﻋ مﺗﺣﺗ ﺔﯾﻛرﺣﻟا هذھ نﻋ ةردﺎﺻﻟا تﺎﯾدﺣﺗﻟﺎﻓ ﺎﮭﺗﻣظﻧأ ثﯾدﺣﺗﻟ تاءارﺟﻹا نﻣ دﯾدﻌﻟﺎﺑ مﺎﯾﻘﻟا رﺧﻷا و نﯾﺣﻟا نﯾﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا وأ ﻖﻠﻌﺗﯾ ﺎﻣ ﺔﺻﺎﺧ ،لﺛﻣﻷا وﺣﻧﻟا ﻰﻠﻋ ةءﺎﻔﻛ و ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﺑ فﻗاوﻣﻟا ةرادإ فدﮭﺑ رﺑﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ﺎﮭﺗﻓﺎﻘﺛﺑ ةردﺎﺻﻟا تﺎﯾﻛوﻠﺳﻟا ﻊﯾﻣﺟﻟ ﻊﺟرﻣﻟا و ﺔﯾﺳﺎﺳﻷا ةزﯾﻛرﻟا
ﺎﮭﻟﺎﻣﻋ ﺔﯾﻌﻓاد نﻣ دﯾزﺗ وأ ﺎھوﻣﻧ لﻗرﻌﺗ دﻗ ﺎﮭﺗاذﺑ ﻲﺗﻟاو ،دﺣاوﻟا مﯾظﻧﺗﻟا لﺧاد هذھ ﺔﯾﻘﯾﺑطﺗﻟا ﺎﻧﺗﺳارد ﻲﻓ و ،مھءادأ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و مﮭﺗﺎﯾﻛوﻠﺳ طﺑﺿو تﺎﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﻊﻗاو ﺔﻓرﻌﻣ ﻰﻠﻋ فوﻗوﻟا لوﺎﺣﻧ فوﺳ ا لﻼﺧ نﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ ىوﺗﺳﻣ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﮭﺗردﻗ ىدﻣ دﯾدﺣﺗو ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟ
ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﻣ عوﻧ يأ ﺔﻓرﻌﻣ تﺎﻣﻠﻛﻟا ﺔﯾﺣﺎﺗﻔﻣﻟا :
ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا
؛ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ءادأ
نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا .
Abstract
Contemporary organizations witness countless conflicts and problems that threaten their very being, and this is mainly due to the rapid evolution and changes that the world undergoes;
especially the ones related to work and workers. What we see nowadays as the strength and management competency in addition to labor force in companies’ management has the most distinguished impact on its thriving and growth. Moreover, the challenges imposed by this dynamic movement forces administrations, be it private or state administrations, to adopt, from time to time, numerous procedures to update their programs in order to manage the different situations effectively; especially when it comes to its culture, that represents the main pillar and the reference to all behaviors emerging from the single organism;
which on its own can cripple its development or increase the yield of their employees and adjust their behavior, the thing that will lead to an increase in their productivity. In our applied study, we will try to stand on knowing the reality of the organizational culture in the industrial companies and determine its ability to boost workers productivity through investigating which type of organizational culture has the most impact on the workers’
productivity in the company sampled; mainly due to the importance of the latter for the continuity and thriving of the company.
Key words: Organizational Culture, Worker’s Productivity
160
I- ﺔﻣدﻘﻣ مدﻘﺗﻟا تاروﺛ و تﺎﻘﻠﺣ ﻲﻓ ﺔﻣﺎﻋ ﺔﻔﺻﺑ موﯾﻟا ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا مظﻌﻣ شﯾﻌﺗ كﻟاذ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗ ﺔﻓﺎﻘﺛ دﯾﺳﺟﺗ ﻲﻓ رﯾﺑﻛ لﻛﺷﺑ مﮭﺳﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا تارﻔطﻟا و ﻲﺟوﻟوﻧﻛﺗﻟا
ةوﺟرﻣﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا فادھﻷا غوﻠﺑﻟ :نوﻧﻗ)
2019 ص ، 17 تاوﻧﺳﻟا ﻲﻓ داز ثﯾﺣ ،(
ةرﯾﺧﻷا ﺎﻣﻟ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟﺎﺑ مﺎﻣﺗھﻻا ةرادﻹا تﻻﺎﺟﻣ ﻲﻓ نﯾﺳرادﻟا و نﯾﺛﺣﺎﺑﻟا مﺎﻣﺗھا
ﺎﮭﺗﺳارد ﻲﻓ ﻊﺳوﺗﻟا و رارﻣﺗﺳﻻا دﯾزﯾ ﺎﻣ و تﺎﺳﺳؤﻣﻟا روطﺗ و وﻣﻧ ﻲﻓ ةرﯾﺑﻛ ﺔﯾﻣھأ ﺎﮭﻟ اذھ تﺎﺑﻓ ،ﺎﮭﻓادھأ و ﺎﮭﺗﺳﺎﯾﺳ و ﺎﮭﻌﺑﺎط رارﻏ ﻰﻠﻋ ىرﺧأ ﻰﻟإ ﺔﺳﺳؤﻣ نﻣ ﺎﮭﻓﻼﺗﺧا وھ ﻟا و ثﺣﺑﻟا رھوﺟ فﻼﺗﺧﻻا ﻲﻓ صوﻐ
نﻣ رﯾﺛﻛ تﺣﺑﺻأ دﻗ و ،ﺎﮭﺗﺎﻧوﻛﻣ و ﺎﮭﺻﺋﺎﺻﺧ
لﯾﻠﺣﺗﻟا و ﺔﺳاردﻟا ﻲﻓ ﺔﯾوﻟوﻷا ﺎﮭﯾطﻌﺗ و ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﺑ ﺎﮭﻣﺎﻣﺗھا يدﺑﺗ لﺎﻣﻋﻷا تﺎﻣظﻧﻣ و نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا كوﻠﺳ ﻲﻓ رﯾﺛﺄﺗﻟا ﻲﻓ ةرﺷﺎﺑﻣ ﺔﻔﺻ ﺎﮭﻟ ﺔﯾﻛوﻠﺳ و ﺔﯾﻠﻛﯾھ ادﺎﻌﺑأ نﻣﺿﺗﺗ ﺎﮭﻧﻷ :ةدوﺟ و فﯾطﻠﻟا دﺑﻋ) ﺔﻣظﻧﻣﻟا ءادأ ﻲﻓ مﺗ نﻣ 2010
ص ، 120
نود نﻣ و ﮫﻧﻷ ﺔﻗوﻣرﻣ ﺔﻧﺎﻛﻣ ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ءﺎطﻋإ ﻲﻓ يرﺷﺑﻟا دروﻣﻟا ءادأ رود كردﻧ ﺎﻧﻠﻛﻓ ( لﻌﺟ يذﻟا رﻣﻷا ﺔﯾﺳﻓﺎﻧﺗﻟا ﺎھدودﺣ ﻊﯾﺳوﺗ و جﺎﺗﻧﻹا ﻰﻠﻋ ﺎﮭﺗردﻗ و ﺎﮭﺗﯾﻟﺎﻌﻓ نﻣ دﯾزﯾ كﺷ .مھءادأ رﯾوطﺗ و ﺔﯾﻣﻧﺗ وﺣﻧ مﮭﻣﺎﻣﺗھا نوﻟوﯾ ءاردﻣﻟا و ةدﺎﻘﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا ﺎﺟﻧ ﺢﺑﺻأ ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و ﺔﯾرﺷﺑﻟا دراوﻣﻟا ةءﺎﻔﻛ و ﺔﻌﯾﺑط ﻰﻠﻋ سﺎﺳﻷﺎﺑ ﺎﻧوھرﻣ ﺔﻣظﻧﻣ يأ ح
مﺎﯾﻘﻟا ﻰﻠﻋ مھدﻋﺎﺳﯾ ﺎﯾﻣﯾظﻧﺗ ﺎﺧﺎﻧﻣ ﺎﮭﺑ نﯾﻠﻣﺎﻌﻠﻟ رﻓوﺗ نأ لوﺎﺣﺗ تﺎﻣظﻧﻣﻟا نﺈﻓ اذﻟ ﺎﮭﯾﻓ .ﮫﺟو لﻣﻛأ ﻰﻠﻋ مھراودﺄﺑ مھأ ىدﺣإ ﻰﻠﻋ ءوﺿﻟا طﯾﻠﺳﺗ ﺔﯾﺛﺣﺑﻟا ﺔﻗروﻟا هذھ ﻲﻓ لوﺎﺣﻧﺳ سﺎﺳﻷا اذھ نﻣ و زﯾﻣﺗ ﻲﺗﻟا ﻊﯾﺿاوﻣﻟا لﺎﻣﻌﻟا ءادأ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﻲھو ﻻأ ﺔﺣﺟﺎﻧﻟا لﺎﻣﻋﻷا تﺎﻣظﻧﻣ
:ﺔﯾﻟﺎﻛﺷﻹا .
ﺎﮭﻧﺎﯾﻛ ددﮭﺗ تﺗﺎﺑ ﻲﺗﻟا تﺎﻋارﺻﻟا و تارﯾﻐﺗﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا موﯾﻟا لﺎﻣﻋﻷا تﺎﻣظﻧﻣ شﯾﻌﺗ ﺎﮭﯾﻠﻋ ضورﻔﻣ ﺎﺣوﺗﻔﻣ ﺎﻣﺎظﻧ رﺑﺗﻌﺗ ﺔﻣظﻧﻣﻟا نأ وھ ﻲﺳﺎﺳأ رﺎﺑﺗﻋا ﻰﻟإ ﻊﺟار اذھ و ا ﮫﻟ نﺎﻛﻓ ،رﯾوطﺗﻟا و رﯾﯾﻐﺗﻟا ﺎﯾﺎﺿﻘﻟا مھأ نﻣ ﺢﺑﺻأ و ﺔﻣظﻧﻣﻟا ةﺎﯾﺣ ةرود ﻰﻠﻋ ﻎﻟﺎﺑ رﺛ
اوﻣﻧ فرﻌﯾ ﻻ تﺎﻣظﻧﻣﻟا وﻣﻧ و روطﺗ نأ ثﯾﺣ ،نھارﻟا تﻗوﻟا ﻲﻓ تﺎﻣظﻧﻣﻟا لﻐﺷﺗ ﻲﺗﻟا ضﻌﺑ كﺎﻧﮭﻓ ،لﺣارﻣﻟا ضﻌﺑ ﻊﺑﺎﺗﺗ ﺔﺟﯾﺗﻧ ثدﺣﺗ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا تارﯾﻐﺗﻟا نﺈﻓ ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و ﺎﯾطﺧ وﻘﻟا نوﻛﺗ ﺎﮭﻟﻼﺧ نﻣ و ﺔﯾوﻗ نوﻛﺗ ﻊﺑﺎﺗﺗﻟا نﻣ تارﺗﻔﻟا ﯾﺟرﺎﺧﻟا ﺔﯾﻣﺎﻧﯾدﻟا و ﺔﯾﻠﺧادﻟا ى
ﺔ
ﺔﻣظﻧﻣﻠﻟ ﺔﻣﮭﻣ ﺎﺿﯾأ ﻲﮭﻓ ﺔﯾﻠﺣرﻣﻟا دوﻛرﻟا تﺎﻗوأ ﺎﻣأ هرﺳﻛ نﻛﻣﯾ ﻻ ﻖﺳﺎﻧﺗﻠﻟ ادﯾﺟ ﻊﻓاد نﻛﻣﺗﺗ ﻰﺗﺣ ﺎﮭﺗﺳارد و تارﻐﺛﻟا فﺎﺷﺗﻛا و ءﺎطﺧﻷا كاردﺗﺳﻻ ﺔﺻرﻓ ﺎﮭﺗﻠﻌﺟ اذإ ﺔﺻﺎﺧ ا ﺔﻠﻛﺷﻣﻟا ﺔﺻﺎﺧ تﺎﻣظﻧﻣﻟا يرﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا تﻼﻛﺷﻣﻟا نﻣ ضﻌﺑﻟا ﻲطﺧﺗ نﻣ ﻟ
ﻲﺗ
ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا بﻧﺎﺟﻟﺎﺑ ﻖﻠﻌﺗﯾ ﺎﻣ وھ و ﻲﺿﺎﻣﻟا نرﻘﻟا نﻣ تﺎﻧﯾﻧﺎﻣﺛﻟا دﻘﻋ ﻲﻓ ﺎﮭﯾﻓ ثﺣﺑﻟا كردﺗﺳا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﮫﯾﻠﻋ ﺢﻠطﺻا ﺎﻣ وأ لﻣﻌﻟا تﺎﻣظﻧﻣ لﺧاد ﺔﻋﺎﻣﺟﻟا و درﻔﻟا ةﺎﯾﺣ ﻲﻓ ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا دﻌﺑﻟا وأ لﻣﻌﻟا ءﺎﺿﻓ ﻲﻓ ثدﺣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا لﻛﺎﺷﻣﻟا نأ ﻰﻠﻋ بﻧﺎﺟﻟا اذھ دﻛؤﯾ ثﯾﺣ ،ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﻓ ﺔﺻﺎﺧ لﻣﻌﻟا ﺔﺋﯾﺑ ﻲﻓ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا تارﯾﻐﺗﻟا نﻣ ﺔﻌﺑﺎﻧ يرﺷﺑﻟا دروﻣﻟﺎﺑ ﻖﻠﻌﺗﯾ ﺎﻣﯾ
:سﺎﺑﻋ) 2018 ص،
94 ﻊﻣ روطﺗﺗ ﻲﺗﻟا و ﮫﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﮫﺗﻓﺎﻘﺛ ﻊﻣﺗﺟﻣ لﻛﻟ نأ ﺎﻣﻛﻓ ،(
نﻣ نﻣزﻟا رورﻣ ﻊﻣ روطﺗﺗ ﻲﺗﻟا و ﺎﮭﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﺎﮭﺗﻓﺎﻘﺛ ﺎﺿﯾأ ﺔﻣظﻧﻣ لﻛﻠﻓ تﻗوﻟا رورﻣ .لﺻﺣﺗ ﻲﺗﻟا تارﯾﻐﺗﻟا لﺟ لﻼﺧ ﺔﻣظﻧﻣ لﻛ زﯾﻣﺗﺗ و و تادﺎﻋ و مﯾﻗ نﻣ ﮫﯾﻠﻋ لﻣﺗﺷﺗ ﺎﻣﻟ لﺎﺟﻣﻟا سﻔﻧ ﻲﻓ ﺎﮭﺗﻼﯾﺛﻣ نﻋ
ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟﺎﻓ .ﺔﯾﺑﻠﺳ وأ ﺔﯾﺑﺎﺟﯾا تﻧﺎﻛ ءاوﺳ درﻔﻟا ﺎﮭﺑﺳﺗﻛﯾ ﻲﺗﻟا تادﻘﺗﻌﻣ و تﺎھﺎﺟﺗا رﺑﺗﻌﺗ و ،مﯾظﻧﺗﻟا لﺧاد نوﻛﺗ ﻲﺗﻟا فارﻋﻷا و دﯾﻟﺎﻘﺗﻟا و تادﺎﻌﻟا و مﯾﻘﻟا عوﻣﺟﻣ ﻲھ
ﻛوﻠﺳﻟا و تﺎﻓرﺻﺗﻟا لﻛﻟ ﻲﺳﺎﺳﻷا ﻊﺟرﻣﻟا ﺔﻔﻟﺎﺧﻣ تﺎﻛوﻠﺳ لﻣﺎﻋ لﻛ كﻠﺳﯾ دﻗ ﺎﮭﻧوذﺑﻓ تﺎ
ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﮫﯾﻟإ لﺻﺗ نأ نﻛﻣﯾ ﺎﻣ كاردإ نود باوﺻ ﮫﻧا هدﻘﺗﻌﯾ ﺎﻣ ﻖﻓو رﯾﺳﯾ لﻛ و رﺧﻸﻟ ﺔﯾﻣھأ تاذ رﺑﺗﻌﺗ ةرﯾﺧﻷا هذھ نﻷ ،ﺎﮭﺗﻓﺎﻘﺛ و ﺎﮭﻓادھأ و ﺎھرﯾﯾﺎﻌﻣ ﻲﻓ عدﺻﺗ و كﻛﻔﺗ نﻣ ﻲﻓ ﮫﺑﻌﻠﺗ يذﻟا رودﻠﻟ ﻊﺟار اذھ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﻐﻟﺎﺑ ﺗﻟا ءﺎﺿﻋأ كﺳﻣﺗ
مﯾظﻧ
دﺳﻓوھ هدﻛأ ﺎﻣ اذھ و مﮭﻣﯾﻗ و مﮭﺗادﺎﻋ دﯾﺣوﺗ و hofsted 1999
:نوﻧﻗ) ﻲﻓ 2019
،
ص 15 لﺑﺎﻘﻣﻟﺎﺑ " ﺔﻣظﻧﻣﻠﻟ ﺔﺟﺗﻧﻣﻟا ﻲﺟوﻟوﻛﯾﺳﻟا لﺻﻷا " ﻲھ ﻼﺋﺎﻗ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺔﯾﻣھأ وﺣﻧ (
توا ﺔﺳارد تﻔﺷﻛ ott
داز اذﮭﻟ "ﮫﻧﻣ اءزﺟ تﺳﯾﻟ و ﺎﮭﺳﻔﻧ ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﻲھ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا " نأ
مﺎﻣﺗھﻻا نﻣ ﺔﯾرادﻹا و ﺔﯾﻛوﻠﺳﻟا موﻠﻌﻟا عاوﻧأ فﻠﺗﺧﻣ نﯾﺑ ﺎﮭﺗﺳارد ﻲﻓ ﻊﺳوﺗﻟا داز و ﺎﮭﺑ
ﺔﻛرﺗﺷﻣ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗ ﺔﻓﺎﻘﺛ دﻠﻘﺗ نﻣ تﺎﻣظﻧﻣﻟا نﻛﻣﺗ صرﻓ نﻣ دﯾزﺗ رﯾﯾﺎﻌﻣ و ططﺧ ﻊﺿو لﺟا .رﯾﻛﻔﺗﻟا طﺎﻣﻧأ ﻲﻓ دﺣاو بوﻠﺳأ ﺦﯾﺳرﺗ ﻲﻓ مﮭﺳﺗ مﯾظﻧﺗﻟا ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ ﻲﻓ رﺛﺄﺗ كﻟاذﻛ ﻲﮭﻓ ،تﻧﺎﻛ ﺔﯾﻠﺧاد وأ ﺔﯾﺟرﺎﺧ تارﯾﻐﺗﻣﺑ رﺛﺄﺗﺗ ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ نأ ﺎﻣﻛﻓ و تﺎﺳاردﻟا نﻣ دﯾدﻌﻟا ﮫﯾﻟإ تﻠﺻوﺗ ﺎﻣ اذھ و ﺔﻣظﻧﻣﻠﻟ ﺔﯾﻠﺧادﻟا تﺎﻛوﻠﺳﻟا نﻣ دﯾدﻌﻟا ةدﺣوﻣ ﺔﻛرﺗﺷﻣ ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ تﻧﺎﻛ ﺎﻣﻠﻛﻓ ،لﺎﻣﻌﻟا ءادأ تﺎﻛوﻠﺳﻟا هذھ رﺛﻛأ نﻣو ،ثﺎﺣﺑﻷا ﻲﻓ مھءادأ نﺎﻛ ﺎﻣﻠﻛ ﺎﮭﺗردﻗ ةدﺎﯾز لﺟا نﻣ تﺎﻣظﻧﻣﻟا فﻠﺗﺧﻣ ﮫﯾﻟإ اوﺑﺻﺗ ﺎﻣ اذھ و نﺳﺣﺗ
ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﺑ فﯾﻛﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﮭﺗردﻗ نرﺗﻘﺗ و ،رﯾﯾﻐﺗﻟا ﺔﻣﺋاد ﺔﯾﺋﯾﺑﻟا لﻣاوﻌﻟا ﻊﻣ فﯾﻛﺗﻟا ﻰﻠﻋ .لﺎﻣﻌﻟا ءادﺄﺑ ﻲﺳﺎﺳأ لﻛﺷﺑ و زﺟﻟا ﮫﻧوﻛ ﺔﻣظﻧﻣﻠﻟ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا و ﺔﯾرادﻹا ﺔﯾﻠﻣﻌﻠﻟ ﻲﺳﯾﺋرﻟا نوﻛﻣﻟا لﺎﻣﻌﻟا ءادأ رﺑﺗﻌﯾ ذإ ء
و ﺔﺑﻗارﻣﻟا و مﯾﯾﻘﺗﻠﻟ لﺑﺎﻗ و ﺔﯾﺟﺎﺗﻧﻹا ﺔﯾﻠﻣﻌﻟا رﯾدﯾ يذﻟا نﺎﺳﻧﻹﺎﺑ طﺑﺗرﻣ ﮫﻧﻷ ﮫﻧﻣ ﻲﺣﻟا ) نﻣ لﻛ ﮫﯾﻟإ رﺎﺷأ ﺎﻣ اذھ و رﯾﯾﻐﺗﻟا hattrup and bock: 2002; 25
( " نأ ﻰﻠﻋ
فادھأ ﻖﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ مﮭﺳﺗ و صﺎﺧﺷﻷا ﺔﺑﻗارﻣﻟ ﻊﺿﺧﺗ تﺎﯾﻛوﻠﺳ و تاءارﺟإ ﻲﻔﯾظوﻟا ءادﻷا ىرﯾ و "ﺔﻣظﻧﻣﻟا gehenn
) 2004 ص ، 223 تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا وھ ﻲﻔﯾظوﻟا ءادﻷا " نأ (
خﺎﻧﻣﻟا و ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﻣ لﻛ لﯾﻛﺷﺗ ﻲﻓ مﮭﺳﺗ تﺎﯾﻛوﻠﺳﻟا هذھ و ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﯾرھوﺟﻟا ."ﻲﻣﯾظﻧﺗﻟا و طﺑﺿ ﻲﻓ مھﺎﺳﯾ دﻗ اذھ و ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﻣ نﯾﻌﻣ عوﻧ وأ طﻣﻧ ﻰﻧﺑﺗﺗ ﺔﻣظﻧﻣ لﻛ نأ دﺟﻧ ثﯾﺣ ﺗﻟا ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا دﺟﻧﻓ ،نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ نﯾﺳﺣﺗ ﺔﯾدرﻔﻟا ﺔﯾرﺣﻟا ﺎﮭﯾﻓ مدﻌﻧﺗ ﻲ
وأ
نﯾﺣ ﻲﻓ ،ﺔﺑﺎﻗرﻟا سﺎﺳأ ﻰﻠﻋ موﻘﺗ و تﺎﯾﻟوؤﺳﻣﻟا دﯾدﺣﺗ لﻣﻌﺗ و لﻣﻌﻟا ءادﻷ ﺔﯾﻋﺎﻣﺟﻟا ةدﻋﺎﺳﻣ لﻣﻋ ﺔﺋﯾﺑ رﯾﻓوﺗ و ﺔﯾرﺣﻟا نﻣ ردﻗ رﺑﻛا ءﺎطﻋإ ﻰﻟإ ﻰﻌﺳﺗ ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا دﺟﻧ زﻛرﺗ ﻲﺗﻟا ﻲھ ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ ﺎﻣأ ،عادﺑﻹا و رﻣﺗﺳﻣﻟا زﯾﻔﺣﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﻟا ﻰﻠﻋ
تﺎﻗﻼﻌ
ﺎﮭﯾﻟإ رظﻧﺗ دﻗ ﻲﺗﻟا عاوﻧﻷا نﻣ ﺎھرﯾﻏ و نوﺎﻌﺗﻟا و ةوﺧﻷﺎﺑ زﯾﻣﺗﺗ لﻣﻋ ﺔﺋﯾﺑ و ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا ﺎﮭﯾﻠﻣﺎﻋ ءادأ نﯾﺳﺣﺗ نﺎﻣﺿ لﺟا نﻣ يوﻗ ﻊﻓاد ﺎﮭﯾطﻌﯾ ﮫﻧا ﻰﻠﻋ هدﻘﺗﻌﺗ ﺎﻣ ﻖﻓو ﺔﻣظﻧﻣ لﻛ .ىرﺧأ نﻋ ﺔﻣظﻧﻣ زﯾﻣﯾ دﻗ ﺎﻣ اذھو مﯾظﻧﺗﻟا لﺧاد ﺎﯾﺳﯾﺋر ارود ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا يدؤﺗ و تﺎﯾوﺗﺳﻣﻟا ﻊﯾﻣﺟ ﻲﻓ و يرادﻹا
و
ءادﻷا رﯾوطﺗ و نﯾﺳﺣﺗ ﻰﻠﻋ لﻣﻌﯾ يذﻟا مﺋﻼﻣﻟا خﺎﻧﻣﻟا ﻖﻠﺧ ﻲﻓ مھﺎﺳﺗ ثﯾﺣ ،ﺔطﺷﻧﻷا .زﯾﻣﺗﻣﻟا ءادﻷا تﺎﻣوﻘﻣﻟ ﺎﮭﯾﻧﺑﺗ و ﺎﮭﻣﻋد لﻼﺧ نﻣ كﻟاذ و لﺎﻌﻓ و مﺋﻼﻣ لﻛﺷﺑ ﻣﺎﻌﻟا ءادأ نﯾﺳﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ نﻣ عوﻧ لﻛ ﮫﺑﻌﻠﯾ يذﻟا رودﻠﻟ ارظﻧ و ﻠ
نﯾ
ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﯾﺑ ﺔﻗﻼﻌﻟا ﻲﻓ ثﺣﺑﻠﻟ هذھ ﺎﻧﺗﺳارد تءﺎﺟ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا ﺔﯾوﮭﺟﻟا
ﻊﻗاو ﺔﻓرﻌﻣ ﻰﻠﻋ فوﻗوﻟا نﯾﻟوﺎﺣﻣ ةدﻛﯾﻛﺳ كارطﺎﻧوﺳ
162
رﺎﺑﺗﻋا ﻰﻠﻋ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﮭﺗردﻗ ىدﻣ دﯾدﺣﺗ و ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﻲﻓ ةرﯾﺧﻷا هذھ ﻷا نﯾذﺎھ ﺔﯾﻣھأ لؤﺎﺳﺗﻟا ﻲﻓ ﺎﻧﺛﺣﺑ ﺔﻠﻛﺷﻣ ﻰﻠﺟﺗﺗ ﮫﻧﻣ و ﺎﮭﯾﻗر و تﺎﺳﺳؤﻣﻟا وﻣﻧ ﻲﻓ نﯾرﯾﺧ
ﻎﻟﺎﺑﻟا رﺛﻷا ﮫﻟ ﺔﺛوﺣﺑﻣﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ وھ ﺎﻣ ﻲﺗﻷا يرھوﺟﻟا .؟لﺎﻣﻌﻟا ءادأ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ 3 :ﺔﺳاردﻟا ﺔﯾﻣھأ . تﺎﻣظﻧﻣﻟﺎﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ﻊﯾﺿاوﻣﻟا مھأ ىدﺣإ ﺞﻟﺎﻌﺗ ﺎﮭﻧوﻛ ﺔﺳاردﻟا هذﮭﻟ ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﯾﻣھﻷا نﻣﻛﺗ تﺎﻣﺳﻟﺎﺑ ﻖﻠﻌﺗﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾوﯾﺣﻟا ﻊﯾﺿاوﻣﻟا نﻣ ﺎﮭﻧأ ﻲﻓ كﻟذﻛ ﺎﮭﺗﯾﻣھأ ﻰﻔﺧﺗ ﻻو ةرﺻﺎﻌﻣﻟا دﯾﺳﺟﺗ ﻲﻓ ةرﯾﺧﻷا هذھ مﮭﺳﺗ ذإ ،تﺎﻣظﻧﻣﻟا نﻣ ﺎھرﯾﻏ نﻋ ﺔﻣظﻧﻣ زﯾﻣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾرھوﺟﻟا ﻧﺎﻛﻣ دﯾدﺣﺗو ﺎﮭﺗﯾوھ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺔﺳارد لوﺎﺣﺗ ﺎﮭﻧأ وھ ﺔﺳاردﻟا هذھ ﺔﯾﻣھأ نﻣ دﯾزﯾ ﺎﻣ و ﺎﮭﺗ
.كارطﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣ ﻲھ و ﺔﯾدﺎﺻﺗﻗﻻا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا مھأ ىدﺣإ ﻲﻓ ءادﻷا و 4 :ﺔﺳاردﻟا فادھأ . ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﻣ عوﻧ يأ ﺔﻓرﻌﻣ ﻲﻓ لﺛﻣﺗﯾ ﺔﺳاردﻠﻟ سﯾﺋرﻟا فدﮭﻟا نﺈﻓ ثﺣﺑﻟا ﺔﻠﻛﺷﻣ ءوﺿ ﻲﻓ
ﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ ﻎﻟﺎﺑﻟا رﺛﻷا ﮫﻟ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﻲﻌﺳﻟا نﻋ ﻼﺿﻓ .ﺔﺛوﺣﺑﻣﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟﺎﺑ لﺎﻣﻌﻟا ءادأ ن
:ﺔﯾﺗﻵا فادھﻷا ﻖﯾﻘﺣﺗﻟ - .ثﺣﺑﻟا ﺔﺳﺳؤﻣ ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ ﻰﻠﻋ فرﻌﺗﻟا
- ءادﻷا ﻲﻓ رﯾﺛﺄﺗ (ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ ،سﻧﺟﻟا) ﺔﯾﻟﺎﺗﻟا ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا تارﯾﻐﺗﻣﻠﻟ نﺎﻛ اذإ ﺎﻣ ﺔﻓرﻌﻣ
.ثﺣﺑﻟا ﺔﻧﯾﻋ ىدﻟ - ا لﺣﻣ ﺔﺳﺳؤﻣﻠﻟ تﺎﯾﺻوﺗﻟا ضﻌﺑ مﯾدﻘﺗ ﺳاردﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ نﻣ ﺎﻗﻼطﻧإ نﯾﻟوﺋﺳﻣﻟا دﯾﻔﺗ ثﺣﺑﻟ
ﺔ
.ﺎﮭﯾﻟإ لﺻوﺗﻣﻟا 5 :ثﺣﺑﻟا مﯾھﺎﻔﻣﻟ ﻲﺋارﺟﻹا فﯾرﻌﺗﻟا.
- ةدوﺟوﻣﻟا ئدﺎﺑﻣﻟا و مﯾﻘﻟا و دﯾﻟﺎﻘﺗﻟا و تادﺎﻌﻟا و تﺎﻛوﻠﺳﻟا عوﻣﺟﻣ ﻲھ :ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا
ﺎﮭﻣﻠﻟ لﺛﻣﻷا رﯾﺳﻟا نﺎﻣﺿ لﺟا نﻣ ﺔﻛرﺗﺷﻣ ﺔﻔﺻﺑ لﺎﻣﻌﻟا ﺎھﺎﻧﺑﺗﯾ ﻲﺗﻟا و ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ م
ﻖﯾﻘﺣﺗو .ةوﺟرﻣﻟا فادھﻷا
- هءادأ دﻧﻋ لﻣﺎﻌﻟا ﮫﺑ موﻘﯾ يذﻟا ﻲﻛرﺣﻟا وأ يرﻛﻔﻟا طﺎﺷﻧﻟا كﻟذ ﻰﻠﻋ رﺑﻌﯾ :نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ
.ﮫﺑ ﺔطوﻧﻣﻟا مﺎﮭﻣﻠﻟ يرظﻧﻟا رﺎطﯾﻻا:ﺎﯾﻧﺎﺛ
1 . :ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا
1.1 :ﺎﮭﻧﻣ رﻛذﻧ ةددﻌﺗﻣ فﯾرﺎﻌﺗ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻠﻟ : :ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا موﮭﻔﻣ :
نﻣ لﻛ ﺎﮭﻓرﻌﯾ )سﻻاو و ﻲﻗﻻزﯾﺳ
1987 ص،
457 و مﯾﻘﻟا و تﺎﻔﺳﻠﻔﻟا ﺎﮭﻧأ ﻰﻠﻋ (
ﻲﻓ ﺔﻣظﻧﻣﻟا ءازﺟأ نﯾﺑ طﺑرﺗ ﻲﺗﻟا رﯾﯾﺎﻌﻣﻟا و تﺎھﺎﺟﺗﻻا و تادﻘﺗﻌﻣﻟا و تﺎﺿارﺗﻓﻻا .نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا نﯾﺑ ﺔﻛرﺗﺷﻣﻟا و ةدﺣاو ﺔﻘﺗوﺑ سوﻘطﻟا و تادﻘﺗﻌﻣﻟا و زوﻣرﻟا و ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا ﺔﻣوظﻧﻣ ﻰﻟإ رﯾﺷﺗ ﺎﮭﻧأ ﻰﻠﻋ ﺎﮭﻔﯾرﻌﺗ نﻛﻣﯾ و ﺳرﺎﻣﻣﻟا و ثﯾﺣﺑ مﯾظﻧﺗﻠﻟ ﺔﺻﺎﺧ ﺔﻣﺳ ﺢﺑﺻﺗ و نﻣزﻟا رورﻣ ﻊﻣ رﻘﺗﺳﺗ و روطﺗﺗ ﻲﺗﻟا تﺎ
نﻣ ﻊﻗوﺗﻣﻟا كوﻠﺳﻟا و مﯾظﻧﺗﻟا صﺋﺎﺻﺧ لوﺣ مﯾظﻧﺗﻟا ءﺎﺿﻋأ نﯾﺑ ﺎﻣﺎﻋ ﺎﻣﮭﻓ ﻖﻠﺧﺗ :ﻲﺗوﯾرﻘﻟا) ﮫﯾﻓ ءﺎﺿﻋﻷا 2008
ص ، 373 .(
2.1 :ﺔﯾﺗﻵا طﺎﻘﻧﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺔﯾﻣھأ نﻣﻛﺗ :ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺔﯾﻣھأ :
- ﺎﮭﻧأ بﺟﯾ ﻲﺗﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا و كوﻠﺳﻟا جذﺎﻣﻧ مﮭﻟ لﻛﺷﺗ ،نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا و ةرادﻹ لﯾﻟد ﺔﺑﺎﺛﻣﺑ
.ﺎﮭﺑ دﺎﺷرﺗﺳﻻا و ﺎﮭﻋﺎﺑﺗإ - .مﮭﺗازﺎﺟﻧا و مﮭﺗﺎﻗﻼﻋ و مﮭﻟﺎﻣﻋأ مظﻧﯾ و ةدﺣاوﻟا ﺔﻣظﻧﻣﻟا ءﺎﺿﻋأ ﮫﺟوﯾ يرﻛﻓ رﺎطإ
- ﻲﻣﯾظﻧﺗ رﺎطإ ﻲﻓ ﺎﻣﻧإ و نوﮭﺗﺷﯾ ﺎﻣﻛ وأ ىدارﻓ مھراودأ نودؤﯾ ﻻ تﺎﻣظﻧﻣﻟﺎﺑ نوﻠﻣﺎﻌﻟا ﻲﻔﯾظوﻟا كوﻠﺳﻟا لﺎﻣﻌﻠﻟ ددﺣﺗ ﺔﯾﻛوﻠﺳ دﻋاوﻗ و مﯾﻗ نﻣ ﮫﯾوﺗﺣﺗ ﺎﻣﺑ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﺎﻓ كﻟاذﻟ دﺣاو
:ﻲﻓوﻌﻟا) مﮭﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ تﺎﻗﻼﻌﻟا طﺎﻣﻧأ مﮭﻟ ددﺣﺗ و مﮭﻧﻣ ﻊﻗوﺗﻣﻟا 2005
ص ، 19 .(
- ﻲطﻌﺗ و تﺎﯾﻛوﻠﺳﻟا دﺣوﺗ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟﺎﻓ دﺣوﺗﻟﺎﺑ روﻌﺷ دﺎﺟﯾإ يوﻘﺗ و راودﻸﻟ ﻰﻧﻌﻣ
.ﻲﻟﺎﻌﻟا ءادﻷا رﯾﯾﺎﻌﻣ و ﺔﻛرﺗﺷﻣﻟا مﯾﻘﻟا ززﻌﺗ و تﻻﺎﺻﺗﻻا - قرﻓ رﯾوطﺗ و تارارﻘﻟﺎﺑ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا لﻼﺧ نﻣ ﻰﺗﺄﺗﯾ اذھ و ءﺎﺿﻋﻷا نﯾﺑ لدﺎﺑﺗﻟا ةدﺎﯾز
:نوﻧﻗ) دارﻓﻷا و تﺎﻋﺎﻣﺟﻟا و ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا تارادﻹا نﯾﺑ ﻖﯾﺳﻧﺗﻟا و لﻣﻌﻟا 2019
ص ، 38 .(
3.1 ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ : :ﺎﮭﻧﻣ رﻛذﻧ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ ﺎﻋاوﻧأ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻠﻟ :ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا
- و تﺎﯾﻟوؤﺳﻣﻟا ددﺣﺗﺗ ثﯾﺣ مازﺗﻟﻻا و مﻛﺣﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا هذھ موﻘﺗ :ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﯾﺑ ﺎﻘﺳﻧﻣ و ﺎﻣظﻧﻣ نوﻛﯾ لﻣﻌﻟا و ﻲﻣرھ لﻛﺷﺑ ﺔطﻠﺳﻟا لﺳﻠﺳﺗ نوﻛﯾ و تﺎطﻠﺳﻟا
:يوﺎﺷﻟا)تادﺣوﻟا 2005
ص ، 27 .(
- :ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا سﯾﻟ عادﺑﻹا ﻰﻠﻋ ةدﻋﺎﺳﻣ لﻣﻋ ﺔﺋﯾﺑ رﯾﻓوﺗ ﻰﻠﻋ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا هذھ موﻘﺗ
تﺎﻣظﻧﻣﻟا ﻰﻠﻋ زﯾﻛرﺗﻟا لﻠﺑ طﻘﻓ ﺔﻣظﻧﻣﻠﻟ ﺎﮭﺗﻓﺎﺿإ نﻛﻣﻣﻟا تﺎﻧﯾﺳﺣﺗﻟا ﻰﻠﻋ زﯾﻛرﺗﻟﺎﺑ ﻖﻠﺧﻟ تﺎﯾدﺣﺗﻟا ﺔﮭﺟاوﻣ و تارارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ةرطﺎﺧﻣﻟا بﺣﺑ ﺎھدارﻓأ فﺻﺗﯾو ﺔﻣﻠﻌﺗﻣﻟا إ ﺔﻟﺎﺣ نﻣ ﺔﻣظﻧﻣﻟا لﻘﻧﺗ ةدﯾدﺟ لﻣﻋ ﺔﻘﯾرط و ةرﻛﻓ يذ نﻣ اروطﺗ و اوﻣﻧ رﺛﻛأ ىرﺧأ ﻰﻟ
.لﺑﻗ - ءاوﺟﺄﺑ زﯾﻣﺗﺗ لﻣﻋ ﺔﺋﯾﺑ و ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻰﻠﻋ زﻛرﺗ ﻲﺗﻟا ﻲھ :ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا
:نوﻧﻗ) فﺎﺻﻧﻹا و لدﻌﻟا و نوﺎﻌﺗﻟا و ﺔﺑﺣﻣﻟا و ﺔﻔﻟﻷا 2019
ص ، 51 .(
- ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا سﯾﻟ و لﻣﻌﻟا زﺎﺟﻧا ﺔﻘﯾرط ﻰﻠﻋ اروﺻﺣﻣ مﺎﻣﺗھﻻا نوﻛﯾ و :تﺎﯾﻠﻣﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ ا
ﻲﺗﻟ
و ﺔﻗد رﺛﻛأ نوﻛﯾ يذﻟا وھ ﺢﺟﺎﻧﻟا درﻔﻟا و دارﻓﻷا نﯾﺑ ﺔطﯾﺣﻟا و رذﺣﻟا رﺷﺗﻧﯾﻓ ﻖﻘﺣﺗﺗ .ﮫﻠﻣﻋ ﻲﻓ لﯾﺻﺎﻔﺗﻟﺎﺑ مﺗﮭﯾ و ﺎﻣﯾظﻧﺗ - و ﺞﺋﺎﺗﻧﻟﺎﺑ مﺗﮭﺗ و لﻣﻌﻟا زﺎﺟﻧا و فادھﻷا ﻖﯾﻘﺣﺗ ﻰﻠﻋ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا هذھ زﻛرﺗ :ﺔﻣﮭﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ
ﺗﻧﻟا لﺿﻓأ ﻖﯾﻘﺣﺗ لﺟا نﻣ ﺔﯾﻟﺎﺛﻣ قرطﺑ دراوﻣﻟا مادﺧﺗﺳا لوﺎﺣﺗ ﯾﻟﺎﻛﺗﻟا لﻗﺄﺑ و ﺞﺋﺎ
.ف
- ﺔﯾﻔﯾظوﻟا راودﻷا ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و ﻲﻔﯾظوﻟا صﺻﺧﺗﻟا عوﻧ ﻰﻠﻋ زﻛرﺗ ﻲﺗﻟا ﻲھ و :رودﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ
:يوﺎﺷﻟا) ﺔﻣظﻧﻷا و دﻋاوﻘﻟﺎﺑ مﺗﮭﺗ و درﻔﻟا نﻣ رﺛﻛأ 2005
ص ، 28 .(
2 :نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادآ .
1.2 وھ ﺢﻠطﺻﻣﻟا اذھ نأ ىرﯾ نﻣ كﺎﻧﮭﻓ ءادﻷا فﯾرﺎﻌﺗ تددﻌﺗ :نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ موﮭﻔﻣ : نﻣ ﺔﯾﺋﺎﮭﻧﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﻲﻓ لﺛﻣﺗﯾ وھ و ةددﺣﻣ ﺔﻔﯾظو زﺎﺟﻧا ﻰﻠﻋ ﺔﻘﻘﺣﺗﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﻰﻟإ ةرﺎﺷإ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا طﺎﺷﻧﻟا ﮫﺟوﻷ ﺔﯾﻠﻌﻔﻟا ﺔﺳرﺎﻣﻣﻟا ﺎﮭﻧﻋ ترﻔﺳأ ﻲﺗﻟا ﺔﻔﻠﻛﺗﻟا و عوﻧﻟا و مﻛﻟا ثﯾﺣ نﻋ ةرﺎﺑﻋ ﻲﻔﯾظوﻟا ءادﻷا نأ ىرﯾ نﻣ نﯾﺛﺣﺎﺑﻟا نﻣ كﺎﻧھ و ،ةددﺣﻣ ﺔﯾﻧﻣز ةرﺗﻓ لﻼﺧ لﻌﻔﻟﺎﺑ مﺎﯾﻘﻟا ءادﻷا كوﻠﺳﺑ ﮫﻧﻋ رﺑﻌﯾ ﺎﻣ وھ و ﮫﺑ مﺎﯾﻘﻟا نﻋ ﺔﻠﺻﺣﺗﻣﻟا ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا سﯾﻟ و ﮫﺗاذ
ﺔطﺑﺗرﻣ ﺔطﺷﻧأ و لﺎﻣﻋأ نﻣ رﯾدﻣ وأ فظوﻣ ﮫﺑ موﻘﯾ ﺎﻣ نﻋ ةرﺎﺑﻋ ﮫﻧا ﻰﻠﻋ فرﻌﯾ يذﻟا :مورھ) كرﺗﺷﻣ لﻣﺎﻋ ﺎﻣﮭﻧﯾﺑ دﺟو نإ و ىرﺧﻷ ﺔﻔﯾظو نﻣ فﻠﺗﺧﯾ و ﺔﻧﯾﻌﻣ ﺔﻔﯾظوﺑ
164
2008 ص ، 28 - 29 .(
2.2 ﺑ ﻲﻧﻌﻧ :ءادﻷا دﺎﻌﺑأ : نوﻛﺗﯾ ﻲﺗﻟا ﺔﻔﻠﺗﺧﻣﻟا مﺎﮭﻣﻟا و ﺔطﺷﻧﻷﺎﺑ مﺎﯾﻘﻟا لﻣﻌﻠﻟ درﻔﻟا ءادﺄ
:ﻲھ و ءادﻸﻟ دﺎﻌﺑأ ﺔﺛﻼﺛ زﯾﻣﻧ نأ ﺎﻧﻧﻛﻣﯾ و ﮫﻠﻣﻋ ﺎﮭﻧﻣ - درﻔﻟا ﺎﮭﻟذﺑﯾ يذﻟا ﺔﯾﻠﻘﻌﻟا وأ ﺔﯾﻧﺎﻣﺳﺟﻟا ﺔﻗﺎطﻟا رادﻘﻣ ﮫﺑ دﺻﻘﻧ و :لوذﺑﻣﻟا دﮭﺟﻟا ﺔﯾﻣﻛ
.ﺔﻧﯾﻌﻣ ﺔﯾﻧﻣز ةرﺗﻓ لﻼﺧ - ﻋﻷا ضﻌﺑ ىوﺗﺳﻣ ﻲﻧﻌﯾو :لوذﺑﻣﻟا دﮭﺟﻟا ﮫﺗﯾﻣﻛ وأ ءادﻷا ﺔﻋرﺳﺑ ارﯾﺛﻛ مﺗﮭﯾ ﻻ دﻗ ،لﺎﻣ
.لوذﺑﻣﻟا دﮭﺟﻟا ةدوﺟ و ﮫﺗﯾﻋوﻧﺑ مﺗﮭﯾ ﺎﻣ ردﻘﺑ - ﺎﮭﺑ يدؤﻧ ﻲﺗﻟا ﺔﻘﯾرطﻟا يأ لﻣﻌﻟا ﻲﻓ دﮭﺟﻟا ﮫﺑ لذﺑﻧ ﻲﺗﻟا بوﻠﺳﻷا ﮫﺑ دﺻﻘﯾ :ءادﻷا طﻣﻧ
:طﯾطﻋوﺑ)لﻣﻌﻟا ﺔطﺷﻧأ 2009
ص ، 78 .(
3.2 ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺳﺎﺳﻷا تاوطﺧﻟا ﺔﻓرﻌﻣﻟ : :ءادﻷا مﯾﯾﻘﺗ تاوطﺧ : ءادأ مﯾﯾﻘﺗ ﺎﮭﻟﻼﺧ نﻣ مﺗﯾ
.ﻲﻟﺎﺗﻟا لﻛﺷﻟا ﻲﻓ ﺎﮭﺣﺿوﻧ نأ ﺎﻧﯾﺄﺗرا لﺎﻣﻌﻟا ) مﻗر لﻛﺷ 1
ءادﻷا مﯾﯾﻘﺗ تاوطﺧ ﺢﺿوﯾ ( ،ﻲﻣﺎﺷ)
2010 ص : 85 (
رﯾﯾﺎﻌﻣ ﻊﺿو بﺟﯾ لﺎﻣﻌﻟا ءادأ مﯾﯾﻘﺗ لﺟا نﻣ و ﮫﻧا ﻲﻟﺎﺗﻟا لﻛﺷﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺎﻧﻟ ﺢﺿﺗﯾ و ﺔﯾرﺷﺑﻟا دراوﻣﻟا رﯾﯾﺳﺗﺑ نﯾﺻﺗﺧﻣ و ءارﺑﺧ لﺑﻗ نﻣ ﻰﻟوأ ﺔﯾﺳﺎﺳأ ةوطﺧﻛ ﺔﯾﻋوﺿوﻣ لﻛ نﻋ ادﯾﻌﺑ ﻲﻠﻌﻓ مﯾﯾﻘﺗ ءارﺟإ نﻣ نﻛﻣﺗﻧ ﻰﺗﺣ ﺔﺳوردﻣ ﺔﺟﮭﻧﻣﻣ ﺔطﺧ ﻖﯾرط نﻋ اذھ ﺎﺷ نﻣ ﺎﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ ﺔظﺣﻼﻣﺑ موﻘﻧ كﻟاذ دﻌﺑ ،ﺔﯾﻠﻣﻌﻟا هذﮭﻟ نﺳﺣﻟا رﯾﺳﻟا لﻗرﻌﯾ نأ ﮫﻧ
و لﺑﻗ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ نﯾﺑ ﺔﻧرﺎﻘﻣﻟﺎﺑ مﺗﮭﺗ ﻲﺗﻟاو ﺔﺛﻟﺎﺛﻟا ةوطﺧﻟا مﺗﺗ ﺎھدﻌﺑ ،ﮫﻠﯾﺟﺳﺗﺑ مﺎﯾﻘﻟا ﻊﻣ .تﯾرﺟأ ﻲﺗﻟا ﺔﻧرﺎﻘﻣﻟا ءوﺿ ﻲﻓ بﺳﺎﻧﻣﻟا رارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﺎھدﻌﺑ مﺗﯾﻟ دﻌﺑ 3 ﻰﻠﻋ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا رﯾﺛﺄﺗ.
:نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ
نﯾﺗﻣﻟا طﺑارﺗﻟا تدﻛأ تﺎﻛرﺷﻟا نﻣ دﯾدﻌﻟا ﻰﻠﻋ تﯾرﺟأ ةدﯾدﻋ تﺎﺳارد و برﺎﺟﺗ كﺎﻧھ و مھءادأ زﯾﻣﺗ و حﺎﺟﻧ و مﮭﺗﺎﻣظﻧﻣ لﺧاد دارﻓﻷا ﺎﮭﺑ نﻣؤﯾ ﻲﺗﻟا تادﻘﺗﻌﻣﻟا و مﯾﻘﻟا نﯾﺑ ) نﯾﻧﺎﻣﺛﻟ ءادﻷا لوﺣ هذھ نﻣ 80
نأ اودﺟو و ﺔﻛرﺷ ( (
deal et kenndy تﺎﺳاردﻟا
)نﻣ لﻛ ﺔﺳارد
ﻲھ و ﺔﯾوﻗ تﺎﻓﺎﻘﺛ ﺎﮭﯾدﻟ ﻲﺗﻟا تﺎﻛرﺷﻟا ﻲھ ﺎﺣﺎﺟﻧ رﺛﻛﻷا تﺎﻛرﺷﻟا
:ب ﻊﺗﻣﺗﺗ ﻲﺗﻟا - .ﻊﺳاو وﺣﻧ ﻰﻠﻋ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟﺎﺑ ةرادﻹا ﺔﻔﺳﻠﻔﺑ ﺔﻣظﻧﻣﻟا نﺎﻣﯾإ ةرورﺿ
ءادﻷا ﻢﯿﯿﻘﺗ ﺮﯿﯾﺎﻌﻣ ﻊﺿو
و ﻦﯿﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ ﺔﻈﺣﻼﻣ
ءادﻷا ﺔﻧرﺎﻘﻣ ﺮﯿﯾﺎﻌﻤﻟﺎﺑ
ءﻮﺿ ﻲﻓ ﻢﺋﻼﻤﻟا راﺮﻘﻟا ذﺎﺨﺗا ﺔﻧرﺎﻘﻤﻟا
- .ﻲﻣﯾظﻧﺗﻟا حﺎﺟﻧﻠﻟ ﻲﻘﯾﻘﺣﻟا ردﺻﻣﻟا مھرﺎﺑﺗﻋا و دارﻓﻷﺎﺑ ﻎﻟﺎﺑﻟا مﺎﻣﺗھﻻا
- مﯾﺳارﻣﻟا و ﺔﯾﻋﺎﻣﺟﻟا سوﻘطﻟا ﻊﯾﺟﺷﺗ ﺔﺻﺎﺧﻟا تﺎﺑﺳﺎﻧﻣﻟا و تﻻﺎﻔﺗﺣﻻا و
ﺔﻣظﻧﻣﻟﺎﺑ - .مﮭﻌﯾﺟﺷﺗ و نﯾزﯾﻣﺗﻣﻟا دارﻓﻷا مﯾرﻛﺗ
- :ﻲﺑرﻌﻟا و ﻖﺣﻟا دﺑﻋ) ءادﻸﻟ ﺔﻌﻔﺗرﻣ رﯾﯾﺎﻌﻣ دوﺟو 2071
ص ، 67 - 68 .(
ﺔﯾﺟﺎﺗﻧإ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ ﻲﺳﺎﺳأ رود ﺔﯾوﻘﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻠﻟ نأ ﻰﻠﻋ نﯾﺛﺣﺎﺑﻟا نﯾﺑ عﺎﻣﺟإ كﺎﻧھ نأ ﺎﻣﻛ و ﻲﻔﯾظوﻟا مھﺎﺿر اذﻛ و نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا لﺎﺻﺗﻻا ﺔﯾﻠﻣﻋ لﮭﺳﯾ و مﮭﻟ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا حورﻟا نﻣ ﻊﻓرﻟا
مﮭﻌﯾﻣﺟ نأ ثﯾﺣ سﻧﺎﺟﺗﻟا و مازﺗﻟﻻا و نوﺎﻌﺗﻟا نﻣ ىوﺗﺳﻣ ﮫﻠﻛ كﻟاذ نﻋ ﺞﺗﻧﯾ و مﮭﻧﯾﺑ ﺎﻣﯾﻓ و مﮭﻧﻣ ةوﺟرﻣﻟا فادھﻷا ﻖﯾﻘﺣﺗ وﺣﻧ هﺎﺟﺗﻻا ﻰﻟإ مﮭﻌﻓدﯾ دﺣاو ﻲﻓﺎﻘﺛ رﺎطإ لﺧاد لﻣﻌﯾ ﺎﺳ) زﯾﻣﺗﻣ ءادأ ﻖﯾﻘﺣﺗ و قوﻔﺗﻟا ﻰﻠﻋ زﯾﻛرﺗﻟا اذﻛ :مﻟ
2006 ص ، 84 .(
ﺔﯾﻧادﯾﻣﻟا ﺔﺳاردﻟا تاءارﺟإ :ﺎﺛﻟﺎﺛ 1 يذﻟا ﺔﺳاردﻟا عوﺿوﻣﻟ ﮫﺗﻣﺋﻼﻣﻟ ﻲﻔﺻوﻟا ﺞﮭﻧﻣﻟا ﻰﻠﻋ دﺎﻣﺗﻋﻻا مﺗ :ﺔﺳاردﻟا ﺞﮭﻧﻣ / ﻲﻓ ﻎﻟﺎﺑﻟا رﺛﻷا ﮫﻟ ﺔﺛوﺣﺑﻣﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ ﺔﻓرﻌﻣ ﻲﻓ ثﺣﺑﯾ
.لﺎﻣﻌﻟا ءادأ نﻣ ﻊﻓرﻟا 2 :ﮫﺗﻧﯾﻋ و ﺔﺳاردﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣ / ﺔﯾوﮭﺟﻟا ﺔﯾرﯾدﻣﻟا لﺎﻣﻋ ﻊﯾﻣﺟ نﻣ ﺔﺳاردﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣ نوﻛﺗﯾ
) ب مھددﻋ ردﻘﻣﻟا و ةدﻛﯾﻛﺳ كارط ﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا 658
ﺔﻧﯾﻋ ﺎﻣأ ،ﻼﻣﺎﻋ (
) ﺎﮭﻣاوﻗ نﺎﻛﻓ ثﺣﺑﻟا 60
) ب ردﻘﺗ ﺔﺑﺳﻧ لدﺎﻌﯾ ﺎﻣ يأ ﻼﻣﺎﻋ(
9.11
% مھرﺎﯾﺗﺧا مﺗ (
ﺔﺣﻠﺻﻣ نﻣ ﺔﻣﻠﺳﻣﻟا لﺎﻣﻌﻟا مﺋاوﻗ ﻰﻠﻋ ادﺎﻣﺗﻋا ﺔطﯾﺳﺑ ﺔﯾﺋاوﺷﻋ ﺔﻘﯾرطﺑ ﺷﺑﻟا دراوﻣﻟا
ﺔﯾر
:ﻲﻠﯾ ﺎﻣﻛ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ ﻊﯾزوﺗ نﺎﻛو .سﻧﺟﻟا .أ :ﻲﺗﻷﺎﻛ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ تﺎﺋﻓ بﺎﺳﺣ مﺗ دﻗ و :ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ .ب 1 :ﻲﻟﺎﺗﻟا نوﻧﺎﻘﻟا ﻖﻓو كﻟاذ مﺗﯾو تﺎﺋﻔﻟا ددﻋ بﺎﺳﺣ . k=1+(3.3*log N)
ثﯾﺣ N ) ﻲھو ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ ددﻋ لﺛﻣﺗ 60
:دﺟﻧ نوﻧﺎﻘﻟا ﻲﻓ ضﯾوﻌﺗﻟﺎﺑ و ادرﻓ (
K=1+(3.3*1.77)=6.84 ﺎﻧﯾدﻟ يأ .
7 .بﯾرﻘﺗﻟﺎﺑ تﺎﺋﻓ
2 ةدﻣ رﺑﻛأ) :ﻲﻟﺎﺗﻟا نوﻧﺎﻘﻟا ﻖﯾرط نﻋ نﻣ كﻟاذ و :ﺔﺋﻔﻟا لوط بﺎﺳﺣ.
– ددﻋ/(ةدﻣ رﻐﺻأ
) = ﺔﺋﻔﻟا لوط ﮫﻧﻣ و تﺎﺋﻔﻟا 27
– 1 / ( 7 = 3 ﻲھ ﺔﺋﻔﻟا لوط ﮫﻧﻣ و . 3
لودﺟﻟا و .
.ﺎﻧﺗﺳارد ﻲﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ تﺎﺋﻓ ددﻋ ﺢﺿوﯾ ﻲﺗﻷا ) مﻗر لودﺟ 01
دﻋ لﺛﻣﯾ ( ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ تﺎﺋﻓ د
تﺎﺋﻔﻟا ددﻋ ) 1 - 4 (
) 5 - 8 (
) 9 - 12 (
) 13 - 16 (
) 17 - 20 (
) 21 - 24 (
) 25 - 28 (
166
:ﻲﻠﯾ ﺎﻣﻛ ﺔﻏﺎﯾﺻﻟا نﻛﻣﯾ و ثﺣﺑﻟا ﻲﻓ ﺔﯾرﻔﺻ تﺎﯾﺿرﻔﻛ مھدﺎﻣﺗﻋا ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و - .(ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣو سﻧﺟﻟا) ﻰﻟإ ىزﻌﺗ ﻲﻔﯾظوﻟا ءادﻷا ﻲﻓ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺔﻟﻻد تاذ قورﻓ دﺟوﺗ ﻻ
3 :ﺔﺳاردﻟا ةادآ.
ﺎﮭﻧوﻛ اذھ و تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا ﻊﻣﺟ ﻲﻓ ﺔﯾﺳﯾﺋر ةدﺂﻛ ةرﺎﻣﺗﺳﻻا ﻰﻠﻋ ﺔﺳاردﻟا هذھ ﻲﻓ ﺎﻧدﻣﺗﻋا سﯾﻘﺗ ةرﺎﻣﺗﺳا مﯾﻣﺻﺗﺑ ﺎﻧﻣﻗ ثﺣﺑﻟا ﺔﻠﻛﺷﻣ نﻣ ﺎﻗﻼطﻧا و ،ﺔﺳاردﻟا فادھﻷ ﺔﺑﺳﺎﻧﻣ :ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﻛ ﺔﯾﺳﺎﺳأ روﺎﺣﻣ ثﻼﺛ ﻰﻟإ دﻌﺑ ﺎﻣﯾﻓ ﺎھرودﺑ تﻣﺳﻗ ﻲﺗﻟا و ﺔﺳاردﻟا تارﯾﻐﺗﻣ ارﯾﻐﺗﻣﻟا سﯾﻘﯾ و :لوﻷا روﺣﻣﻟا .ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ و سﻧﺟﻟا ﻲﻓ ﺔﻠﺛﻣﺗﻣﻟا و ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا ت
لﻛ ﺔﺳارد ﻰﻠﻋ هدوﻧﺑ ءﺎﻧﺑ ﻲﻓ ﺎﻧدﻣﺗﻋا و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا رﯾﻐﺗﻣ لوﺎﻧﺗ :ﻲﻧﺎﺛﻟا روﺣﻣﻟا ،ﺔﺑﺎﺑﺧ) نﻣ 2018
،ﺔﻣھارﺑ)و ( 2009
تﻣﺳﻗ يذﻟاو ﺎﮭﻋاوﻧأ لﻼﺧ نﻣ ﺎﮭﺳﺎﯾﻗ مﺗ (
ﻰﻟإ ﺎھرودﺑ 3
دﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ،ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا :ﻲھو عاوﻧأ دﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا و ،ﺔﯾﻋا
.ة
نﻣ لﻛ ﺔﺳارد ﻰﻠﻋ هدوﻧﺑ ءﺎﻧﺑ ﻲﻓ نﯾدﻣﺗﻌﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ رﯾﻐﺗﻣ سﯾﻘﯾ :ثﻟﺎﺛﻟا روﺣﻣﻟا ،طﯾطﻋوﺑ) 2009
،ﺔﻠﺟﻌﻟا) ﺔﺳاردو ( 2009
(
ضﻌﺑ لﯾدﻌﺗ مﺗ دﻗ و فرﺷﻣﻟا ذﺎﺗﺳﻷا فرط نﻣ ثﺣﺑﻟا ةادأ مﯾﻛﺣﺗ مﺗ :ةادﻷا قدﺻ*
.ﺎﮭﺿﻌﺑ رﯾﯾﻐﺗ و دوﻧﺑﻟا ﺑ ﺎﻧﻣﻗ :ةادﻷا تﺎﺑﺛ*
ﺔﯾﺋﺎﺻﺣﻹا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا ﻖﯾرط نﻋ خﺎﺑﻣورﻛﺎﻔﻟا تﺎﺑﺛ لﻣﺎﻌﻣ بﺎﺳﺣ
ﺔﯾﺋﺎﺻﺣﻹا مزرﻟا ﺞﻣﺎﻧرﺑ مادﺧﺗﺳﺎﺑ spss
) كﻟاذ ﺔﺟﯾﺗﻧ تﻧﺎﻛ و 0.69
نﻋ رﺑﻌﺗ ﻲھ و (
.ةرﺎﻣﺗﺳﻻا تﺎﺑﺛ نﻣ ﺔﻟوﺑﻘﻣ ﺔﺟرد ﻖﻓاوﻣ) ﻲﺛﻼﺛﻟا ترﻛﯾﻟ مﻠﺳ ﻰﻠﻋ دﺎﻣﺗﻋﻻا مﺗ و ،ﺔﯾﺑﺎﺟﯾا ةروﺻﺑ دوﻧﺑﻟا ﻊﯾﻣﺟ تﻐﯾﺻ دﻗ و (ضرﺎﻌﻣ،دﯾﺎﺣﻣ ةرﺎﺑﻌﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﺑﺎﺟﻹا ﺔﺟرد لﺛﻣﺗ ﺔﯾﻣﻗر ﺎﻧازوأ تﺎﺑﺎﺟﻹا ﻲطﻌﻧ ثﯾﺣ
.ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا نازوأ ﺢﺿوﯾ ﻲﻟﺎﺗﻟا لودﺟﻟا و درﻓ لﻛﻟ ) مﻗر لودﺟ 02
ﺔﻧﺎﺑﺗﺳﻹا تارﺎﺑﻋ لوﺣ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا نازوأ لﺛﻣﯾ ( ﺔﺑﺎﺟﻹا ﻖﻓاوﻣ
دﯾﺎﺣﻣ ضرﺎﻌﻣ
ﺔﺟردﻟا 3
2 1
4 ةادأ ﻖﯾرط نﻋ ﺎﮭﯾﻠﻋ لوﺻﺣﻟا مﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟ :تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣ بﯾﻟﺎﺳأ / ،ﺔﯾوﺋﻣﻟا بﺳﻧﻟا ،تارارﻛﺗﻟا :ﺔﯾﻟﺎﺗﻟا بﯾﻟﺎﺳﻷا لﻼﺧ نﻣ ﺎﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺎﮭﺗﺟﻟﺎﻌﻣ مﺗ ﺔﺳاردﻟا
نﯾﺗﻧﯾﻋ نﯾﺑ قرﻔﻟا بﺎﺳﺣﻟ (ت )رﺎﺑﺗﺧا ،نوﺳرﯾﺑ طﺎﺑﺗرﻻا لﻣﺎﻌﻣ لﯾﻠﺣﺗ رﺎﺑﺗﺧا ،نﯾﺗﻠﻘﺗﺳﻣ
.يدﺎﺣﻷا نﯾﺎﺑﺗﻟا 5 ءارﺟإ مﺗ ﺎﮭﯾﻠﻋ لﺻﺣﺗﻣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ﻎﯾرﻔﺗ دﻌﺑ :ﺎﮭﺗﺷﻗﺎﻧﻣ و ﺔﺳاردﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ضرﻋ /
) ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا موﻠﻌﻠﻟ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣﻹا مزرﻟا ﺞﻣﺎﻧرﺑ مادﺧﺗﺳﺎﺑ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣﻹا ﺔﺟﻟﺎﻌﻣﻟا spss
و (
.ﺎﮭﯾﻠﻋ لﺻﺣﺗﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا لﯾﻠﺣﺗ و ضرﻋ ﻲﻠﯾ ﺎﻣ ﻲﻓ 5 / 1 :ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ ﻰﻠﻋ فﺷﻛﻟا
5 / 1 / 1 :ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ لوﺣ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ و ضرﻋ
) مﻗر لودﺟ 03
ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ دوﻧﺑ لوﺣ دارﻓﻷا تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﺢﺿوﯾ (
تارﺎﺑﻌﻟا ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻹا
طﺳوﺗﻣﻟا
ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا ضرﺎﻌﻣ دﯾﺎﺣﻣ ﻖﻓاوﻣ
ت
% ت
% ت
%
- نﯾﺑ دﯾﺟ لﺎﺻﺗا دﺟوﯾ ﻻ
نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا و نﯾﻟوؤﺳﻣﻟا نﻣ دﺟﺗﺳﯾ ﺎﻣ ﺢﯾﺿوﺗﻟ تﺎﻣوﻠﻌﻣ 15
25 2
3.3 43
71.7 2.47
- ﻰﻠﻋ ﺔﻛرﺷﻟا رﯾدﻣ زﻛرﯾ
ءﺎطﺧﻷا دﯾﺻﺗ 16
26.7 10
16.7 34
56.7 2.30
- ﺔﻛرﺷﻟا رﯾدﻣ لﻣﺎﻌﺗﯾ
لﺎﻣﻌﻟا ﻊﻣ ﺔﻣارﺻﻟﺎﺑ 2
3.3 19
31.7 39
65 2.62
- ﻰﻠﻋ ﺔﻛرﺷﻟا رﯾدﻣ رﺻﯾ
و تﺎﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﺔﻓﺎﻛ ذﯾﻔﻧﺗ رﻣاوﻷا 12
20 9
15 39
65 2.45
عوﻣﺟﻣﻟا 2.46
) مﻗر لودﺟﻟا ﻲﻓ ﺎﮭﺿرﻌﺑ ﺎﻧﻣﻗ ﻲﺗﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا لﻼﺧ نﻣ 03
تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﺢﺿوﯾ يذﻟا و (
ﻲﻓ رﯾﺑﻛ نﯾﺎﺑﺗ كﺎﻧھ نأ ظﺣﻼﻧ ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ تارﺎﺑﻋ لوﺣ ﺔﺳاردﻟا ﺔﻧﯾﻋ ضرﺎﻌﻣ و ﻖﻓاوﻣ ب ﺔﺑﺎﺟﻹا طﻣﻧ ب ﻖﻠﻌﺗﯾ ﺎﻣﯾﻓ ﺔﺻﺎﺧ دوﻧﺑﻟا لﻛ ﻲﻓ دارﻓﻷا تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﻲﻓ نأ ذإ ﻰﻠﻋ ﻲھ و ضرﺎﻌﻣ ب ﺔﺑﺎﺟﻹا ﺔﺑﺳﻧ ﻲﻓ قوﻔﺗ كﺎﻧھ نﺎﻛ تارﺎﺑﻌﻟا ﻊﯾﻣﺟ
) ﻲﻟاوﺗﻟا 71.7
، 56.7 ، 65 ، 65 (
% ﺎﻣ حوارﺗﺗ ﻖﻓاوﻣﺑ ﺔﺑﺎﺟﻹا ﺔﺑﺳﻧ تﻧﺎﻛ نﯾﺣ ﻲﻓ
) نﯾﺑ 2 و ، 15 (
% ) تﻧﺎﻛﻓ دﯾﺎﺣﻣﺑ ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا بﺳﻧ ﺎﻣأ و 3.3
، 16.7 ، 31.7 ، 15 (
% .
ﺎﻗﻼطﻧا و طﻣﻧ دوﺟوﺑ نوﺣرﺻﯾ ﻻ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ ﮫﯾﺑﻠﻏا نأ لوﻘﻟا نﻛﻣﯾ بﺳﻧﻟا هذھ نﻣ
) ب ﮫﺗﻣﯾﻗ تردﻗ يذﻟا ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا طﺳوﺗﻣﻟا فﻼﺧ ﻰﻠﻋ ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ ﻲطارﻗورﯾﺑ 2.64
(
.ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﻣ عوﻧﻟا اذھ دوﺟو نﻋ رﺑﻌﺗ ﻲھ و / 1 / 2 ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ لوﺣ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ و ضرﻋ
مﻗر لودﺟ )
04 ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ دوﻧﺑ لوﺣ دارﻓﻷا تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﺢﺿوﯾ (
تارﺎﺑﻌﻟا ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻹا
طﺳوﺗﻣﻟا
ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا ضرﺎﻌﻣ دﯾﺎﺣﻣ ﻖﻓاوﻣ
ت
% ت
% ت
%
- ﻰﻠﻋ ﺔﻛرﺷﻟا زﻛرﺗ ﺔﻧﻣﺎﻛﻟا تﺎﻗﺎطﻟا رﺎﻣﺛﺗﺳا
نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ىدﻟ 24
40 12
20 24
40 2
- و رﺎﻛﻓأ مﯾدﻘﺗ ﻲﻓ مھﺎﺳأ لﻣﻌﻟا ﻲﻓ ةدﯾدﺟ تﺎﺣرﺗﻘﻣ 12
20 16
26.7 32
53.3 2.33
168
- ﻰﻠﻋ لوﺻﺣﻠﻟ ﻰﻌﺳأ لﺣﺑ مھﺎﺳﺗ ﻲﺗﻟا رﺎﻛﻓﻷا
لﻣﻌﻟا تﻼﻛﺷﻣ 9
15 7
28.3 34
56.7 2.42
- ﺔﯾﻣھﺄﺑ نوﻠﻣﺎﻌﻟا رﻌﺷﯾ
ﺎﮭﻧوذؤﯾ ﻲﺗﻟا لﺎﻣﻋﻷا 13
21.7 13
21.7 34
56.7 2.35
عوﻣﺟﻣﻟا 2.27
) مﻗر لودﺟﻟا لﻼﺧ نﻣ 04
ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا بﺳﻧ و تارارﻛﺗ رﮭظﯾ يذﻟا و (
كارط ﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا ﺔﯾوﮭﺟﻟا ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ دوﻧﺑ لوﺣ تﻐﻠﺑ ذإ دﯾﺎﺣﻣ و ﻖﻓاوﻣﺑ ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا نﯾﺑﺎﻣ بﺳﻧﻟا ﻲﻓ برﺎﻘﺗ كﺎﻧھ نأ ظﺣﻼﻧ ةدﻛﯾﻛﺳ اوﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﻖﻓاوﻣﺑ ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا بﺳﻧ ) ب تارﺎﺑﻌﻟا ﻊﯾﻣﺟ ﻲﻓ ﻲﻟ
40 ، 20 ، 15 ، 21.7 (
%
) ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﻛ تﻧﺎﻛﻓ ةدﯾﺎﺣﻣﻟا بﺳﻧ ﺎﻣأ 20
، 26.7 ، 28.3 ، 21.7 (
% بﺳﻧ تﻗﺎﻓ نﯾﺣ ﻲﻓ
) ﺔﺿرﺎﻌﻣﻟﺎﺑ ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا 56
% نﯾﺗرﺎﺑﻌﻟا ﻲﻓ كﻟاذ نﺎﻛ و ( 3
و 4 بﺳﻧﻟا هذھ رﯾﺷﺗ و .
ﻟا و عادﺑﻹا ﻰﻠﻋ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﻊﯾﺟﺷﺗﺑ موﻘﺗ ﻻ ﺔﯾرﯾدﻣﻟا نأ ﺎھدﺎﻔﻣ ﺔﺟﯾﺗﻧ ﻰﻟإ ﻓ دﯾدﺟﺗ
مﮭﻣﺎﮭﻣ ﻲ
لﻣﻌﻟا تﻼﻛﺷﻣ لﺣ ﻲﻓ مھﺎﺳﺗ ﻲﺗﻟا مﮭﺋارأ نﻋ رﯾﺑﻌﺗﻟا ﻲﻓ صرﻔﻟا مﮭﯾطﻌﺗ ﻻ و ﺔﯾﻔﯾظوﻟا و ﺔﯾﻧﮭﻣﻟا مﮭﺗﺎﺣوﻣط رﺳﻛ ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و مﮭﻟﺎﻣﻋأ لوﺣ ﺔﯾﻣھأ مﮭﺋﺎطﻋإ و مھزﯾﻔﺣﺗ نود نﻣ ) تﻐﻠﺑ ﻲﺗﻟا ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا طﺳوﺗﻣﻟا ﺔﻣﯾﻗ هدﻛؤﺗ ﺎﻣ اذھ و . ﺔﯾﺑﺎﺟﯾﻻا مھرﺎﻛﻓأ 2.27
ﻲھ و (
ﻐﺻا ﺔﻣﯾﻗ ) تﻐﻠﺑ ﻲﺗﻟا ﺎﮭﺗﻘﺑﺎﺳﺑ ﺎﮭﺗﻧرﺎﻘﻣ دﻧﻋ ر
2.64 .(
5 / 1 / 3 ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا دﻌﺑ لوﺣ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ و ضرﻋ
) مﻗر لوﺟ 05
ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ دوﻧﺑ لوﺣ دارﻓﻷا تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﺢﺿوﯾ (
تارﺎﺑﻌﻟا ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا
طﺳوﺗﻣﻟا
ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا ضرﺎﻌﻣ دﯾﺎﺣﻣ ﻖﻓاوﻣ
ت
% ت
% ت
%
- ﺔﻛرﺷﻟا ةرادا ززﻌﺗ صرﻓ
رارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا لﻣﻌﻟا تﻼﻛﺷﻣﺑ ﺔطﺑﺗرﻣﻟا 36
60 8
13.3 16
26.7 1.67
- ﺔﻣﯾﻗ ﺔﻛرﺷﻟا ةرادإ ﻊﺟﺷﺗ لﻣﻌﻟا تﻼﻛﺷﻣ لﺣﻟ نوﺎﻌﺗﻟا 23
28.3 16
26.7 21
35 1.97
- حور ﺔﻛرﺷﻟا لﺧاد دوﺳﯾ
دﺣاوﻟا ﻖﯾرﻔﻟا 30
50 6
10 24
40 1.90
- رﯾﻓوﺗﺑ ﺔﻛرﺷﻟا ةرادا مﺗﮭﺗ
ﺔﻌﺟارﻟا ﺔﯾذﻐﺗﻟا نﯾﻠﻣﺎﻌﻠﻟ
25 41.7 15
25 20
33.3 1.92
عوﻣﺟﻣﻟا 1.86
تارﺎﺑﻋ لوﺣ ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﺢﺿوﯾ يذﻟا و هﻼﻋأ لودﺟﻟا تﺎﯾطﻌﻣ لﻼﺧ نﻣ ثﺣﺑﻟا ﺔﻧﯾﻋ دارﻓأ ﺔﯾﺑﻠﻏأ نأ ﺔﺣﺿاو ةروﺻﺑ و ﺎﻧﻟ نﯾﺑﺗﯾ ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ
ﮫﺣﺿوﺗ ﺎﻣ اذھ و مﮭﻧﯾﺑ ﺎﻣ ﻲﻓ نوﺎﻌﺗﻟا دوﺟوﺑ نورﻘﯾ ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا طﻣﻧﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا بﺳﻧﻟا
) تﻐﻠﺑ ذإ ﺔﻘﻓاوﻣﻟﺎﺑ 60
% مﻗر دﻧﺑﻟا ﻲﻓ ( 1
) و 50 ، 41.7 (
% نﯾدﻧﺑﻟا ﻲﻓ 3
و 4 و
) 28.3
% ﺔﺑﺎﺟﺗﺳﻻا طﻣﻧ ﻲﻓ ﻲﺑﺳﻧ برﺎﻘﺗ كﺎﻧھ نأ ظﺣﻼﻧ نﯾﺣ ﻲﻓ .ﻲﻧﺎﺛﻟا دﻧﺑﻟا ﻲﻓ (
) ﻲﻟاوﺗﻟا ﻰﻠﻋ ةدﯾﺎﺣﻣﻟا بﺳﻧ تﻐﻠﺑ ذإ ،ﺔﺿرﺎﻌﻣﻟا و ةدﯾﺎﺣﻣﻟﺎﺑ 13.3
، 26.7 ، 10 ،
25 (
% ﻲﻓ ) ﺔﺿرﺎﻌﻣﻟا بﺳﻧ تﻐﻠﺑ نﯾﺣ 26.7
، 35 ، 40 ، 33.3 (
% ﺢﺿوﯾ اذھ لﻛ و
مﮭﯾدﻟ لﻣﻌﻟا ةدﻣ و مﮭﺳﻧﺟ فﻼﺗﺧا ﻰﻠﻋ لﻣﺎﻋ لﻛﻟ ﺔﯾﺗاذﻟا ةرظﻧﻟا ﻲﻓ برﺎﺿﺗﻟا كﻟاذ حور ﻊﺟﺷﺗ رﯾﺧﻷا هذھ تﻧﺎﻛ ﺎﻣ اذإ و مﮭھﺎﺟﺗا ةرادﻹا ﮫﺿرﻔﺗ يذﻟا لﻣﺎﻌﺗﻟا نورﯾ فﯾﻛ ا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا مﮭﯾدﻟ ززﻌﺗ و مﮭﻧﯾﺑ ﻖﯾرﻔﻟا و حوﺿوﺑ تﺎﻣوﻠﻌﻣﻟا رﯾﻓوﺗ و تارارﻘﻟ
ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا طﺳوﺗﻣﻟا رﯾﺷﯾ و .ةءﺎﻔﻛ و ﺔﯾﺣﯾرأ لﻛﺑ لﻣﻌﻟا ءادأ مﮭﻟ ﻰﻧﺳﺗﯾ ﻰﺗﺣ صﺋﺎﻘﻧ نودﺑ ﮫﺗﻧرﺎﻘﻣ دﻧﻋ اذھ و ﺎﮭﯾﺗﻘﺑﺎﺳ نﻋ لﻗا نﻛﻟ عوﻧﻟا اذھ دوﺟو ﻰﻟإ ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧﻟ مﺎﻌﻟا .نﯾﻘﺑﺎﺳﻟا نﯾﻋوﻧﻠﻟ ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا طﺳوﺗﻣﻟﺎﺑ ﺎﺟﺗﺳا ضرﻋ دﻌﺑ و ﮫﻧﻣ و*
ﺔﻧرﺎﻘﻣ و ةرﺎﻣﺗﺳﻻا دوﻧﺑ لوﺣ ثﺣﺑﻟا ﺔﻧﯾﻋ دارﻓأ تﺎﺑ
بﯾﺗرﺗﻟﺎﺑ ﻲھ و ضﻌﺑﻟا ﺎﮭﺿﻌﺑ ﻊﻣ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧﻷ ﺔﯾﺑﺎﺳﺣﻟا تﺎطﺳوﺗﻣﻟا ) 2.64 ، 2.27 ، 1.86 ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ رﺛﻛأ دﺋﺎﺳﻟا عوﻧﻟا نأ ﺔﯾﻠﺟ ةروﺻﺑ و ﺎﻧﻟ نﯾﺑﺗﯾ (
) ةدﻛﯾﻛﺳ كارط ﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا ﺔﯾوﮭﺟﻟا drik
ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﻲھ ( رﯾﺷﺗ و ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا
نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﻊﻣ ﺎﮭﺗﻼﻣﺎﻌﺗ ﻲﻓ يروﺗﺎﺗﻛدﻟا مﺎظﻧﻟا لﻣﻌﺗﺳﺗ ﺔﻛرﺷﻟا ةرادإ نأ ﻰﻠﻋ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا هذھ بﻧﺎﺟﻟا ةﺎﻋارﻣ نود ﺎھرﯾﻓاذﺣﺑ دﻋاوﻘﻟا و نﯾﻧاوﻘﻟا ﻖﯾﺑطﺗ و لﺎﺻﺗﻻا مﺎظﻧ صﺧﯾ ﺎﻣ ﻲﻓ إ ﺎﻣﺑر ﻊﺟار اذھ و مﯾظﻧﺗﻟا ﻲﻓ نﯾﻠﻋﺎﻔﻟا نﯾﺑ كﺳﺎﻣﺗﻟا و نوﺎﻌﺗﻟا مﯾﻗ و ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا ﻟ
نوﻛ ﻰ
مﺎظﻧ ﻊﺑﺗﺗ ﻲﺗﻟا و كارط ﺎﻧوﺳ مﻷا ﺔﺳﺳؤﻣﻠﻟ ﺔﻌﺑﺎﺗﻟا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا مھأ ىدﺣإ دﻌﺗ ﺔﯾرﯾدﻣﻟا .دﺣاو 5 / 2 .ﻲﺳﯾﺋرﻟا لؤﺎﺳﺗﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ و ضرﻋ رﺛﻷا ﮫﻟ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ نﻣ عوﻧ يأ لﺋﺎﻘﻟا ﺔﺳاردﻠﻟ ﻲﺳﯾﺋرﻟا لاؤﺳﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﺑﺎﺟﻺﻟ
ﻧﻣﻗ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ ﻎﻟﺎﺑﻟا نﻣ عوﻧ لﻛ نﯾﺑ نوﺳرﯾﺑ طﺎﺑﺗرﻻا لﻣﺎﻌﻣ بﺎﺳﺣﺑ ﺎ
:ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﻛ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا تﻧﺎﻛﻓ ءادﻷا ﻊﻣ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ ) مﻗر لودﺟ 06
ءادﻷا و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ نﯾﺑ نوﺳرﯾﺑ طﺎﺑﺗرا لﻣﺎﻌﻣ ﺢﺿوﯾ (
عاوﻧأ نﯾﺑ نوﺳرﯾﺑ طﺎﺑﺗرﻻا لﻣﺎﻌﻣ ﺢﺿوﯾ يذﻟا و هﻼﻋأ لودﺟﻟا لﻼﺧ نﻣ ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا
ﺎﻣﻛﻓ تﻻﺎﺣﻟا لﻛ ﻲﻓ ﺔﻔﯾﻌﺿ ﺔﺑﺟوﻣ ﺔﯾدرط طﺎﺑﺗرﻻا ﺔﻣﯾﻗ نأ ظﺣﻼﻧ ءادﻷا و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ) تﻐﻠﺑ ﻲﺗﻟا و ءادﻷا و ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻠﻟ تﻧﺎﻛ ﺔﻣﯾﻗ رﺑﻛا نأ ظﺣﻼﻧ 0.21
ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺎﮭﯾﻠﺗ (
) ﺔﻣﯾﻘﺑ ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا 0.17
طﺎﺑﺗرﻻا ﺔﻣﯾﻗ تﻐﻠﺑ ﻲﺗﻟا و ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺎھرﺧأ و (
) 0.01 ( ) نﻣ ﺔﺑﯾرﻗ ﺔﻔﯾﻌﺿ ﺔﺑﺟوﻣ ﺔﻣﯾﻗ ﻲھ و 0
.(
ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ ءادﻷا
ﺔﯾطارﻗورﯾﺑﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا 0.17
ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا 0.21
ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا 0.01
170
عوﻧﻟا ﻲھ ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نأ ﻰﻠﻋ ﺔﺳاردﻠﻟ مﺎﻌﻟا لؤﺎﺳﺗﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﺑﺎﺟﻹا ﺎﻧﻧﻛﻣﯾ ﮫﻧﻣ و • ،هﻼﻋأ ﺔﺣﺿوﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ﻲﻓ ءﺎﺟ ﺎﻣ اذھ و لﺎﻣﻌﻟا ىدﻟ ءادﻷا نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ دﯾزﯾ يذﻟا ا ﺔﺑﺎﻗرﻟا نأ وھ و ﻻأ مﮭﻣ لﻣﺎﻋ ﻰﻟإ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا هذھ عﺎﺟرإ نﻛﻣﯾ و ﻲﻓ عادﺑﻹا و ﺔﯾﺗاذﻟ
. ءادﻷا ىوﺗﺳﻣ ةدﺎﯾز ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و لﺎﻣﻌﻟا ﺔﯾﻌﻓاد نﻣ دﯾزﯾ لﻣﻌﻟا /5 3 ﺔﯾرﻔﺻﻟا تﺎﯾﺿرﻔﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ
5 / 3 / 1 ﻰﻟوﻷا ﺔﯾرﻔﺻﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ ضرﺗﻔﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾرﻔﺻﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا ﺔﺣﺻ رﺎﺑﺗﺧا مﺗ نﯾﺗﻠﻘﺗﺳﻣ نﯾﺗﻧﯾﻌﻟ (ت)رﺎﺑﺗﺧا مادﺧﺗﺳﺎﺑ ﮫﻠﻔﺳأ لودﺟﻟا و سﻧﺟﻟا رﯾﻐﺗﻣﻟ ىزﻌﺗ ءادﻷا ﻲﻓ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺔﻟﻻد تاذ قورﻓ دوﺟو مدﻋ .رﺎﺑﺗﺧﻻا ﺔﺟﯾﺗﻧ نﯾﺑﯾ ) مﻗر لودﺟ 07
ﺔﺳاردﻟا ﺔﻧﯾﻋ دارﻓأ تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﻲﻓ قورﻔﻟا رﺎﺑﺗﺧا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺢﺿوﯾ (
ﺟﻟا رﯾﻐﺗﻣ بﺳﺣ سﻧ
رﯾﻐﺗﻣﻟا ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا ﺔﻟﻻدﻟا ﺔﻣﯾﻗ
ﺔﻟﻻدﻟا ىوﺗﺳﻣ
سﻧﺟﻟا 0.17
0,05
ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا ﺔﻟﻻدﻟا ﺔﻣﯾﻗ نأ ظﺣﻼﻧ هﻼﻋأ لودﺟﻟا ﻲﻓ ﺔﺣﺿوﻣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا لﻼﺧ نﻣ ) تﻐﻠﺑ سﻧﺟﻟا رﯾﻐﺗﻣﻟ 0.17
) ﺔﻟﻻدﻟا ىوﺗﺳﻣ نﻣ رﺑﻛا ﻲھ و ( 0.05
لوﺑﻗ ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و (
ﺔﯾرﻔﺻﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا (H0)
ﻲﻓ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺔﻟﻻد تاذ قورﻓ دوﺟو مدﻋ ضرﺗﻔﺗ ﻲﺗﻟا و
) ﺔﻠﯾدﺑﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا ضﻓر و ءادﻷا H1
.(
5 / 3 / 2 ﺔﯾﻧﺎﺛﻟا ﺔﯾرﻔﺻﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺔﺷﻗﺎﻧﻣ
) يدﺎﺣﻷا نﯾﺎﺑﺗﻟا لﯾﻠﺣﺗ رﺎﺑﺗﺧا مادﺧﺗﺳﺎﺑ anova
ﺔﯾﻧﺎﺛﻟا ﺔﯾرﻔﺻﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا رﺎﺑﺗﺧا مﺗ (
ﻷا ﻲﻓ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺔﻟﻻد تاذ قورﻓ دوﺟو مدﻋ ضرﺗﻔﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ رﯾﻐﺗﻣﻟ ىزﻌﺗ ءاد
رﺎﺑﺗﺧﻻا ﺔﺟﯾﺗﻧ ﺢﺿوﯾ ﻲﻟﺎﺗﻟا لودﺟﻟا و لﻣﻌﻟا ﻲﻓ ) مﻗر لودﺟ 08
بﺳﺣ ﺔﺳاردﻟا ﺔﻧﯾﻋ دارﻓأ تﺎﺑﺎﺟﺗﺳا ﻲﻓ قورﻔﻟا رﺎﺑﺗﺧا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﺢﺿوﯾ (
لﻣﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ رﯾﻐﺗﻣ
ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ تﺎﺋﻓ ددﻌﺗ نﻣ مﻏرﻟﺎﺑ و ﮫﻧا ظﺣﻼﻧ هﻼﻋأ لودﺟﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ لﻼﺧ نﻣ ىدﻟ ءادﻷا ﻲﻓ قرﻓ دﺟوﯾ ﻻ ﮫﻧا ﻻإ ةدﻛﯾﻛﺳ كارط ﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا ﺔﯾوﮭﺟﻟا ﺔﻟﻻدﻟا ﺔﻣﯾﻗ ﺔﻧرﺎﻘﻣ دﻧﻋ ﺎﮭﯾﻠﻋ لﺻﺣﺗﻣﻟا ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا ﻰﻟإ ارظﻧ اذھ و ،ثﺣﺑﻟا تﺎﺋﻓ ﻊﯾﻣﺟ ﺔﻐﻟﺎﺑﻟا ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا )
0.39 ) ﺔﻟﻻدﻟا ىوﺗﺳﻣ نﻣ رﺑﻛا ﻲھ و ( 0.05
ﺔﯾﺿرﻔﻟا لوﺑﻗ يأ (
) ﺔﯾرﻔﺻﻟا H0
ىزﻌﺗ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ ﻲﻓ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺔﻟﻻد تاذ قورﻓ دﺟوﺗ ﻻ ﮫﻧا ﺔﻠﺋﺎﻘﻟا (
) ﺔﻠﯾدﺑﻟا ﺔﯾﺿرﻔﻟا ضﻓر و لﻣﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ رﯾﻐﺗﻣ ﻰﻟإ H1
( .
،سﻧﺟﻟا) ب ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا و ﺔﯾرﻔﺻﻟا تﺎﯾﺿرﻔﻟا رﺎﺑﺗﺧا ﺔﺟﯾﺗﻧ رﯾﺳﻔﺗ نﻛﻣﯾ و و
ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ
رﯾﻐﺗﻣﻟا ﺔﻟﻻدﻟا ﺔﻣﯾﻗ
ﺔﻟﻻدﻟا ىوﺗﺳﻣ
لﻣﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ 0.39
0,05
ﻻإ ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ تﺎﺋﻓ ددﻌﺗ و نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا سﻧﺟ فﻼﺗﺧا مﻏر ﮫﻧا ﻰﻟإ (لﻣﻌﻟا ﻲﻓ صرﻔﻟا سﻔﻧ ﻲطﻌﺗ ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ةرادإ نأ ﻰﻟإ ﺎﻣﺑر ﻊﺟار اذھ و ءادﻷا ﻲﻓ يوﺎﺳﺗ مﮭﯾدﻟ ﮫﻧا .رﺧﻷ نﯾﺣﻟا نﻣ ﺎﮭﺑ موﻘﺗ ﻲﺗﻟا بﯾردﺗﻟا ﺔﯾﻠﻣﻌﻟ مﺎﻋ لﯾﻠﺣﺗ :
ةﺎﺣوﺗﺳﻣﻟا تﺎﻧﺎﯾﺑﻟا ضرﻋ دﻌﺑ مزرﻟا ﺞﻣﺎﻧرﺑ مادﺧﺗﺳﺎﺑ ﺎﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺎﮭﺗﺟﻟﺎﻌﻣ و ةرﺎﻣﺗﺳﻻا نﻣ
) ﺔﯾﺋﺎﺻﺣﻹا spss
( ﺔﯾوﮭﺟﻟا ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧ نﻋ فﺷﻛﻟا دﻌﺑ و
ىدﻟ ءادﻷا ةدﺎﯾز ﻲﻓ رﯾﺛﺄﺗ رﺛﻛﻷا عوﻧﻟا ﺔﻓرﻌﻣ و ةدﻛﯾﻛﺳ كارط ﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا ﻣﻟا بﺳﻧﻟا و تارارﻛﺗﻟا لﻼﺧ نﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ﻖﯾﺑطﺗ لﻼﺧ نﻣ و ﻲﺑﺎﺳﺣﻟا طﺳوﺗﻣﻟا و ﺔﯾوﺋ
تءﺎﺟ ﮫﯾﻠﻋ و لوادﺟﻟا ﻲﻓ ﺔﺿورﻌﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ءارﻘﺗﺳا مﺗ ﺔﺑﺳﺎﻧﻣﻟا ﺔﯾﺋﺎﺻﺣﻹا بﯾﻟﺎﺳﻷا :ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﻛ ﺔﺳاردﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ وھ ﻲطارﻗورﯾﺑﻟا عوﻧﻟا نﺎﻛ ثﺣﺑﻟا ﺔﺳﺳؤﻣ ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عوﻧﻟ ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ ﺟ ﺎﻣ ﻰﻟإ ادﺎﻧﺗﺳا اذھ و اروﺿﺣ رﺛﻛﻷا ﺔﻧﯾﻌﻟا دارﻓأ تﺎﺑﺎﺟﺗﺳﺎﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ثﺣﺑﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧ ﻲﻓ ءﺎ
ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا هذھ رﯾﺳﻔﺗ نﻛﻣﯾ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧﺄﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا ةرﺎﻣﺗﺳﻻا تارﺎﺑﻋ لوﺣ ﻊﻣ ﺎھرﻓا دﺣﺑ ﺔﯾﻧوﻧﺎﻘﻟا صوﺻﻧﻟا و تﺎﻣﯾﻠﻌﺗﻟا ﻖﯾﺑطﺗﺑ موﻘﺗ ﺎﻣﺑر ﺔﯾرﯾدﻣﻟا نأ ﻰﻠﻋ بﻧﺎﺟﻟا لﺎﻣھإ و ﺎﮭﯾﻠﻋ ﺔﺑﻗﺎﻌﻣﻟا و لﺎﻣﻌﻟا ءﺎطﺧأ دﯾﺻﺗ ثﺎﺣﺑﻷا رﯾﺷﺗ ﻲﺗﻟا ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا
.مﮭﯾدﻟ ءادﻷا ةدﺎﯾز ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و لﺎﻣﻌﻟا ﺔﯾﻌﻓاد ةدﺎﯾز ﻲﻓ ﺔﻐﻟﺎﺑﻟا ﮫﺗﯾﻣھأ ﻰﻟإ ﺔﺛﯾدﺣﻟا نﯾﺑﺗ لﺎﻣﻌﻟا ىدﻟ ءادﻷا نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ دﯾزﯾ يذﻟا عوﻧﻟﺎﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا صﺧﯾ ﺎﻣ ﻲﻓ ﺎﻣأ ﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا عاوﻧأ نﯾﺑ نوﺳرﯾﺑ طﺎﺑﺗرﻻا لﻣﺎﻌﻣ بﺎﺳﺣ لﻼﺧ نﻣ ﺎﻧﻟ ﯾﺑﻟا) ﺔﯾ
،ﺔﯾطارﻗور
ءادأ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ ﻎﻟﺎﺑﻟا رﺛﻷا ﮫﻟ يذﻟا وھ ﻲﻧﺎﺛﻟا عوﻧﻟا نأ ءادﻷا و (ةدﻧﺎﺳﻣﻟا ،ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﻲﻓ لﺎﻣﻌﻟا نأ ﻰﻟإ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا هذھ عﺎﺟرإ نﻛﻣﯾ و ﺔﯾﻋادﺑﻹا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﻲﻓ لﺛﻣﺗﻣﻟا و لﺎﻣﻌﻟا ﺗﯾ يذﻟا ﻲﻣوﯾﻟا نﯾﺗورﻟا نﻣ ﺎﺑورھ مﮭﻣﺎﮭﻣ رﯾوطﺗو دﯾدﺟﺗ ﻲﻓ نوﺑﻏرﯾ ﺔﯾرﯾدﻣﻟا ر
لﻠﻣﻟا ك
دﺎﺟﯾإ ﻲﻓ مﮭﺳﺗ ﻲﺗﻟا رﺎﻛﻓﻷا و ءارﻵا ءﺎطﻋإ ﻲﻓ صرﻔﻟا مﮭﺣﻧﻣ اذﻛ و ،لﻣﺎﻌﻟا ﺔﯾﺳﻔﻧ ﻲﻓ ﺎﺿرﻟا مﮭﻟ ﻖﻘﺣﺗ و مﮭﺗﯾﻌﻓاد نﻣ دﯾزﺗ مھزﯾﻔﺣﺗ و مﮭﻧﯾﻛﻣﺗ و لﻣﻌﻟا لﻛﺎﺷﻣ فﻠﺗﺧﻣﻟ لوﻠﺣ .مﮭﯾدﻟ ءادﻷا نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ ﻎﻟﺎﺑﻟا رﺛﻷا ﮫﻟ اذھ لﻛ ﻲﻧﮭﻣﻟا رﺎﺑﺗﺧﻻا ﺞﺋﺎﺗﻧ تدﻛأ دﻘﻓ ﺔﻣدﺧﻟا ةدﻣ و سﻧﺟﻟﺎﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا و ﺔﯾرﻔﺻﻟا تﺎﯾﺿرﻔﻠﻟ ﺔﺑﺳﻧﻟﺎﺑ ﺎﻣأ نﻛﻣﯾو ةروﻛذﻣﻟا تارﯾﻐﺗﻣﻠﻟ ىزﻌﺗ ءادﻷا ﻲﻓ ﺔﯾﺋﺎﺻﺣإ ﺔﻟﻻد تاذ قورﻓ دوﺟو مدﻋ لﺎﻣﻌﻟا ﻊﯾﻣﺟﻟ لﻣﻌﻠﻟ بﺳﺎﻧﻣ وﺟ رﯾﻓوﺗﺑ موﻘﺗ ﺔﺳﺳؤﻣﻟا ةرادإ نأ ﻰﻠﻋ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟا هذھ رﯾﺳﻔﺗ ﯾﻓوﺗ و مﮭﺗﺎﻓﻼﺗﺧﺎﺑ مﮭﻧﯾﺑ ةاوﺎﺳﻣﻟا نأ و ﺔﯾﻟﺎﻌﻔﺑ مﮭﻣﺎﮭﻣ ءادأ نﻣ مﮭﻧﻛﻣﺗ ﺔﻧﻣأ لﻣﻋ ﺔﺋﯾﺑ ر
.ﻲﻟﺎﻋ ءادأ ﻖﯾﻘﺣﺗ ﻲﻓ ﺔﻐﻟﺎﺑ ﺔﯾﻣھأ ﺎﮭﻟ تارﯾﺳﻔﺗﻟا و تﻼﯾﻠﺣﺗﻟا ءوﺿ ﻰﻠﻋ ﺔﻘﺑﺎﺳﻟا
ﺔﻓﺎﻘﺛﻠﻟ نأ ﺎھدﺎﻔﻣ ﺔﻣﺎﻋ ﺔﺟﯾﺗﻧ ﻰﻟإ ﺎﻧﻠﺻوﺗ
ﮫﻧا ثﯾﺣ ، ﮫﻧﯾﺳﺣﺗ و نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادأ طﺑﺿ ﻲﻓ ﺎﻣﮭﻣ ارود ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﻓﺎﻘﺛﻟا تﻧﺎﻛ ﺎﻣﻠﻛ
ﺔ
مﺣﻼﺗﻟا و ﻖﻓاوﺗﻟا نﻣ عوﻧ ﻖﻠﺧ ﻰﻠﻋ كﻟذ دﻋﺎﺳ ﺎﻣﻠﻛ ءﺎﺿﻋﻷا نﯾﺑ ﺔﻛرﺗﺷﻣ و ةدﺣوﻣ ﻲﻓ رﺛؤﯾ ﺎﻣ رﺛﻛأ ﻲھ ﺔﯾوﻘﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نأ ﻰﻟإ تﺎﺳاردﻟا نﻣ رﯾﺛﻛﻟا رﯾﺷﺗ و .مﮭﻧﯾﺑ ﺔﺳارد ﮫﯾﻟإ تﻠﺻوﺗ ﺎﻣ اذھ و لﺎﻣﻌﻟا ءادأ ةدﺎﯾز Fakhar et All
) 2012 ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نأ (
ﮭﻟ ﺔﯾوﻘﻟا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا نﻣ لﻛﻟ نأ رﮭظﯾ ﺎﻣﻛ ءادﻷا ﻰﻠﻋ ﻲﺑﺎﺟﯾا رﺛا ﺎ
ةءﺎﻔﻛﻟا و مازﺗﻟﻻا
ﻖﻔﺗﺗ ﺎﻣﻛ .ﺎھءادأ زﯾزﻌﺗ و ﺔﻣظﻧﻣﻟا تادﻘﺗﻌﻣ و مﯾﻗ ﻲﻧﺑﺗ ﻲﻓ ﺔﯾﻣھﻷا ﻎﻟﺎﺑ رود ﺔﯾﻋﺎﻣﺟﻟا ﺔﺳارد ﻊﻣ كﻟذﻛ ﺔﺳاردﻟا هذھ ﺔﺟﯾﺗﻧ Amozie and Nizan
) 2010 ﻰﻠﻋ ﺎﮭﺟﺋﺎﺗﻧ ﻲﻓ (
172
مﺎھ و رﯾﺑﻛ رﯾﺛﺄﺗ ﺎﮭﻟ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نأ تﻧﺎﻛ ﺎﻣﻠﻛ ﮫﻧا ﻲﻧﻌﯾ ﺎﻣﻣ فظوﻣﻟا ءادأ ﻰﻠﻋ
ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﻻ سﻛﻌﻟﺎﺑ سﻛﻌﻟا و ىوﺗﺳﻣﻟا ﻲﻟﺎﻋ ءادأ ﻰﻟإ يدؤﺗ ﺎﮭﻧﺈﻓ ﺔﯾوﻗ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا .ءادﻷا ﻲﻓ ضﺎﻔﺧﻧﻻا ﻰﻟإ يدؤﺗ (ﺔﻔﯾﻌﺿﻟا) ةدوﺟ لﻗﻷا ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا :ﺔﻣﺗﺎﺧ ا تﺎﺳﺳؤﻣﻟا زﯾﻣﯾ ﺎﻣ مھأ تﺣﺿأ ﺎﮭﻋاوﻧأ فﻼﺗﺧﺎﺑ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نإ ﻟا و ىرﺑﻛﻟ
ةدﺋار
ﻊﺟرﻣﻟا و تﺎﺳﺳؤﻣﻠﻟ ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا تﺎﻛﻠﺗﻣﻣﻟا مھأ ىدﺣإ ةرﯾﺧﻷا هذھ رﺑﺗﻌﺗ ذإ ﺎﮭﻠﻣﻋ لﺎﺟﻣ ﻲﻓ ،مﯾظﻧﺗﻟا ﻲﻓ نﯾﻠﻋﺎﻔﻟا فﻠﺗﺧﻣ ﺎﮭﻛﻠﺳﯾ ﻲﺗﻟا تﺎﻓرﺻﺗﻟا و تﺎﻛوﻠﺳﻟا ﻊﯾﻣﺟﻟ ﻲﺳﺎﺳﻷا و عادﺑﻹا و نوﺎﻌﺗﻟا نﻣ ﺎھءﺎﺿﻋأ نﻛﻣﺗ ﺔﻛﺳﺎﻣﺗﻣ و ﺔﯾوﻗ ﺔﻓﺎﻘﺛ كﻠﺗﻣﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﺳﺳؤﻣﻟﺎﻓ ،دﯾدﺟﺗﻟا ﺔﯾﻌﻓادﻟا و ﺔﯾوﻧﻌﻣﻟا حورﻟا ﻊﻓر فدﮭﺑ زﺟاوﺣﻟا و دوﻣﺟﻟا رﺳﻛ ﻰﻠﻋ ةردﺎﻗ
ضوﮭﻧﻟا ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و فادھﻷا ﻖﯾﻘﺣﺗﻟ ﺎﮭﯾﻌﺳو نﯾﻠﻣﺎﻌﻠﻟ زﯾﻣﺗﻣﻟا و ﻲﻟﺎﻌﻟا ءادﻷا ﻖﯾﻘﺣﺗﻟ .ﺔﺳﺳؤﻣﻟﺎﺑ :تﺎﯾﺻوﺗﻟا و تﺎﺣارﺗﻗﻻا رﯾدﻣﻟا ﻲﻓ ءادﻷا و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﻰﻠﻋ ءوﺿﻟا طﯾﻠﺳﺗ هذھ ﺎﻧﺗﺳارد ﻲﻓ ﺎﻧﻟوﺎﺣ ﯾ
ﺔﯾوﮭﺟﻟا ﺔ
كارط ﺎﻧوﺳ ﺔﺳﺳؤﻣﺑ ﺔﯾﻋﺎﻧﺻﻟا –
ةدﻛﯾﻛﺳ - و ﺔﯾﻘﯾﺑطﺗﻟا ﺔﺳاردﻟا هذﮭﺑ مﺎﯾﻘﻟا لﻼﺧ نﻣ
ﺔﻋوﻣﺟﻣ مﯾدﻘﺗ نﻛﻣﯾ ﺔﺳاردﻟا هذھ لﻼﺧ نﻣ ﺎﮭﯾﻠﻋ لﺻﺣﺗﻣﻟا ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا عوﻣﺟﻣ ﻰﻠﻋ ادﺎﻧﺗﺳا :ﻲھ و تﺎﺣارﺗﻗﻻا نﻣ - ﺎﮭﻠﻌﺟ لﺟا نﻣ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟﺎﺑ ﺔﻘﻠﻌﺗﻣﻟا تﺎﺳاردﻟا نﻣ دﯾدﻌﻟا ءارﺟإ ةرورﺿ و
ةدﺣا
.تﻗوﻟﺎﺑ مازﺗﻟﻻا و كﺳﺎﻣﺗﻟا و نوﺎﻌﺗﻟا و لﻣﻌﻟا مﯾﻗ زﯾزﻌﺗ و ﺎﻧﺗﺎﺳﺳؤﻣ ﻲﻓ ةدﺣوﻣ - تارارﻘﻟا ذﺎﺧﺗا ﻲﻓ ﺔﻛرﺎﺷﻣﻟا ﻲﻓ صرﻔﻟا مﮭﺋﺎطﻋإ و دارﻓﻷا تاردﻘﺑ مﺎﻣﺗھﻻا ةرورﺿ
.مﮭﯾدﻟ ﻲﻧﺎﺳﻧﻹا بﻧﺎﺟﻟا ةﺎﻋارﻣ و مھزﯾﻔﺣﺗ و مﮭﻌﯾﺟﺷﺗ و - ﯾﻔﯾﻛ ﻲﻓ رﯾوطﺗ و دﯾدﺟﺗ رﺛﻛﻷا لﺎﻣﻌﻟا ةﺄﻓﺎﻛﻣ وﺟ كﺎﻧھ نوﻛﯾ ﻰﺗﺣ لﺎﻣﻋﻷا ءادأ ﺔ
.مﮭﻧﯾﺑ ﺔﺳﻓﺎﻧﻣﻠﻟ - .رﺛﻛأ بﯾردﺗﻟا صرﻓ رﯾﻓوﺗ ﻊﻣ نﯾﻠﻣﺎﻌﻟا ءادﺎﺑ مﺎﻣﺗھﻻا
- ﺔﯾﻧﺎﺑﺎﯾﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا ﺔﺻﺎﺧ ىرﺧأ تﺎﻓﺎﻘﺛ ﻊﻣ ﺔﺳﺳؤﻣﻠﻟ ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا نﯾﺑ ﺔﻧرﺎﻘﻣ ءارﺟإ
ﻛﻣﺗﻧ ﻰﺗﺣ تارﻐﺛﻟا و صﺋﺎﻘﻧﻟا ﺔﻓرﻌﻣ لﺟا نﻣ نھارﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ةدﺋارﻟا رﺑﺗﻌﺗ ﻲﺗﻟا ن
ﺔﯾﺳﻓﺎﻧﺗﻟا ةزﯾﻣﻟا ﻖﯾﻘﺣﺗ و ءادﻷا تﺎﯾوﺗﺳﻣ نﻣ ﻊﻓرﻟا ﻲﻓ دﯾزﯾ ﮫﻧﺎﺷ نﻣ ﺎﻣ لﻛ ﺔﺑﻛاوﻣ نﻣ .ﺎﻧﺗﺎﺳﺳؤﻣﻟ ﻊﺟارﻣﻟا ﺔﻣﺋﺎﻗ :بﺗﻛﻟا.أ - ) مﺳﺎﻗ دﻣﺣﻣ ،ﻲﺗوﯾرﻘﻟا 2008
.ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ لﺋاو راد.مﯾظﻧﺗﻟا و ﺔﻣظﻧﻣﻟا ﺔﯾرظﻧ :(
ط.ندرﻷا .نﺎﻣﻋ 3
.
- ) ﻲﺟ كرﺎﻣ ،سﻻاو و يدوردﻧا ،ﻲﻗﻻزﯾﺳ 1987
:(
ءادﻷا و ﻲﻣﯾظﻧﺗﻟا كوﻠﺳﻟا
.ضﺎﯾرﻟا.ﺔﻣﺎﻌﻟا ةرادﻹا دﮭﻌﻣ .(مﺳﺎﻘﻟا وﺑأ رﻔﻌﺟ ﺔﻣﺟرﺗ) - ) رﯾﻣﺳ ،سﺎﺑﻋ 2018
راد .تﺎﻣظﻧﻣﻟا ﻲﻓ رﯾﯾﻐﺗﻟا تﺎﯾﺟﯾﺗارﺗﺳا و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا :(
ط .رﺋازﺟﻟا .ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻟا و ﺔﻋﺎﺑطﻠﻟ ىدﮭﻟا 2
.
- ) ﺔﺣﯾﻣﺳ ،نوﻧﻗ 2019
ﮭﺗﻗﻼﻋ و ﺔﯾﻣﯾظﻧﺗﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛﻟا دﺎﻌﺑأ :(
ﺔﺳارد ﻲﻣﯾظﻧﺗﻟا لﺛﺎﻣﺗﻟﺎﺑ ﺎ
