هجاء بشار بن برد و تأثره بلنسق الحضاري السائد

(1)

ﻬﻤﺠﻟا

ــــــ

ﻳرﻮ

ــــــ

ﺠﻟا ﺔ

ـــــ

ﺋاﺰ

ـــــ

ﻳﺮ

ـــــ

ﻟا ﺔ

ـــ

ﻘﻤﻳﺪ

ـــــ

ﻴﻃاﺮ

ـــــ

ﻟا ﺔ

ـ

ﻴﺒﻌﺸ

ــــــ

ﺔ

République Algérienne Démocratique et Populaire

ﻲﻤﻠﻌﻟا ﺚﺤﺒﻟا و ﱄﺎﻌﻟا ﻢﻴﻠﻌﺘﻟا ةرازو ﺪﻨﳏ ﻲﻠﻛأ ﺪﻴﻘﻌﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟ وأ جﺎﳊ -ا ﻟـﺒـــــ ﻳﻮ ــــــ ةﺮ تﺎﻐﻟ و بادآ ﺔﻴﻠﻛ ﺎ ادآ و ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻢﺴﻗ

عﻮﺿﻮﻤﻟا

:

ةﺮﻛﺬﻣ

ﺲﻧﺎﺴﻴﻠﻟا ةدﺎﻬﺷ ﻞﻴﻨﻟ جﺮﺨﺗ

ﻦﻣ

داﺪﻋإ

ﻄﻟا

ﺎﻟﺒ

ﻦﻴﺘ

:

ﺘﺳﻷا

ـــــــ

ذﺎ

:

 نﺰــــــﻧزﻮــــﺑ نﺎـــــﻨﺣ  ﻲـــــــــﺒﻴﻃ ﻰﺴﻴﻋ  سارﻮــــــﺑ ﺔـــــــﻳدﺎـــــﻧ

ﻨﺴﻟا

ــ

ﺠﻟا ﺔ

ـ

ﻴﻌﻣﺎ

ــﺔ

:

2013

-2014

دﺮﺑ ﻦﺑ رﺎﺸﺑ ءﺎﺠﻫ

ﺪﺋﺎﺴﻟا يرﺎﻀﺤﻟا ﻖﺴﻨﻟﺎﺑ ﻩﺮﺛﺄﺗ و

Ministère de l’Enseignement supérieur

et de la Recherche Scientifique Université Akli Mohand Oulhadj – Bouira

Tasdawit Akli Muhend Ulhag – Tubirett Faculté des Sciences Economiques, Commerciales

et des Sciences de Gestions

ﺔــﻌﻣﺎــﺟ ةﺮــﻳﻮــﺒﻟا

(2)

ﺔــــﻣﺪــﻘﻣ

(3)

ﺔﻣﺪﻘﻣ

ﺔـﻣدﻘﻣ

:

ﻊﻣ ترﯾﻐﺗ مﻛﺣﻟا ﻰﻟإ نﯾﯾﺳﺎﺑﻌﻟا ءﻲﺟﻣ ثﻟﺎﺛﻟاو ﻲﻧﺎﺛﻟا نﯾﻧرﻘﻟا ﻲﻓ ،ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا عﺎﺿوأ ،ﺔﻟودﻟا ﻰﻟإ سرﻔﻟا لوﺧد ﻊﻣ يرﺟﻫ ﻰﻠﻋ ﺔﻣﻌﻧ وﻬﻓ ،ﺔﻣﻘﻧ و ﺔﻣﻌﻧ لوﺧدﻟا اذﻫ رﺑﺗﻌﯾ ذإ ،ﻲﺑﻫذﻟا رﺻﻌﻟﺎﺑ ﻲﻣﺳ ﻰﺗﺣ روطﺗ نﻣ بدﻷا ﻪﯾﻟإ لﺻو ﺎﻣ لﻼﺧ نﻣ بدﻷا وﻫ ﺎﻣﻛ و ﺔﻣﻘﻧ فورظﻟا لﻼﺧ نﻣ ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﺎﻬﺷﺎﻋ ﻲﺗﻟا ةدﯾدﺟﻟا ،رﺻﻌﻟا كﻟذ ﻲﻓ نﻣ ﺔﻔﺋﺎط تﻌﻓد دﻘﻓ اورﺷﻧ ﺎﻣﻛ ،ا ًدﯾدﺷ ﺎًﺛﺑﻋ ﻩدﯾﻟﺎﻘﺗ و ﻪﺑدﺄﺑ اوﺛﺑﻋ ،ﻪﯾﻠﻋ ةروﺛﻟا ءاوﻟ اوﻌﻓرﻓ ،فرطﺗﻟا وﺣﻧ ءارﻌﺷﻟا ﺎًﺋﯾﺷ ﻪﯾﻓ ،ﻲﻋﺎﻣﺗﺟﻻا قﻠﻘﻟا نﻣ ،ﻲﻘﻠﺧﻟا بارطﺿﻻا و ﻰﻠﻋ مﻬﻧوﯾﻋ تﺣﺗﻓ و ةﺎﯾﺣ لﻛ ةدﯾدﺟ ،ةّدﺟﻟا ﺑ ﺎﻬﯾﻓ ﺔﻓﺎﻘﺛو ةرﺎﺿﺣ ﺎﻬﯾﻓ ةﺎﯾﺣ ،ءارﻌﺷﻟا ﻰﻣادﻗ نﻣ مﻬﻟﺎﺛﻣأ ةﺎﯾﺣ نﻋ دﻌﺑﻟا لﻛ ةدﯾﻌ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ تﺎﻘﺑط ﺎﻬﯾﻓ و ،دﯾﻘﻌﺗ و ﺔطﺎﺳﺑ و ،نوﺟﻣ و وﻬﻟ ) . دﯾﺑﻌﻟا و ّرﺣﻟا ،رﯾﻘﻔﻟا و ﻲﻧﻐﻟا .( ﺎ ًﻋوﺿوﻣ بﺎﺑﺳﻷا ﻩذﻫ نﻣ ﺎﻧذﺧﺗا دﻘﻓ ﺔﺳاردﻠﻟ ﻩﺎﻧرﺗﺧا . دﻘﻟا ضارﻏﻷا ل ّوﺣﺗ ﻰﻟإ تّدأ بﺎﺑﺳﻷا كﻠﺗ لﻛ نإ روﻬظو ،ثوروﻣﻟا ﺎﻬﻌﺑﺎط نﻣ ﺔﻣﯾ ةدﯾدﺟ ضارﻏأ ضرﻏ ﺎﻬﻧﯾﺑ نﻣ و ،لﺑﻗ نﻣ ءارﻌﺷﻟا ﺎﻬﻓرﻌﯾ مﻟ " ءﺎﺟﻬﻟا " دﯾدﻌﻟا ﻪﻟوﺎﻧﺗ يذﻟا مﻬﻧﯾﺑ نﻣ و ،ءارﻌﺷﻟا نﻣ " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " ،ﺎﻧﺛﺣﺑ عوﺿوﻣ نوﻛﯾﻟ ﻩﺎﻧرﺗﺧا يذﻟا رﺛﺄﺗ زارﺑإ دﺻﻗ " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " ﻩرﺻﻋ ﻲﻓ دﺋﺎﺳﻟا يرﺎﺿﺣﻟا قﯾﺳﻧﺗﻟﺎﺑ . ﻟإ لﺻوﺗﻧ اذﻛﻫ و حورطﻣﻟا لﺎﻛﺷﻹا ﻰ : ﺎﻣ و ؟ﻪﺗﺄﺷﻧ لﺣارﻣ و ؟ءﺎﺟﻬﻟا موﻬﻔﻣ ﺎﻣ رﯾﺛﺄﺗ ىدﻣ " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " ؟ﺔﯾﺑوﻌﺷﻟا و ﺔﻗدﻧزﻟا و نوﺟﻣﻟا و وﻬﻠﻟﺎﺑ . لوﺻﻓ ﺔﺛﻼﺛ و لﺧدﻣ ﻰﻟإ اذﻫ ﺎﻧﺛﺣﺑ ﺎﻧﻣﺳﻗ دﻗ . رﻋﺎﺷﻟا ةﺎﯾﺣ نﻋ ﺔﻣﺎﻋ ﺔﻔﺻﺑ ﺔﺣﻣﻟ لﺧدﻣﻟا ﻲﻓ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " لﺻﻔﻟا ﻲﻓ و ا ﻪﻣﺎﺳﻗأ و ءﺎﺟﻬﻟا موﻬﻔﻣ نﻋ ﺎﻧﻔﻗو لوﻷ ﻪﺗﺄﺷﻧ لﺣارﻣ و ﻪﺻﺋﺎﺻﺧ و ﻪﻋاوﻧأ و . ﻲﻧﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا و ﺗ ﻪﯾﻓ ﺎﻧﻟوﺎﻧﺗ نوﺟﻣﻟا و وﻬﻠﻟا ﻲﻔﯾرﻌ رﺛﺄﺗ و " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " ﺎﻣﯾﻓو ،ﺎﻣﻬﺑ ثﻟﺎﺛﻟا لﺻﻔﻟا صﺧﯾ رﺛﺄﺗ و ،ﺔﯾﺑوﻌﺷﻟا و ﺔﻗدﻧزﻟا فﯾرﻌﺗ ﺎﻧﺟﻟﺎﻋ " رﺎﺷﺑ " ﺎﻣﻬﺑ . ﺞﺋﺎﺗﻧﻟا ضﻌﺑ ﻰﻟإ ﺎﻧﻠﺻوﺗ ﺔﻣﺗﺎﺧﻟا ﻲﻓ و ﺎﻫﺎﻧﺟﺗﻧﺗﺳا ﻲﺗﻟا ﺎﻧﺛﺣﺑ نﻣ .

(4)

ﺔﻣﺪﻘﻣ ﺎﻧﺗدﻋﺎﺳ ﻲﺗﻟا ﻊﺟارﻣﻟا و ردﺎﺻﻣﻟا نﻣ ﺔﻋوﻣﺟﻣ ﻰﻠﻋ ﺎﻧدﻣﺗﻋا و ﺎﻬﻧﻣ ﺎﻧﺛﺣﺑ زﺎﺟﻧا ﻲﻓ " ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﻌﺷﻟا تﺎﺳارد " ﻟ ـ " يدﯾﺑزﻟا يدﻬﻣ حﻼﺻ " و ، " ﻲﺳﻟدﻧﻷا بدﻷا ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا " ـﻟ " يزوﻓ ﻰﺳﯾﻋ " ـﻟ ل ّوﻷا ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ،ﻲﺑرﻌﻟا بدﻷا ﺦﯾرﺎﺗ و ، " فﯾﺿ ﻲﻗوﺷ ." نﻣ و لﻌﺟﺗ ﻲﺗﻟا ﻊﺟارﻣﻟا ةرﺛﻛ ﻲﻓ نﻣﻛﺗ اذﻫ ﺎﻧﺛﺣﺑ ﻲﻓ ﺎﻫﺎﻧﻬﺟو ﻲﺗﻟا تﺎﺑوﻌﺻﻟا ،ﺎ ًﺑﻌﺷﺗ رﺛﻛأ عوﺿوﻣﻟا ةرﺻﺎﺣﻣ ﺔﻟوﺎﺣﻣ ﻲﻫ ثﺣﺑﻟا تﺎﺑوﻌﺻ نأ لوﻘﻟا نﻛﻣﯾ ﺔﺟﯾﺗﻧﻟﺎﺑ و عوﺿوﻣ ﻩددﺣﯾ ﺎﻣ نﻋ دﯾﺣﻧ ﻻ ﻰﺗﺣ حورطﻣﻟا عوﺿوﻣﻟﺎﺑ ةرﺷﺎﺑﻣ ﺔﻠﺻ ﺎﻬﻟ ﻲﺗﻟا ةدﺎﻣﻟا ﻓ ،تﻻﺎﻛﺷإ نﻣ ﻩرﯾﺛﯾ نأ نﻛﻣﯾ ﺎﻣ و ،ثﺣﺑﻟا ﻊﻣ ﻪﺳﺎﻣﺗ و عوﺿوﻣﻟا ﺔﻌﺳﺑ قﻠﻌﺗﺗ اًذإ ﺔﻠﻛﺷﻣﻟﺎ ًرﯾﺛﻛ تﺎﻋوﺿوﻣ ا ﻧﻟﺎﺑ ظ ﺔﻌﯾﺑط ﻰﻟإ ر " ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ."

(5)

ﺪﯿﮭﻤﺗ

(6)

ﻴﻬﻤﺗ ـﺪ 4

دـﯾﻬﻣﺗ

:

ﻟا نﻣ ا ًرﯾﺛﻛ ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﻌﺷﻟا لﻐﺷ ﺷﺗﺳﻣ و برﻋ نﻣ بدﻷا نوؤﺷﺑ نﯾﻣﺗﻬﻣ رﻗ ﺎ ًﻣﯾدﻗ ،نﯾ ،ﺎًﺛﯾدﺣ و ﻪﻟوﺎﻧﺗ ﻲﻓ اوﺑﻫذ و ةدﯾدﻋ ﺎ ًﺑﺗﻛ اوﻔﻟأ و ،ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ و ﻰﺗﺷ تﺎﻫﺎﺟﺗا ﻲﻓ و ،بﻫذﻣ رﯾﻏ ﺔﯾﺑدﻷا ﺔﺑرﺟﺗﻟا ىوﺗﺳﻣ ﻰﻠﻋ ﻲﺗﻟا ﺔﯾرﻌﺷﻟا ضارﻏﻷا و ﻊﯾﺿاوﻣﻟا ضﻌﺑ لوﺎﻧﺗﺗ نﺎﯾﻛ تّزﻫ ،ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا بﺎﺑﺳﻷا ﻰﻟإ كﻟذ دوﻌﯾ و ﻲﺑرﻌﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﺎﻫدﻬﺷ ﻲﺗﻟا ﺔﯾرﻛﻔﻟا و و ﻲﻣﻼﺳﻹا ﺔﯾﺳﺎﺑﻌﻟا ﺔﻟودﻟا مﺎﯾﻗ دﻌﺑ . ةزرﺎﺑ ةزﯾﻣ ﻪﺑﺣﺎﺻ دﻧﻋ ﻪﻟ نﺎﻛ نﻓ دﻧﻋ فﻘﻧ نذإ اذﻛﻬﻓ اذﻗﻹا ﻊﻣ ،ىرﺧﻷا ﺔﯾرﻌﺷﻟا نوﻧﻔﻟا رﺋﺎﺳ ﻰﻠﻋ ﻪﻧﺎﯾﻐط و ﻪﻧﻣ رﺎﺛﻛﻹا ﻲﻓ تﻠﺛﻣﺗ ع ،شﺣﻔﻟا و إ ّﻧ ﻪ درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ ﻪﺑ فرﻋ يذﻟا ءﺎﺟﻬﻟا نﻓ ﻲﻓ لﺛﻣﺗﯾ . ) 1 (

رـﻋﺎﺷﻟا ﺔـﻣﺟرﺗ

:

» نﯾﺛدﺣﻣﻟا مﯾﻋز حوﺟرﺑ درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ وﻫ رﻋﺎﺷﻟا « ) 2 ( ، » ةرﺻﺑﻟﺎﺑ دﻟو ﺔﻧﺳ 95 ه « ) 3 ( ، ،لﺻﻷا ﻲﺳرﺎﻓ وﻫ و نﺎﺗﺳرﺎﺧط نﻣ جوﺟرﯾ ﻩّدﺟ نﺎﻛ دﯾﻘﻓ ،ةرﻔﺻ ﻲﺑأ نﺑ بﻠﻬﻣﻟا ﻲﺑﺳ نﻣ ﻰﻣﻋأ دﻟو ﻪﻧأ يأ رﺻﺑﻟا ) 4 ( ﺑ رﺎﺷأ دﻗ و ، ﻪﻟوﻗ ﻲﻓ كﻟذ ﻰﻟإ رﺎﺷ : ْﺳَأ يِذّﻟا يﱢد ّﺟ ِﻪِﺑ و ُﻣ . . . ﻲِﺑَأ َنﺎ َﺳﺎ َﺳ َو ىَرْﺳِﻛ . اَذِإ ﻲِﻟﺎ َﺧ ا ًرَﺻْﯾَﻗو . . . ُتْدَدَﻋ ﻲِﺑ َﺳَﻧ ﺎـ ًﻣْوَﯾ . ) 5 ( ﻩوﺑأ نﺎﻛ " درﺑ " ـﺑ ﺔﻓورﻌﻣﻟا ةرﺻﺑﻟﺎﺑ ﺎﻬﺗﻌﯾﺿ نﻣ ) نﺎﻓرﯾﺧ ( تﺑﻫوﻓ ، " درﺑ " ﻪﺗﺟوز نأ دﻌﺑ نﻣ ةأرﻣﻻ " لﯾﻘﻋ ﻲﻧﺑ " وﻓ ،ﺎﻬﺑ ﺔﻠﺻﺗﻣ تﻧﺎﻛ ﻪﺗأرﻣا ﻪﻟ تدﻟ " رﺎﺷﺑ " لﺎﻘﯾ كﻟذﻟ و ﻪﺗﻘﺗﻋﺄﻓ ، " ﻲﻠﯾﻘﻌﻟا رﺎﺷﺑ " ﺢﺑﺻأ كﻟذ دﻌﺑ و ، ،نﯾﯾطﺗﻟﺎﺑ ﺎﻗذﺎﺣ نﺑﻠﻟا برﺿﯾ ﺎﻧﺎﯾط درﺑ ﺎﻣ لوﻘﯾ نﺎﻛ و (1) – رظﻧﯾ : ﻲﺑرﻌﻟا ﺞﯾﻠﺧﻟا و ةرﺻﺑﻟا تﺎﺳاردﻟا زﻛرﻣ ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ ءﺎﺟﻫ ﻲﻓ ﺔﯾﺳﻔﻧﻟا ثﻋاوﺑﻟا ،نﯾﺳﺎﯾ ﻲﺻﻗ زﺗﻌﻣ ، ص : 152 . (2) – دﻣﺣﻣ ﻲﺟﺎﻔﺧ ﺣﻟا ، ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﺑدﻷا ةﺎﯾ رﺷﻧﻟا و ﺔﻋﺎﺑطﻟا ﺎﯾﻧدﻟ ءﺎﻓوﻟا راد ، ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا ط ، 1 ، 2004 ص ، : 128 . (3) -بوﻫوﻣ يﺎﻔطﺻﻣ ، ﯾﻟﺎﺛﻣﻟا ،ﻲﺑرﻌﻟا رﻌﺷﻟا ﻲﻓ ﺔ ،رﺋازﺟﻟا ،ﺔﯾﻌﻣﺎﺟﻟا تﺎﻋوﺑطﻣﻟا ناوﯾد 1982 ص ، : 347 . (4) -رظﻧﯾ : ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا بادﻵا ﺦﯾرﺎﺗ ،ﷲا ﺎطﻋ فﺳوﯾ دﯾﺷر ناوطﻋ بﯾﺟﻧ ،قﯾﻘﺣﺗ ، ،رﺷﻧﻟا و ﺔﻋﺎﺑطﻠﻟ نﯾدﻟا ّزﻋ ﺔﺳﺳؤﻣ 1985 ،م ط 1 ص ، : 231 . (5) – ادﻵا ﺔﯾﻠﻛ ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا مﺳﻗ ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا بدﻷا ﻲﻓ ،ﻰﺳﯾﻋ يزوﻓ ط ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا ﺔﻌﻣﺎﺟ ،ب 1 ص ، : 239 .

(7)

ﻴﻬﻤﺗ ـﺪ 5 ﻲﻧﺑا نﻣ ﺔﻛرﺑ مظﻋأ ا ًدوﻟوﻣ تﯾأر " رﺎﺷﺑ " ، لوﺣﻟا لﺎﺣ ﺎﻣﻓ مﻫرد يدﻧﻋ ﺎﻣ و ﻪﻟ دﻟو دﻘﻟ و ،مﻫرد ﻲﺗﺋﺎﻣ تﻌﻣﺟ ﻰﺗﺣ تﻣﯾ مﻟ و " درﺑ " لﺎﻗ ﻰﺗﺣ " رﺎﺷﺑ " رﻌﺷﻟا ) 1 ( ثﻋرﻣﻟﺎﺑ رﺎﺷﺑ بﻘﻟ و نﺎﻛ ﻪّﻧأ ﺎ ّﻣإ نﺎﻛ ﻪّﻧﻷ وأ ،طرﻘﻟا وﻫ ثﺎﻋر ،رﯾﻐﺻ وﻫ و ﻪﻧذأ ﻲﻓ نﻋ بﯾﺟ نﺎﺑﯾﺟ ﻪﺻﯾﻣﻘﺑ ،ﻪﻟﺎﻣﺷ نﻋ بﯾﺟ و ﻪﻧﯾﻣﯾ ﻪﯾﻓ ﻪﺳأر لﺧدﯾ نأ رﯾﻏ نﻣ ﻪﯾﻠﻋ ﻪﻣﺿ ،ﻪﺳﺑﻟ دارأ نﺈﻓ ، دارأ اذإ و ﻪﻋزﻧ تﻬﺑﺷﻓ ﻪﻧﻣ جرﺧ و ﻩرازإ لﺣ و ﺎﻬﻟﺎﺳرﺗﺳﻻ ثﺎﻋرﻟﺎﺑ بوﯾﺟﻟا كﻠﺗ ﯾﻟدﺗ ﺎﻬ لﺎﻗ ﺎﻣﻛ : ) 2 ( َﻗـ ﯾِر َلﺎ ـ َﻋْرِﻣ ُم ـ ُث . . . ِرَظﱠﻧﻟا و ِف َرﱠطﻟا ُرِﺣ َﺳ . َﻟـ ﻲــﻠﺋﺎﻧ ﷲا َو ُتـ ْﺳ . . . ِرَدـَﻘْﻟا ُبَﻠْﻐُﯾ وأ ُتـْﻠُﻗ . ﺎَﻧُﻟﺎ َﺻِو ْتـ َﻣَر ْنِإ َتْﻧَأ . . . ِرـَﻘﻟا َك َرَد ْلَﻫ ٌﺢـِﺗﺎَﻓ . ) 3 ( ﻩرﻌﺷ و ﻪﺗﯾﺻﺧﺷ ﻲﻓ ﺎًﻘﯾﻣﻋ ا ًرﺛأ تﻛرﺗ ﻲﺗﻟا لﻣاوﻌﻟا نﻣ و ﻪﺗﻣزﻻ ﻲﺗﻟا ﻰﻣﻌﻟا ﺔﻧﺣﻣ ا ًرﯾﻐﺻ نﺎﻛ نأ نﻣ ) 4 ( . لﺎﻗ و كﻟذ ﻰﻟإ رﺎﺷأ دﻗ و : ﻰ َﻣَﻌﻟا نﻣ ُءﺎَﻛﱠذﻟا و ﺎًﻧﯾِﻧَﺟ ُتْﯾَﻣَﻋ . . . َﻼِﺋ ْوَﻣ ِمْﻠِﻌْﻠﻟ ِنﱠظﻟا َبﯾِﺟَﻋ ُتْﺋِﺟَﻓ . ) 5 ( اًدﯾدﺷ ﺎ ًﺑرﺿ ﻪﺑرﺿﻓ ،ﻩوﻛﺷﻓ ﻪﯾﺑأ ﻰﻟإ اوءﺎﺟ ﺎ ًﻣوﻗ ﺎﺟﻫ اذإ نﺎﻛ ﻪﻧأ ﻪﻧﻋ ﻰﻛﺣﯾ ﺎﻣﻣ و ﻘﺗ ﻪ ّﻣأ تﻧﺎﻛﻓ ﻪﻟ لو " : ﻟا ﻲﺑﺻﻟا اذﻫ برﺿﺗ مﻛ لوﻘﯾﻓ ؟ﻪﻣﺣرﺗ ﺎﻣأ ،رﯾرﺿ : و ﻰَﻠ َﺑ ﻲﻧإ ﷲا ّﻲﻟإ ﻪﻧوﻛﺷﯾﻓ سﺎﻧﻠﻟ ضرﻌﺗﯾ ﻪﻧﻛﻟ و ﻪﻣﺣرأ ." ﻪﺑ ﻊﻣطﻓ رﺎﺷﺑ ﻊﻣﺳﻓ لﺎﻗ و " : ،رﻌﺷﻟا لوﻗ وﻫ كﯾﻟإ ﻲﻧﻣ ﻪﻧوﻛﺷﯾ يذﻟا اذﻫ ﻲﺗﺑأ ﺎﯾ ﯾﻠﻋ تﻣﻣﻟأ نإ ﻲّﻧإ و ـ ﻧوﻛﺷ نﺈﻓ ﻲﻠﻫأ رﺋﺎﺳ و كﺗﯾﻧﻏأ ﻪ ـﻲ كﯾﻟإ مﻬﻟ لﻗ ﷲا سﯾﻟأ ﻘﯾ ـ لو : » جرﺣ ﻰﻣﻋﻷا ﻰﻠﻋ سﯾﻟ « " . نوﻟوﻘﯾ مﻫ و اوﻓرﺻﻧﺎﻓ ،رﺎﺷﺑ ﻪﻟﺎﻗ ﺎﻣ درﺑ مﻬﻟ لﺎﻗ ﻩاوﻛﺷ ﻩودوﺎﻋ ﺎﻣﻟ و ) : درﺑ ﻪﻘﻓ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ نﻣ ﺎﻧﻟ ظﯾﻏأ .( (1) – ص ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﺑدﻷا ةﺎﯾﺣﻟا ،ﻲﺟﺎﻔﺧ دﻣﺣﻣ : 129 . (2) – ،يوطﻋ بﯾﺟﻧ ﻲﻠﻋ درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ ، ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا بﺗﻛﻟا راد ،ﻩرﻌﺷ و ﻪﺗﺎﯾﺣ ، نﺎﻧﺑﻟ ،تورﯾﺑ ) 1411 ه 1990 م( ، ط 1 ص ، : 11 -12 . (3) – ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا ص : 11 -12 . (4) – بدﻷا ﻲﻓ ،ﻰﺳﯾﻋ يزوﻓ ص ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا : 239 . (5) – ةﺎﯾﺣﻟا ،ﻲﺟﺎﻔﺧ دﻣﺣﻣ ﺑدﻷا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯾ ص ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا : 229 .

(8)

ﻴﻬﻤﺗ ـﺪ 6 نﯾﺑﺎﺻﻘﻛ نﻼﻣﻌﯾ ،رﯾﺷﺑ و رﺷﺑ ناوﺧأ رﺎﺷﺑﻟ نﺎﻛ و ) 1 ( اذﻫ لﻛ ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﺿﻹﺎﺑ و ، رﺎﺷﺑ ﻪﺟو ،كﻠﯾﻣﺗﺳﯾ يذﻟا باذﺟﻟا فرﺷﻣﻟا ﻪﺟوﻟا كﻟذﺑ سﯾﻟ دﺎﻘﺗﻋا ﻲﻓ وﻫ ﺎﻣّﻧإ " نﯾﺳﺣ ﻪط " لظﻟا لﯾﻘﺛ لﺟر نﻣ ﻪﻟ ظ َﺣ نﻔﻟا ،روﻓوﻣﻟا ﻪ ﺔﻔﺧﻟا ﻰﻟإ ةدﯾدﺷ ﺔﺟﺎﺣ ﻲﻓ ﻪﺣور نﻛﻟ و . ) 2 ( مﯾظﻋ ﺎﻣﺧﻓ رﺎﺷﺑ نﺎﻛ ﻔﺗ دﻗ نﯾﺗﻠﻘﻣﻟا ظﺣﺎﺟ ،ﻼﯾوط قﻠﺧﻟا ﺎ ﺷ ﺎ ،رﻣﺣأ ﺎﻣﺣﻟ ﺎﻣﻫ نﺎﻛﻓ ﻓأ و ﻰﻣﻋ سﺎﻧﻟا ﺢﺑﻗأ ﻌظ مﻬ ،ﻪﻘﻠﺧ دﺎﺳﻔﺑ ﻪﺗﻘﻠﺧ ﺔﻣﺎﻣذ ﻊﻔﺷ و ،ا ًرظﻧﻣ ﺎًﻘﯾدﻧز نﺎﻛﻓ رﻬظﯾ ،ﺔﯾﺳوﺟﻣﻟا رﻣﺿﯾ و مﻼﺳﻹا ثﯾﺑﺧ ،ردﺻﻟا قﯾﺿ ﺎ ًﯾﺷوﺣ ﻲﺷﺧﻣ ،مﻼﻛﻟا ءيذﺑ ،ءﺎﺟﻬﻟا مﻬﺿارﻋأ سﺎﻧﻟا يدﺗﻔﯾ ،نﺎﺳﻠﻟا ) 3 ( ، رﯾﺛﻣ نوﻛﯾ نأ لﺟأ نﻣ تﺎﻔﺻﻟا ﻩذﻬﺑ لﺟرﻟ ﺎ ًﺑﯾﺟﻋ سﯾﻠﻓ ﻩذﻫ لﺑﺎﻘﯾ نﺎﻛﻓ ﻪﻧﻣ نورﺧﺳﯾ و ﻪﺑ نوﺷرﺣﺗﯾ اوﻧﺎﻛ نﯾذﻟا ﻪﯾرﺻﺎﻌﻣ نﻣ ءازﻬﺗﺳا و ﺔﯾرﺧﺳﻟا دﺷ بﺿﻐﺑ ﺔﯾرﺧﺳﻟا ﺔﺷﺣﺎﻓ ظﺎﻔﻟأ و تﺎﻣﻠﻛﺑ ﻩوﻔﺗ ﻪﻧﻋ ردﺻﯾ دﯾ . ) 4 ( تﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا بﻧاوﺟﻟا مﻫأ نﻣ ﻲﻫ ﻰﻣﻌﻟا و رﻘﻔﻟا و قرﻟا دﺟﻧ ﻩرظﻧﻣ ﺢﺑﻗ بﻧﺎﺟ ﻰﻟإ و ﻩرﻌﺷ و رﺎﺷﺑ كوﻠﺳ ﻲﻓ رﯾﺑﻛﻟا رﺛﻷا ﺎﻬﻟ . دﯾﻟﺎﻘﺗﻟاو تادﺎﻌﻟا ﻰﻠﻋ ا ًرﺋﺎﺛ اًدرﻣﺗﻣ ﺎ ًﺿﻓار ﺄﺷﻧﻓ نﺎﻛ و ﻲﺑرﻋ وﻫ ﺎﻣ لﻛ ﺎﻫرﺎﻛ ﺔﯾﺑرﻌﻟا مﯾﻘﻟاو ﺎﺿﯾ ﺎﻣ رﺛﻛأ و قرﻟﺎﺑ رﯾﺎﻌﯾ نأ ﻪﻘﯾ ءﻻوﻟا . ءﺎﺟﻬﻟا ﻲﻓ عدﺑأ ﺎﻣﻛ و تﺎﻧﺣﺎﺷﻣﺑ ﻩدﻬﻋ برﻗ ﻰﻟإ دوﻌﯾ ﺎﻣّﺑر بﺑﺳﻟا و " رﯾرﺟ " و" قدزرﻔﻟا " ،ا ًروﻬﺷﻣ نوﻛﯾ نأ ﻪﺗﺑﻏر و لﺑﻗ نﻣ ﺎﻣﻬﯾﻟإ ﺎﻧرﺷأ نﺎﺗﻠﻟا ﻪﺗﯾﺳﻔﻧ و ﻪﺗﺋﯾﻫ ﻪﻧأ ﺎﻣﻛ اذﻬﺑﻓ ،نﯾرﺧﻵا رﺎﺷﺑ ﻩرﻛﯾ نأ ﻲﻓ دﯾدﺷﻟا رﺛﻷا ﺎﻣﻬﻟ نﺎﻛ ﻠﯾﺑﺳ ضرﺗﻋا نﻣ لﻛ ﺎﺟﻫ ﻪ. عاوﻧأ ﺔﺛﻼﺛ ﻰﻠﻋ رﺎﺷﺑ ءﺎﺟﻫ ﺎﻧﻟ رﻬظﯾ و : لوﻷا يذﻟا وﻫ و ،ﻲﺻﺧﺷﻟا ءﺎﺟﻬﻟا وﻫ تﺎﯾﺻﺧﺷﻟا مﻫأ و لوأ نﯾﺑ نﻣ و ﺎًﻧﯾﻌﻣ ﺎ ًﺻﺧﺷ رﺎﺷﺑ ﻪﺑ وﺟﻬﯾ رﺎﺷﺑ ﺎﻫﺎﺟﻫ ﻲﺗﻟا " دﺎﻣﺣ درﺟﻋ " نﺎﻛ و ،ءﺎﺟﻫ ﺎﻣﻬﻧﯾﺑ نﺎﻛ دﻗ و ، " درﺟﻋ دﺎﻣﺣ " نﺎﻛ و ،ءﺎﺟﻬﻟا ﻲﻓ ﻪﺗءاذﺑﺑ ﺎًﻓورﻌﻣ رﺎﺷﺑ ﻰﻟإ ﺎ ًﻣﺋاد ضرﻌﺗﯾ أ و ﻣأ رﻐﺻﺗﺳﻣ ﻩﺎﺟﻫ ﺎﻣدﻧﻋ لﻌﻓ ﺎﻣﻛ ،ﻪﺗرﺳ لوﺎﻧﺗ ﺎﻣﻛ ،ةدﻟاو ﺔﻬ ،ﻰﻣﻋﻷا درﻘﻟﺎﺑ ﻪﻬﺑﺷ و ﻪﺗﻘﻠﺧ نﻣ فرﺻﺗﻟا اذﻫ نﺎﻛ و " دﺎﻣﺣ " يذؤﯾ " رﺎﺷﺑ " ،ﻪﯾﻛﺑﯾ و (1) – ص ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﺑدﻷا ةﺎﯾﺣﻟا ،ﻲﺟﺎﻔﺧ دﻣﺣﻣ : 229 . (2) – ﺦﯾرﺎﺗ نﻣ ،نﯾﺳﺣ ﻪط بدﻷا ،ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ج ،ﻲﻧﺎﺛﻟا 2 ،نﯾﯾﻼﻣﻠﻟ مﻠﻌﻟا راد ، 1991 ط ، 1 ، ص : 85 . (3) – ﺎطﻋ فﺳوﯾ دﯾﺷر ﺦﯾرﺎﺗ ،ﷲا بادﻵا ﯾﺑرﻌﻟا ﺔ ص ، : 231 . (4) – يوطﻋ بﯾﺟﻧ ﻲﻠﻋ ، ﻩرﻌﺷ و ﻪﺗﺎﯾﺣ ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ ص ، : 13 .

(9)

ﻴﻬﻤﺗ ـﺪ 7 لﺋﺎﻗ ﻪﻟ لﺎﻗ ﺎﻣدﻧﻋو " : دﺎﻣﺣ ءﺎﺟﻫ نﻣ ﻲﻛﺑﺗأ " لﺎﻗ ، " : ﻲﻛﺑأ نﻛﻟ و ﻪﺋﺎﺟﻫ نﻣ ﻲﻛﺑأ ﺎﻣ ﷲا و ﻪﻔﺻأ ﻻ و ﻲﻧﻔﺻﯾﻓ ﻩارأ ﻻ و ﻲﻧارﯾ ﻪﻧﻷ ." ) 1 ( ءﺎﺟﻫ ﻰﺷﺎﺣﺗﯾ نﺎﻛ و " دﺎﻣﺣ " دﺟﯾ مﻟ ﻪﻧﻛﻟ ،ﻪﻟﺎﻣﻫإ ﻲﻓ ﺎ ًﻣﺋاد بﻏرﯾ نﺎﻛ و ،ﻪﻧﻣ ﺎًﻓوﺧ ﻩدﺎﻌﺗﺑا ﻲﻓ ﻲﺑﯾﻬﻧﻟا نﺑا نأ ﻰﻟإ ﻪﺑﺳﻧ و دﺎﻣﺣﻟ ﻪﺋﺎﺟﻫ ﻲﻓ و ،ﻪﺋﺎﺟﻫ ﻰﻟإ دﻣﻌﻓ ،ﻰﺟﻧﻣ ﻪﻧﻋ لوﻘﯾ : ) 2 ( ﺑإـ ﯾﻘَﺛ ﻰﻠﻋ َسأر ﻲِﺑﯾِﻬَﻧ ن ـ ٍل . . . َو ْﺣا ِﺗ َﻣ ُلﺎ ﱡرﻟا ِسوؤ َﺧ ْط ُب َﺟ ِﻠ ٍلﯾ . َﻏ ُعْدَأ ْﯾـ ِر ﺑﻋ ﻰﻟإ ي ـ نﺛﻷا ةدﺎ . . . ِنﯾ ﱢﻧِﺈَﻓ ـ ِﺣا َوِﺑ ﻲ ــ ُﻐْﺷ َﻣ ٍد ـ ٍلو . ﷲا ﻰَﻟِإ َكْﻧِﻣ َتْﺋِرَﺑ ﻲِﺑﯾِﻬَﻧ ُنْﺑا ﺎ َﯾ . . . َذو ا ًرﺎــ َﻬِﺟ ِﻟ َك ِﻣ ّﻧ َﻗ ﻲـ ِﻠ لـﯾ . ) 3 ( ةدﺎﺑﻋ ﻲﻓ ﺔﯾوﻧﺛﻟﺎﺑ ﻪﻟوﻗ و ﻩرﻌﺷ ﻲﻓ ﻪﻧوﺟﻣﻟ ﺔﻗدﻧزﻟﺎﺑ دﺎﻣﺣ رﺎﺷﺑ مﻬﺗا تﺎﯾﺑﻷا ﻩذﻫ ﻲﻔﻓ ،نﯾﻧﺛا ﻲﻓ مﺎﻬﺗا اذﻫ و رﺧآ رﻋﺎﺷﺑ ىذﻷا قﺎﺣﻟإ رﻋﺎﺷ دﯾرﯾ ﺎﻣدﻧﻋ ةروطﺧﻟا ﺔﯾﺎﻏ . ءﺎﺟﻫ نﻣ ﻲﻧﺎﺛﻟا عوﻧﻟا ﺎﻣأ " رﺎﺷﺑ " ﻲﻓ لوﻘﯾ ،ﻲﻣوﻘﻟا بﺻﻌﺗﻟا رﯾﺛﺄﺗ تﺣﺗ برﻌﻟا وﻬﻓ ددﺻﻟا اذﻫ : مﻬﺿﻌﺑ و لﻼﺟﻟا يذ ﻰﻟوﻣ تﺣﺑﺻأ . . . رﺻﺗﻗﺎﻓ كﻠﺿﻔﺑ ذﺧﻓ ﻲﺑرﻌﻟا ﻰﻟوﻣ . ﺎﻬـّﻠﻛ مـﯾﻣﺗ نـﻣ مرـﻛأ كﻻوـﻣ . . . لﺎـﻌﻔﻟا لﻫأ رﻌﺷﻣﻟا شﯾرﻗ نﻣ و . ﻊـﻓادﻣ رـﯾﻏ كﻻوـﻣ ﻰﻟإ ﻊـﺟرﺎﻓ . . . رﺑﻛﻷا لـﺟﻷا كﻻوـﻣ نﺎـﺣﺑﺳ . ) 4 ( لﺿﻓأو نﺳﺣأ وﻫ و ﻰﻟﺎﻌﺗ و ﻪﻧﺎﺣﺑﺳ ﷲ ﻪﺋﻻو دﻛؤﯾ و ،برﻌﻠﻟ ءﻻوﻟا ﻪﻧﻋ ﻲﻔﻧﯾ رﺎﺷﺑﻓ ءﻻو . (1) – ص ،ﻩرﻌﺷ و ﻪﺗﺎﯾﺣ ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ ،يوطﻋ بﯾﺟﻧ ﻲﻠﻋ : 68 . (2) – ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 69 . (3) – ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 79 . (4) – ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 81 .

(10)

ﻴﻬﻤﺗ ـﺪ 8 نﯾذﻟا نﺎطﻠﺳﻟا لﻫﻷ ﻩؤﺎﺟﻫ وﻫ رﺎﺷﺑ ءﺎﺟﻫ نﻣ رﯾﺧﻷا عوﻧﻟا و ،ءﺎطﻌﻟﺎﺑ ﻪﯾﻠﻋ اوﻠﺧﺑ ﻩدﺟﻧﻓ ءﺎﺟﻫ ﻲﻓ لﺎﻘﻓ ،عوﻧﻟا اذﻫ نﻣ رﺛﻛأ " يدﻬﻣﻟا " مﻟ و ﺎﻬﺑ ﻪﺣدﻣﺑ ةدﯾﺻﻗ ﻩدﺷﻧأ نأ دﻌﺑ دﯾرﯾ ﺎﻣﺑ ﻪﻧﻣ ﻰظﺣﯾ . ﻪـﺗﺎ َﻣَﻌِﺑ ﻲِﻧْزَﯾ ﺔـَﻔﯾﻠ َﺧ . . . ِنﺎـ َﺟَﻟو ُﺻﻟا و ِقوـ ُﺑﻟﺎِﺑ ُبَﻌْﻠَﯾ . ُﻩ َرـْﯾَﻏ ِﻪِﺑ ﷲا ﺎـَﻧﻟ َدْﺑَأ . . . ناَز ُرْﯾَﺧﻟا ِرﺣ ِﻲﻓ ﻰَﺳو ُﻣ َسَد . ) 1 ( ﺗ نأ نﻛﻣﯾ ةأرﺟ يأ و ،ﻪﺋﺎﺟﻫ ظﺎﻔﻟأ نﻣ ﺎﻣﻼﯾإ دﺷأ ظﺎﻔﻟأ ﺔﯾأ و ىوﺗﺳﻣﻟا اذﻫ ﻰﻟإ لﺻ نارزﯾﺧﻟا ﻪﺗﺟوزﻟ ضرﻌﺗ مﺛ ،نﺎﯾﺑﺻﻟا ﺎﻬﺑ ةرﯾطﺧ ﺔﺑﻌﻠﺑ بﻌﻠﯾ يدﻬﻣﻟﺎﻓ . نوﻛﯾ اذﻛﻫ " رﺎﺷﺑ " ءﺎﺟﻬﻟا نأ و ءﺎﺟﻬﻟا لﺗﻗ ﻪﻧأ قﺣﻟا ﻲﻓ و ،ءﺎﺟﻬﻟا نﻓ ﻲﻓ عرﺑ دﻗ ،ﺎ ًﺿﯾأ ﻪﻠﺗﻗ ﺎﻛ دﻘﻓ لوﻗ دﺣ ﻰﻠﻋ ﺎﻘﯾدﻧز لﺑ ﺎًﻘﺳﺎﻓ ن " ﻰﺳﯾﻋ يزوﻓ " ، ﻻ و ﻩرﺗﺳﺗ ﻪﻌﻔﻧﯾ مﻟ و ﻩؤﺎﺟﻫ وﻫ ﺎﻣّﻧإ ﻪﻠﺗﻗ يذﻟا و ،ﻪﻠﺗﻗ ﻰﻟإ ﺔﻠﯾﺳو تذﺧﺗا ﺎﻣّﻧإ و ﻪﻠﺗﻘﺗ مﻟ ﺔﻗدﻧزﻟا نﻣﻟ و ﻪﻣﺗﻛﺗ " يدﻬﻣﻠﻟ " و ، " دوواد نﺑ بوﻘﻌﯾ " رﯾزو " يدﻬﻣﻟا " ﻪﻠﺗﻗ يذﻟا وﻫ ﻩرﻌﺷ ذإ ، . ) 2 ( ﺎ ًﺿﯾأ دﺟﻧ و " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " ا و لزﻐﻟا نﻣ لﻛﺑ ﻩرﻌﺷ ﻲﻓ رﺛﺄﺗ دﻗ ءﺎﺛرﻟا و ﺢﯾدﻣﻟ ﺧﻔﻟاو و ،مﻛﺣﻟا و ر ﺔﻗدﻧزﻟا و ﺔﯾﺑوﻌﺷﻟﺎﺑ ﺎ ًﺿﯾأ رﺛﺄﺗ و ،نوﺟﻣﻟا و وﻬﻠﻟا بﺣﺎﺻ نﺎﻛ . ،ﺔﯾﻠﺑﻘﻟا ﺔﯾﺑﺻﻌﻟا ﻪﯾﻓ تﻔﻌﺿ يذﻟا ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا ﻰﻟإ قرطﺗﻧ ﺎﻧﻫ نﻣ و ﺔﺳﻓﺎﻧﻣ ترﻬظ نﻛﻟ و ﯾﻘﻠﺧ ﺔﺑﻠﺛﻣ اوﻛرﺗﯾ اوﻧوﻛﯾ مﻟ ،رﺻﻌﻟا كﻟذ ءارﻌﺷ نﯾﺑ ﻓ ﺔﯾﺳﻔﻧ وأ ﺔ ﻲ مﻬﺋﺎﺟﻫ ﻲﻓ ﺎﻫوﻣدﺧﺗﺳا و ّﻻإ صﺧﺷ ، ﻪﻧﻣو ،ءارزوﻟا و ءﺎﻔﻠﺧﻟا ضﻌﺑ ءﺎﺟﻬﻟا اذﻫ لﺎط دﻗ و ءﺎﺟﻫ " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " ﺔﻔﯾﻠﺧﻠﻟ " يدﻬﻣﻟا " ﻪﻟوﻗ لﺛﻣ ﻲﻓ : ِﻧَﺑـ ﯾ ّﻣُأ ﻲ ـ ّﺑَﻫ ﺔ ـ َط او ـ ُﻛ َﻣْوَﻧ َلﺎ ـم . . . ﱠنإ َﺧﻟا ِﻠ َﻔﯾ ـ ُﻘﻌﯾ ﺔ دوواد نﺑ بو . ﻧ ﺎﯾ مﻛﺗﻓﻼﺧ تﻋﺎﺿ ـ سﺎ اوـﺳﻣﺗﻟﺎﻓ . . . ﻓﻼﺧ ـ زﻟا نﯾﺑ ﷲا ﺔ ف دوﻌﻟا و . ) 3 ( (1) – درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ ،يوطﻋ بﯾﺟﻧ ﻲﻠﻋ ص ،ﻩرﻌﺷ و ﻪﺗﺎﯾﺣ ، : 79 . (2) – رظﻧﯾ : ص ،ﻲﺑرﻌﻟا بدﻷا ﺦﯾرﺎﺗ نﻣ ،نﯾﺳﺣ ﻪط : 106 . (3) – يدﯾﺑزﻟا يدﻬﻣ حﻼﺻ ، ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﻌﺷﻟا ﻲﻓ تﺎﺳارد ندرﻷا ،نﺎﻣﻋ ،ﻊﯾزوﺗﻟا و رﺷﻧﻠﻟ نوﯾﻣﯾدﺎﻛﻷا ص ، : 96 .

(11)

ﻞﺼﻔﻟا

لوﻷا

ﻟا ضﺮﻏ ﻒﯾﺮﻌﺗ

ءﺎﺠﮭ

ﮫﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و

(12)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 10

ﻧﻌﻣﻟا

ـ

ﻐﻠﻟا ﻰ

ـ

ﺟﻬﻠﻟ يو

ـ

ءﺎ

: ةدﺎﻣ ﻲﻓ برﻌﻟا نﺎﺳﻟ مﺟﻌﻣ ﻲﻓ درو ) ﺎﺟﻫ :( ًوﺟﻫ ﻩوﺟﻬﯾ ﻩﺎﺟﻫ ،ﻩﺎﺟﻬﺗ و ا دودﻣﻣ : ّﺷﻟﺎﺑ ﻪﻣﺗﺷ حدﻣﻟا فﻼﺧ وﻫ و رﻌ . ﺄﺟﻫ : َﻫ ِﺟ َءﻲ ﺄﺟﻫ ،لﺟرﻟا : ﻪﻋوﺟ بﻬﺗﻟا . َﻫ ،ﻪﻋوﺟ ﺄﺟﻫ ْﺟ ًﺄ ُﻫ و ُﺟ ًءو ا : بﻫذ و نﻛﺳ . َﻏ ﺄﺟﻫ َر ِﺛ َﯾ ﻲ ْﻬ َﺟ ُﺄ ِﻫ ْﺟ ًﺄ : ﻊطﻘﻧا و بﻫذ و نﻛﺳ . ﺄﺟﻫ ﻩؤﺟﻬﺑ مﺎﻌطﻟا ﻩﺄﺟﻫ : مﺎﻌطﻟا ﺄﺟﻫ ،ﻩﻸﻣ : ﻪﻠﻛأ . َﻏ مﺎﻌطﻟا ﺄﺟﻫأ َر ِﺛ ﻲ : َﺳ ﱠﻛ َﻧ ُﻪ َﺟﻫإ ،ﻪﻌطﻗ و ءﺎ : لﺎﻗ . َﻓ َﺄ ْﺧ َ ر ُﻫا ْم َر ﱢﺑ َدو ،ﻲ ﱠل َﻋ َﻠ ْﯾ ِﻬ ْم . . . ْطأو َﻌ َﻣ ُﻬ ْم ِﻣ ْن َﻣ ْط َﻌ ِم َﻏ ْﯾ ِر ُﻣ ْﻬ ِﺟ ءﻲ . َﻫ َﺟ َﺄ ﺎﻫﺄﺟﻫأ وأ مﻧﻐﻟا و لﺑﻹا : ّﻔﻛ ِﻟ ﺎﻬ َﺗ ْر َﻋ ﻰ . ةدودﻣﻣ ،ءﺎﺟﻬﻟا : ،فرﺣﻟا ﻪﺋﺟﻬﺗ فرﺣﻟا تﺄﺟﻬﺗ و . ﻪﺗﯾﺟﻬﺗ : وﺑأ ،لﯾدﺑﺗ و زﻣﻬﺑ سﺎﺑﻌﻟا : ﺄﺟﻬﻟا : رﺻﻘﯾ ﻪﯾﻓ تﻧﻛ ﺎﻣ لﻛ وﻫ و زﻣﻬﯾ و . كﻧﻋ ﻊطﻘﻧﺎﻓ . رﺎﺷﺑ لوﻗ نﻣ و : َﻗ َﺿ ْﯾ ُت ِﻣ ْن َو َر ِق ﱠﺷﻟا َﺑ ِبﺎ َﻫ ًﺟ ﺎ . . . ِﻣ ْن ُﻛ ﱢل َأ َ ر زوﺧ ِﺟا َﻗ ﻊ َﺻ ُﺑ ْﻪ. ﻪﻘﺣ ﻪﺗﺄﺟﻫأ ﻧﯾﺟﻫأ و ﻪﺗﯾدأ اذإ ﻪﻘﺣ ﻪ ﻪﯾﻟإ . ) 1 ( و ءﺎﺟﻬﻟا نأ ﺎﻬﻧﻣ رﻛذﻧ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ ﻲﻧﺎﻌﻣﻟا ضﻌﺑﺑ ﺎ َﺿﯾأ درو دﻗ ذوﺧﺄﻣ دﻔﺿﻟا نﻣ وﻬﻓ ،ع و ،توﺻﻟا ﻊﺷﺑ ،لﻛﺷﻟا ﺢﯾﺑﻗ ، ّرﺣﻟا دادﺗﺷا نﻣ اذوﺧﺄﻣ نوﻛﯾ دﻗ لﯾﻛﺷﺗﻟا ﻰﻧﻌﻣ ﻪﯾﻔﻓ و ،بﯾذﻌﺗﻟاو وﺟﻬﻣﻟا تﺎﺋﯾﺳ نﻋ فﺷﻛﯾ وﻬﻓ ،ﻲﺋﺎﺟﻬﻟا لﺻﻷا نﻣ ذوﺧﺄﻣ نوﻛﯾ دﻗ ... ﺑﻟا لوﺣ رودﺗ ﺔﻣﻠﻛﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣﻓ ﻛﻧﻟا و ةّدﺷﻟا و ﺔﻋﺎﺷ ﺎ فﺷﻛﻟا و ل . ) 2 ( (1) – نﺎﺳﻟ ،يرﺻﻣﻟا ﻲﻘﯾرﻓﻹا روظﻧﻣ نﺑا مرﻛﻣ نﺑ دﻣﺣﻣ نﯾدﻟا لﺎﻣﺟ لﺿﻔﻟا وﺑأ ،برﻌﻟا ط ،تورﯾﺑ ،ردﺎﺻ راد 4 ، 2005 ج ، 15 ، ص : 21 . (2) – ط ،ﺔﯾردﻧﻛﺳﻹا ﺔﻌﻣﺎﺟ ،بادﻵا ﺔﯾﻠﻛ ،رﺷﻧﻟا و ﺔﻋﺎﺑطﻟا ﺎﯾﻧدﻟ ءﺎﻓوﻟا راد ،ﻲﺳﻟدﻧﻷا بدﻷا ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا ،ﻰﺳﯾﻋ يزوﻓ 1 ، 2007 ، ص : 11 -15 .

(13)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 11 ﺟﻬﻟا ـ ًﺣﻼطﺻا ءﺎ ـﺎ: » رﺎﻘﺗﺣﻻا و بﺿﻐﻟا ﺔﻔطﺎﻋ روﺻﯾ ﻲﺋﺎﻧﻏ بدأ ءﺎﺟﻬﻟا نرﺗﻗا ،ءازﻬﺗﺳﻻا و ﺔﻬﻟﻵا ﻰﻟإ ﺎﻬﺑ نوﺟﻬﺗﯾ اوﻧﺎﻛ ﻲﺗﻟا ﻰﻟوﻷا ﺔﯾﻧﯾدﻟا مﻫدﯾﺷﺎﻧﺄﺑ « . ) 1 ( ًدرﻓ مﺟﺎﻬﯾ ذإ رﻋﺎﺷﻟا ﻪﯾﻟإ ﺄﺟﻠﯾ نﻓ وﻫ و ،حدﻣﻟا دﺿ ءﺎﺟﻬﻟا و ،ﺔﻋﺎﻣﺟ وأ ا ﺎﻓ ءﺎﺟﻬﻟ ،رﺎﻘﺗﺣﻻا و ضﻐﺑﻟا و ﻩرﻛﻟا نﻓ نﻣ ﻰﻠﻋ بﯾﺎﻌﻣ نﻣ ﻩارﯾ ﺎﻣ ﻊﯾﻣﺟ رﻋﺎﺷﻟا ﻪﯾﻓ بﺻﯾ ذإ ﻩوﺟﻬﯾ . نﺎﺳﻧﻹا ﻲﻓ ﺔﯾﻌﯾﺑط ﺔﻋزﻧ ءﺎﺟﻬﻟا و حﺎﯾﺗرﻻا و ﺎﺿرﻟا نﯾﺑ حوارﺗﺗ ﻪﺗﻔطﺎﻋ تﻣاد ﺎﻣ وﺟﻬﯾﻓ ءﺎﯾﺗﺳﻻا و بﺿﻐﻟا و ،حدﻣﯾﻓ . تﺎﺣﻔﺻﻟا ﻰﻠﻋ ﻲﺟﺎﻬﻟا رﻋﺎﺷﻟا زﻛرﯾ و ﺔﻣوﻣذﻣﻟا رﺎﺗﺧﯾﻓ ﻪﻣﺻﺧ وﺟﻬﯾﻟ تﺎﻔﺻﻟا نﻣ ىوﻗأ وﻫ و ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا دارﻓأ نﯾﺑ ﻼﯾﻟذ ﺎﺻﺧﺷ ﻪﻠﻌﺟﺗ و ،مﺻﺧﻟا نﺎﯾﻛ زﻬﺗ ﻲﺗﻟا ظﺎﻔﻟﻷاو كﻟذ . ) 2 ( (1) – دﯾز وﺑأ فﺳوﯾ ﻲﻣﺎﺳ ، ،ﻲﻠﻫﺎﺟﻟا بدﻷا ﻟا راد ةرﯾﺳﻣ ﻟ رﺷﻧﻠ ﺔﻋﺎﺑطﻟا و ﻊﯾزوﺗﻟا و ، نﺎﻣﻋ ط ، 1 ، 2011 م -1432 ه . (2) – رظﻧﯾ : دﺑﻋ ص ،ثﯾدﺣﻟا بﺎﺗﻛﻟا راد ،ﻲﻠﻫﺎﺟﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ بدﻷا ﺦﯾرﺎﺗ ،دﯾﻣﺣﻟا دﺑﻋ نﻣﺣرﻟا : 246 .

(14)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 12 ءﺎـﺟﻬﻟا ﺔـﻌﯾﺑط :

» ءاردزﻻا ﻰﻠﻋ موﻘﯾ كﻟذ ضﯾﻘﻧ ءﺎﺟﻬﻟا نﺈﻓ ،بﺎﺟﻋﻹا ﻰﻠﻋ موﻘﯾ ﺢﯾدﻣﻟا نﺎﻛ اذإ ،وﺟﻬﻣﻟا رﺎﻘﺗﺣاو وﯾﻟا ذﻧﻣ ةﺄﺷﻧﻟا ﺦﯾرﺎﺗ ﻲﻓ حدﻣﻟﺎﻛ مﯾدﻗ ءﺎﺟﻬﻟا و نﺎﺳﻧﻹا ﻪﯾﻓ ﻰﻌﺳ يذﻟا م و دﻘﺣﻟا ﻪﯾﻓ رﺎﺛأ ﻊﻗاوﺑ مدطﺻا نﯾﺣ ﻪطﺧﺳ نﻋ رﯾﺑﻌﺗﻟا ﻰﻟإ و زﺋﻣﺷﯾ ﻪﻠﻌﺟ و ،ﺔﯾﻫارﻛﻟا نﻠﻌﯾ ،ﺔﯾﻧﻓ ﺔﻘﯾرطﺑ ﻩزازﺋﻣﺷا ﺄﺷﻧﯾ مﻟ بدﻷا باوﺑأ نﻣ ﺎ ًﺑﺎﺑ و ﺎ ًﯾﻧﻓ ًﻼﻣﻋ ءﺎﺟﻬﻟا نﺎﻛ اذﻫ نﻣ و ﺎًﺛﺑﻋ ﻌﻣ نﻣ برﺿ ﻪﺳﺎﺳأ ﻲﻓ وﻫ لﺑ ،ءارﻌﺷﻟا ضﻌﺑ تاوزﻧ نﻋ ةوزﻧ نﻛﯾ مﻟ و نﺎﺳﻧﻹا ةﺎﻧﺎ دوﺟوﻠﻟ « . ) 1 ( ﻪﺛﻋاوﺑﻟ ﺎ ًﻌﺑﺗ ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ ﻩرﻫﺎظﻣ ﻪﻟ تﻧﺎﻛﻓ ﺔﯾﻣﻟﺎﻌﻟا باوﺑﻷا ﻊﯾﻣﺟ ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا فرﻋ ﻪﺑ نﯾﻣﺋﺎﻘﻟا ءارﻌﺷﻟا تﻻﺎﺣﻟو . ،ﺔﺳﺎﻣﺣﻟا عوﺿوﻣﺑ ءﺎﺟﻬﻟا ﺄﺷﻧ مﻬﺑ ﻩرﺧﻓ و ﻪﻣوﻘﺑ ﻪﺛﯾدﺣ ءﺎﻧﺛأ رﻋﺎﺷﻟا نﺎﻛ ثﯾﺣ ،عذﻘﻣﻟا مﺎﺳﻟا ﻪﺋﺎﺟﻫ نارﯾﻧ مﻬﻟ ﻪﺟوﯾﻓ مﻬﺋادﻋﻷ ضرﻌﺗﯾ نﺎﻛ و سﻔﻧ ﻰﻠﻋ ﻊﻗوﻟا دﯾدﺷ ءﺎﺟﻬﻟا لوﻘﯾ و ،برﻌﻟا " ظﺣﺎﺟﻟا " : » ءﺎـﺟﻬﻟا ﻊﻗو نﻣ رازﻐﻟا عوﻣدﻟا برﻌﻟا تﻛﺑ ﺎﻣ رﻣﻷ و « . دﻗو مﻬﻟوﻗ ءﺎﻣدﻘﻟا برﻌﻟا نﻋ درو : » لوطﯾ نﺎﺳﻠﻟا حرﺟ و لوزﯾ فﯾﺳﻟا حرﺟ « . رﺛأ نأ يأ ا و بﺳﺣﻟا و فرﺷﻟاو ةءورﻣﻟﺎﺑ نوزﺗﻌﯾ اوﻧﺎﻛ برﻌﻟا نﻷ فﯾﺳﻟا دﺣ نﻣ دﺣأ نﺎﺳﻠﻟا بﺳﻧﻟ لﺎﺻﺧﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ رﻋﺎﺷ مﻬﺳﻣﯾ ﺎﻣدﻧﻋ نوﻣﻟﺄﺗﯾ مﻬﻓ كﻟذﻟ . ﻲﻠﯾ ﺎﻣﯾﻓ ءﺎﺟﻬﻟا عاوﻧأ صﺧﻠﻧ نأ ﻊﯾطﺗﺳﻧ ﺎﻧﻫ نﻣ و : ﺟﻬﻟا ـ ﻔﻟا ءﺎ ـ يدر : ﻪﺟوﯾ ﻰﻟإ يذﻟا صﺧﺷﻟا ﻟﺎﺛﻣ رﺎﻬظإ لوﺎﺣﯾﻓ رﻋﺎﺷﻟا ﻪﯾﻠﻋ مﻘﻧﯾ ﺑ ﻰﻟإ اوﻋدﯾ و ﻪ ﻩرﺎﻘﺗﺣا . (1) – ءارﻘﺷ وﺑأ نﯾدﻟا ﻲﺣﻣ ، ﺎﯾﺟوﻟوﯾﺳوﺳ ﻰﻟإ لﺧدﻣ ﻟا بدﻷا ﻲﺑرﻌ ، ،ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا زﻛرﻣﻟا رﺷﺎﻧﻟا ﺑﻟا راد ءﺎﺿﯾ ، ،برﻐﻣﻟا ط 1 ، 2005 ص ، : 250 .

(15)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 13 ﺟﻬﻟا ـ ﻋﺎﻣﺟﻟا ءﺎ ـﻲ : ﻪﺟوﯾ ﻰﻟإ ﻣﺟﻟا ﻩذﻫ نوﻛﺗ دﻗ سﺎﻧﻟا نﻣ ﺔﻋﺎﻣﺟ موﻘﯾ و ،ﺔﻣأ وأ ﺎ ًﻌﻣﺗﺟﻣ وأ ﺔﻠﯾﺑﻗ ﺔﻋﺎ رﺎﻬظﺈﺑ رﻋﺎﺷﻟا ،مﻬﻠﺋﺎﺿﻓ بﻠﺳ و مﻬﺑﻟﺎﺛﻣ ،ﺎ ًﯾﻠﺑﻗ نﺎﻛﻓ ﻲﻠﻫﺎﺟﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ عوﻧﻟا اذﻫ زرﺑ و ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ىرﺧأ ة ّرﻣ ﻪﻣﺟﻧ ﻊطﺳ و ﺔﯾﺑوﻌﺷﻟا روﻬظ دﻌﺑ ﺎ ًﯾﻣوﻗ نﺎﻛ ﻪﻧﻛﻟ . ﺟﻬﻟا ـ ﻘﻠ َﺧﻟا ءﺎ ـﻲ : ا رﺻﻘﻛ ةزرﺎﺑﻟا تﺎﻫﺎﻌﻟا و ﺔﯾدﺳﺟﻟا بوﯾﻌﻟا لوﺎﻧﺗﯾ لوط وأ جرﻌﻟا وأ ﺔﻣﺎﻘﻟ فﻧﻷا ... ضﻌﺑ اذﻫ ﻰﻠﻋ لﺎﺛﻣو نﻣ ءﺎﺟﻫ " ﻲﺑﻧﺗﻣﻟا " " يدﯾﺷﺧﻷا روﻓﺎﻛﻟ " نوﻠﻟ ضرﻌﺗ ﻪّﻧأ ذإ ، تﺎﯾﺑﻷا ضﻌﺑ ﻲﻓ ﻪﺗرﺷﺑ : ﺔﻣرﻛﻣ ﻲﱢﺻَﺧ ُﻣﻟا ِد َوْﺳَﻷا ِمْﻠِﻋ ْنِﻣ . . . ْمَأ ُضْﯾَﺑﻟا ُﻪ َﻣَوْﻗَأ ﻩُداَدْﺟَأ ُدْﯾّﺻﻟا . ِﻣاَد ِسﺎـ َﺧﱡﻧﻟا ِدـ َﯾِﺑ ِﻪـ ْﯾَﻧُذُأ ْمَأ ٌﺔـ َﯾ . . . دودرـﻣ َنﯾﯾِﻠَﻔﻟﺎِﺑ َوُﻫ َو ُﻩ َرْدَﻗ ْمَأ . ) 1 ( ﺟﻬﻟا ـ ﺣﺎﻔﻟا ءﺎ ـ ش : لوﺎﻧﺗﯾ سﺎﻧﻟا ضارﻋأ ئرﺎﻘﻟا لﻌﺟﯾ عوﻧﻟا اذﻫ و قﻼﺧﻷا نﻋ ةدﯾﻌﺑ ﺔﺋﯾذﺑ ظﺎﻔﻟﺄﺑ ﻪﻧﻣ زﺋﻣﺷﯾ . ﺟﻬﻟا ـ ﻘﻠﺧﻟا ءﺎ ـﻲ : وﺟﻬﯾ مﻫدﺣأ لوﻘﻛ بذﻛﻟا و لﺧﺑﻟا و ﺔﻧﺎﯾﺧﻟا و ردﻐﻟﺎﻛ ﺔﯾﺳﻔﻧﻟا بوﯾﻌﻟا لوﺎﻧﺗﯾ لﯾﺧﺑﻟا : َﻋ و ة َرْﻛُﺑ حوُﻧ ﺎ َﺑَأ ُفْﯾَﺿ ُعو ُﺟَﯾ ﺔﱠﯾﺷ . . . َﺟأ َعﺎ َﺑ ْط ِﻧ ﺔـ ّﯾﻧﻣﻟا َمْﻌَط ُتْﻗ ِذ ﻰﱠﺗﺣ ﻲـ . ﺔـ َﯾﻠِﻫﺎ َﺟﻟا َك َرْدَأ ْدَﻗ ٍفﯾِﻏَرِﺑ ﻲِﻧﺎَﺗَﺄَﻓ . . . ﺔّﯾَظُﺷ ُﻪْﻧِﻣ ّقَدَأ ﺎﻣﯾِﻛ ِسْﺄَﻔِﺑ ﻪﯾﻠﻋ ُت ْﻣُﻘَﻓ . ﺟﻬﻟا ـ ﺗﺎﻛﯾرﺎﻛﻟا ءﺎ ـ يرو : ﻠﺳﺄﺑ ئوﺎﺳﻣﻟا مظﯾ نﻣ رﺧﺳﯾ و ﻲﻫﺎﻛﻓ بو لﻣﺣﯾ عوﻧﻟا اذﻫ و ،وﺟﻬﻣﻟا صﺧﺷﻟا كﺣﺿﻟا ﻰﻠﻋ ئرﺎﻘﻟا . ) 2 ( (1) – ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﻋوﺳوﻣﻟا :

The blinding emerald: Ibn al-Rawandis, Kitab al-Zumurrud.pdf .

(2)

–

ﺔﯾﻣﻠﻌﻟا ﺔﻋوﺳوﻣﻟا :

The blinding emerald: Ibn al-Rawandis, Kitab al-Zumurrud.pdf .

(16)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 14

ءﺎـﺟﻬﻟا مﺎـﺳﻗأ

:

1 -ﺟﻬﻟا ـ ﻘﻣﻟا ءﺎ ـ ﺷﺎﺑﻣﻟا عذ ـر : ،ﺔﯾﻧﻔﻟا ﺔﻣﯾﻘﻟا مدﻌﯾ دﻗ عوﻧﻟا اذﻫ و ،ﺎﻣﻬﺑ ﺔﺻﺎﺧﻟا ظﺎﻔﻟﻷﺎﺑ بﺳﻟا و مﺗﺷﻟا دﻌﯾ ﻻ يذﻟا ءادﻷا و ﺎﯾؤرﻟا و رﯾﻛﻔﺗﻟا ﻲﻓ قﻣﻋ ﻰﻠﻋ يوطﻧﯾ ﻻ ﻪّﻧأ ذإ . 2 -ﺟﻬﻟا ـ ﻛﻌﻧﻣﻟا ءﺎ ـ ﺧﻔﻟا نﻋ س ـر : ،ﻪﻧﻣ دﻣﺗﺳﻣﻟا ﻪﺑ مزﻼﻣﻟا ،نﯾرﺧﻵا و ﻪﺳﻔﻧ نﯾﺑ ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا ﻲﻓ رﻋﺎﺷﻟا رﺧﻔﯾ ثﯾﺣ ﻲﻬﻧﯾ تﻔط ﺎﻣّﺑر و ،ﻪﺋادﻋأ ءﺎﺟﻫ نﻣ عوﻧﻟا اذﻫ ﻰﻠﻋ ﻊﻘﻧ و رﺷ لﻛ ﺎﻬﻧود ﺎﻣ ﻰﻟإ و رﯾﺧ لﻛ ﺎﻬﯾﻟإ ﻪﻧﻣ نﺎﻛ ﺎﻣ ﺔﺻﺎﺧ و يوﻣﻷا رﻌﺷﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻋزﻧﻟا ﻩذﻫ " لطﺧﻷا " و " قدزرﻔﻟا " و" رﯾرﺟ ". ﻩدﺟﻧ عوﻧﻟا اذﻫ ﻲﻔﻓ نوﻛﺗ ﺔﻠﯾﺑﻗ ﻰﻠﻋ ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا رﻋﺎﺷ رﺧﺗﻔﯾﻓ ،تﻻوطﺑﻟا ﻲﻓ رﺛﻛﯾ ىرﺧﻷا ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣ مﺿﯾ و ﺎﻫدﺋﺎﻗ و ﺎﻬﻟﺎطﺑأ ﻪﯾﻓ حدﻣﯾﻓ ﺎﻬﻟ ﺔﻣﺻﺎﺧ . ،ﺔﻫﺎﻌﻟا و ﺔﻐﻠﻟا ءﺎﺟﻫ ﻪﯾﻠﻋ قﻠطﻧ نأ ﻊﯾطﺗﺳﻧ و ءﺎﺟﻬﻟا نﻣ رﺧأ عوﻧ ﺎ ًﺿﯾأ كﺎﻧﻫ و ﻪﺳﻔﻧﻟ جﺎﻫ رﻌﺷ ﻪﻧﻋ ردﺻﯾ و ،ﺎ ًﻣﺋﺎﺷﺗﻣ و ﺎ ًﺑﯾﺋﻛ نوﻛﯾ رﻋﺎﺷﻟا ﺎﻧﻬﻓ . رﯾﺻﻣﺑ ثﺑﻌﯾ و رﻋﺎﺷﻟا نﺟﺎﻣﺗﯾ ثﯾﺣﺑ ،ردﻧﺗﻟا و ﺔﯾرﺧﺳﻟا ءﺎﺟﻫ فرﻋ كﻟذﻛ و ئزﻬﺗﺳﻣ نوﻛﯾ ،نﯾرﺧﻵا ،مﻬﺻﺋﺎﻘﻧ و مﻬﺗﺎﻫﺎﻋ و مﻬﻔﺧﺳﺑ ﻩرﻌﺷ ردﺻﯾ رﻋﺎﺷﻟا نوﻛﯾ ﺎﻧﻬﻓ ظﯾﻏ وأ ﺔﻣﻘﻧ نﻋ ﻻ وﻬﻟ و ﺔﻔﺧ نﻋ . ﻪﻣﻘﻧ و سﺎﻧﻟا نﻣ زازﺋﻣﺷا ﺔﺑرﺟﺗ نﻋ رﻋﺎﺷﻟا رﺑﻌﯾ ءﺎﺟﻬﻟا نﻓ لاوﺣﻷا لﻛ ﻲﻔﻓ ﯾدﻧﺗ و مﻬﯾﻠﻋ سﺎﻧﻟا تﺎﻗﺎﻣﺣ ﻪﯾﻋرﺗﺳﺗ ﻪﻌﺑطﺑ دﻗﺎﻧ ءﺎﺟﻬﻟا نﻷ ،مﻬﺣﺋﺎﺑﻗ رﯾوﺻﺗ و مﻬﺋوﺎﺳﻣﺑ د ﻪﯾﻓ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ رﺋﺎﺛ ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﻰﻠﻋ طﺧﺎﺳ نوﻛﯾ ﺎﻧﻬﻓ ،مﻬﻠﺋﺎﺿﻓ ﻪﯾﻋرﺗﺳﺗ ﺎ ّﻣﻣ رﺛﻛﺄﺑ مﻬﺋﺎطﺧأ و لوﻘﯾﻓ ،زازﺋﻣﺷا و قﯾﺿ نﻣ ا ًرﻌﺷ ﺎًﻧﺟﺎﻣ . ) 1 ( (1) – رظﻧﯾ : ءارﻘﺷ وﺑأ ،ءﺎﺿﯾﺑﻟا راد ،ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا زﻛرﻣﻟا رﺷﺎﻧﻟا ،ﻲﺑرﻌﻟا بدﻷا ﺎﯾﺟوﻟوﯾﺳوﺳ ﻰﻟإ لﺧدﻣ ،نﯾدﻟا ﻲﺣﻣ ط ،برﻐﻣﻟا 1 ، 2005 ص ، : 251 .

(17)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 15 ﺣارﻣﻟا ـ طﻷا و ل ـ ﺑ ّرﻣ ﻲﺗﻟا راو ـ ﺟﻬﻟا ضرﻏ ﺎﻬ ـ ءﺎ : 1 -ﻓـ ﯾﻠﻫﺎﺟﻟا ﻲ ـﺔ : رﻋﺎﺷﻟا ﻪﯾﻓ دﻣﺗﻌﯾ يدرﻔﻟﺎﻓ ،ﻲﻠﺑﻗ و يدرﻓ نﯾﻣﺳﻗ ﻰﻟإ ﺔﯾﻠﻫﺎﺟﻟا ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا مﺳﻘﻧﯾ نﻋ ﺔﻓرﻌﻣﻟا لﺋﺎﺿﻓ نﻣ وﺟﻬﻣﻟا دﯾرﺟﺗ ﻲﺗﻟا ﺔﯾﻘﻠﺧﻟا تﺎﻔﺻﻟا لﻛ و مرﻛﻟا و ﺔﻋﺎﺟﺷﻟﺎﻛ ،ﻪﻣوﻗ دﻧﻋ ﻪﺗﻠﯾﺑﻗ دارﻓأ نﯾﺑ ﺎﻬﺑ زﺎﺗﻣﯾ . نﻋ عﺎﻓد ﺔﺑﺎﺛﻣﺑ نﺎﻛﻓ ﻲﻠﺑﻘﻟا ءﺎﺟﻬﻟا ﺎﻣأ ﺎﻣ ﻧﺎﻛ ت ﺎﻬﺿﺎﯾﺣ نﻋ دوذ و ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا ، نﻷ ءارﻌﺷﻟا ﻪﯾﻟإ ﺄﺟﻠﯾ نﺎﻛ ﺎ ًﻌﻗو ءﺎﺟﻬﻠﻟ مﻬﺗﻠﯾﺑﻗ نﺄﺷ نﻣ اوﻓرﻌﯾ و ،برﺣﻟا ﻲﻓ مﻬﻧﺎﻌﺟﺷ اودﻧﺎﺳﯾﻟ رﺎﺑﺗﻋﻻا اودرﯾو . شﯾﻌﯾ نﺎﻛ لﺑ ،بﺳﺣﻓ ،ﺎﻬﺋاوﻟ لﻣﺎﺣ و ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا لﺎﺣ نﺎﺳﻟ مﯾدﻘﻟا رﻋﺎﺷﻟا نﻛﯾ مﻟ كﻟذﻟ ﻲﺗﻟا دﺎﻘﺣﻷا كﻠﺗ و ،ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا دﺎﻘﺣﺄﺑ رودﻟا اذﻫ ﻻوﻬﻣ ،ﻩرود ﺎ ًﻧﺎﯾﺣأ ﻰﻗﻼﺗﺗ ﻪﺗﻠﯾﺑﻗ دﺎﻘﺣﺄﺑ و ،ﻩدﺎﺷﻧإ ﻲﻓ ا ًروﻌﺳﻣ ﻊﻓدﻧﯾ دودﺣ نﻣ ﺎﻧﻸﻟ سﯾﻟ و ﻲﺻﺧﺷﻟا ﻩرﯾﺻﻣ وﻫ ﻪﺗﻠﯾﺑﻗ رﯾﺻﻣ نﻷ ﻪﻌﻣﺗﺟﻣ دودﺣ ﻲﻓ ّﻻإ . طﻘﻓ ِﻪﯾوا َر فرط نﻣ ظﻔﺣﯾ ﻻ رﻌﺷﻟا نﺎﻛ دﻘﻓ ،مﻬﻠﻛ ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا دارﻓأ نﻣ ﺎﻣّﻧإ و نﻷ تﻻﺎﻔﺗﺣﻻا و دﺎﯾﻋﻷا ﻲﻓ دﺷﻧﯾ و ددرﯾ نﺎﻛ سﺎﻧﻟا ﺔﻣﺎﻋ ﻰﻠﻋ تﺎﺑﺳﺎﻧﻣﻟا و و ، أرﻘﯾ نﺎﻛ دﻗ ًﺿﯾأ ﻊﺿوﻣو ﺔﻧﺎﻛﻣ ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا رﻋﺎﺷﻟ ﺢﺑﺻأ اذﻛﻫ و ،زﺎﺟﻣﻟا يذ و ظﺎﻛﻋ قوﺳﻛ قاوﺳﻷا ﻲﻓ ﺎ برﺎﺣﯾ كاذ و ،فﯾﺳﻟﺎﺑ نوﺑرﺎﺣﯾ ءﻻؤﻬﻓ ،ﺔﻠﯾﺑﻘﻟا ﻲﻓ ﺔﻛرﻌﻣﻟا لطﺑ و دﺋﺎﻗ و سرﺎﻔﻛ ﻲﻋﺎﻣﺗﺟا ﻪﻣﻠﻗ و ﻪﻧﺎﺳﻠﺑ . ) 1 ( 2 -ﺟﻬﻟا ـ ﺻﻌﻟا ﻲﻓ ءﺎ ـ ﻣﻼﺳﻹا ر ـ ﻲ ) ﺷارﻟا ـ ﻣﻷا و يد ـ يو :( ءﺎﺟﻬﻟا رﺷﺗﻧا رﺻﻌﻟا اذﻫ ّنأ ﻰﻟإ بﺑﺳﻟا دوﻌﯾ و ،ا ًدﯾدﺷ ا ًرﺎﺷﺗﻧا رﺻﻌﻟا اذﻫ ﻲﻓ نﺣﺎطﺗ و نﺗﻔﻟا و نازﺣﻷا رﺻﻋ ،ﻲﺳﺎﯾﺳ و ﻲﻧﯾد عﺎﻓدﻟا و ءارﻌﺷﻟا بﻫاذﻣ بارطﺿا و ﺔﯾﻠﺑﻘﻟا ﺔﯾﺑﺻﻌﻟا نارﯾﻧﻟا لﺎﻌﺗﺷا و تﺎﻋرﺗﻟا نﻋ . ) 2 ( (1) – رظﻧﯾ : ،ءﺎﺿﯾﺑﻟا راد ،ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﻓﺎﻘﺛﻟا زﻛرﻣﻟا رﺷﺎﻧﻟا ،ﻲﺑرﻌﻟا بدﻷا ﺎﯾﺟوﻟوﯾﺳوﺳ ﻰﻟإ لﺧدﻣ ،ءارﻘﺷ وﺑأ نﯾدﻟا ﻲﺣﻣ ط ،برﻐﻣﻟا 1 ، 2005 ص ، : 252 -253 . (2) – رظﻧﯾ : ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 253 -254 .

(18)

لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﻪﺋﻮﺸﻧ ﻞﺣاﺮﻣ و ءﺎﺠﻬﻟا ضﺮﻏ ﻒﻳﺮﻌﺗ 16 ﻊﺳﺗا ﺎﻣﻛ ﻬﺗ ﻻ تﻗوﻟا كﻟذ ﻲﻓ ءارﻌﺷﻟا نﻷ ،ﺔﯾدرﻔﻟا و ﺔﯾﻠﺑﻘﻟا تﺎﻣوﺻﺧﻟا قﺎطﻧ مﻬﻣ ،يرﻌﺷﻟا مﻬﻧﻓ مﻬﻣﻬﯾ ﺎﻣ ردﻘﺑ مﻬﺑارﺧأ نﻓ ﻰﻟإ ﻊطﻘﻧﻣ نﻓ نﻣ ﺔﺑﻘﺣﻟا ﻩذﻫ ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا ﺢﺑﺻﺄﻓ ،رﻣﺗﺳﻣ و مﺋاد رﺧﺎﻔﻣﻟﺎﺑ دﯾﺷﯾ ﺢﺑﺻأ ﻰﺗﺣ ﺎﻓارﺗﺣا ءﺎﺟﻬﻟا اوﻓرﺗﺣا و لوﻘﻟا ﻲﻓ عاذﻗﻹا و ﻪﻣﺻﺧ ﻰﻠﻋ قوﻔﺗﯾ نأ رﻋﺎﺷﻟا ﻪﺑ ﻊﯾطﺗﺳﯾ ًﻼﯾﺻﻔﺗ يزﺎﺧﻣﻟا لﯾﺻﻔﺗ و ضارﻋﻷا قزﻣﯾ يذﻟا ﻫﺎﻣﺟﻟا رظﻧ ﻲﻓ ﻰﻟإ اوﻋدﺗ وأ كﺣﺿﻟا رﺟﻔﺗ ﻲﺗﻟا تﺎﯾﺑﻷا ﻩدﺋﺎﺻﻗ نﻣﺿﯾ رﻋﺎﺷﻟا نﺎﻛ و رﯾ ﺎ ًﻣﻬﻠﺗﺳﻣ بﺎﺟﻋﻹا طﻼﺑﻟا لوﯾﻣ و رﺻﻌﻟا ﺔﺳﺎﯾﺳ . برﻌﻟا دﻧﻋ فرﻌﯾ نﺎﻛ يذﻟا ءﺎﺟﻬﻠﻟ مﯾدﻘﻟا ﻰﻧﻌﻣﻟﺎﺑ ﻲﺟﺎﻫ ّﻻإ تﺳﯾﻟ ضﺋﺎﻘﻧﻟﺎﻓ ﺔﯾﻠﻘﻋ فورظ ﺎﻬﺗدﺟوأ ﺔﯾﺑدأ تارظﺎﻧﻣ ﻲﻫ ﺎﻣّﻧإ ﺔﯾﻠﻫﺎﺟﻟا أ ﻲﻧﺑ رﺻﻌﻟ ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟا ىرﺧأ و ﺔﯾﻣ . لﺎطﺑإ ﺔﺑﺎﺛﻣﺑ ﻪﻣﺻﺧ ﻰﻠﻋ وﺟﻬﻣﻟ رﻋﺎﺷﻟا در رﺑﺗﻌﯾ و ،ﺔﯾرﺣﺳ ة ّوﻗ ءﺎﺟﻬﻟا ﻲﻓ نﺎﻛ و ءﺎﺟﻬﻟا ﻲﻓ ﺔﻧﻣﺎﻛﻟا ةرﯾرﺷﻟا ةوﻘﻟا لوﻌﻔﻣ . ) 1 ( 3 -ﺟﻬﻟا ـ ﺻﻌﻟا ﻲﻓ ءﺎ ـ ﺳﺎﺑﻌﻟا ر ـﻲ : نﯾﯾﺿﺎﻣﻟا نﯾرﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﻪﯾﻠﻋ نﺎﻛ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا فﻠﺗﺧا دﻗ ) يوﻣﻷا و ﻲﻠﻫﺎﺟﻟا ( ا و ﺔﺋﯾﺑﻟا فﻼﺗﺧﻻ ،ةرﺎﺿﺣﻟ رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﻠﺑﻘﻟا ﺔﯾﺑﺻﻌﻟا ْتَﻔ ُﻌَﺿ نﻷ ﺔﯾﻠﺑﻘﻟا ﺔﯾﺑﺻﻌﻟا ﺎﻬّﻠﺣﻣ تّﻠﺣ و ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا . ﺑ يرﻛﻔﻟا عازﻧﻟا ﻰﻠﻋ ﻲﻠﺑﻘﻟا عازﻧﻟا ﺎ ًﺿﯾأ لﻘﺗﻧا و لﻘﻌﻟا نﯾﺑ ﻲﺑوﻌﺷﻟا و ﻲﺑرﻌﻟا نﯾ و لﻘﻧﻟا بﻫاذﻣﻟا و دﺋﺎﻘﻌﻟا ترﺛﻛ نأ دﻌﺑ . يوﻣﻷا دﻬﻌﻟا ﻲﻓ دﻋﺎﺳ يذﻟا ﻲﺳﺎﯾﺳﻟا عارﺻﻟا نأ ﺎﻣﻛ و ﻧﻣ نﺎﻛ ﻲﺟﺎﻬﺗﻟا نﻣ قﻠط يرﻌﺷﻟا عارﺻﻟا قﻠطﻧﻣ يرﻛﻔﻟا عارﺻﻟا و ،ةرﺧﺎﻔﻣﻟاو . و ﻎﺑطﺻا دﻗ ءﺎﺟﻬﻟا نوﻛﯾ اذﻛﻫ ﺔﻋزﻧﻟا و ﺔّﻠﻣﻟا و ةدﯾﻘﻌﻟا و لﺻﻷا ﺔﻐﺑﺻ ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا . (1) – رظﻧﯾ : ﻟا زﻛرﻣﻟا ،ﻲﺑرﻌﻟا بدﻷا ﺎﯾﺟوﻟوﯾﺳوﺳ ﻰﻟإ لﺧدﻣ ،ءارﻘﺷ وﺑأ نﯾدﻟا ﻲﺣﻣ ،برﻐﻣﻟا ،ءﺎﺿﯾﺑﻟا راد ،ﻲﺑرﻌﻟا ﻲﻓﺎﻘﺛ ط 1 ، 2005 ص ، : 254 .

(19)

ﻲﻧﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا

ﺪﻨﻋ ﻮﮭﻠﻟا و نﻮﺠﻤﻟا

دﺮﺑ ﻦﺑ رﺎﺸﺑ

(20)

ﻲﻧﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا دﺮﺑ ﻦﺑ رﺎﺸﺑ ﺪﻨﻋ ﻮﻬﻠﻟا و نﻮﺠﻤﻟا 18 ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ ضارﻏﻷا ددﻌﺗ نﻣ مﻏرﻟﺎﺑ و و حدﻣﻟﺎﻛ ﺔﯾﺑدﻷا عاوﻧﻷا و ءﺎﺟﻬﻟا ،ﺎﻫرﯾﻏ و فﺻوﻟا و رﺧﻔﻟاو ﺔﺻﺎﺧ ضارﻏﻷا ﻩذﻫ ّلﻛ ﻰﻠﻋ ﺎ ًﺟﺋار ءﺎﺟﻬﻟا ّلظ ﻲﻟﺎﺗﻟﺎﺑ و ﻲﻓ يدرﻔﻟا عوﻧﻟا ﻪﯾﻠﻋ بﺻﻧﯾ و نﯾﻌﻣ صﺧﺷ ﻰﻟإ ﻲﺻﺧﺷﻟا ﻪﻣﻫ رﻋﺎﺷﻟا ﻪﯾﻓ فرﺻﯾ يذﻟا ﯾرﺟﺗ ا ًرﯾﻘﺣﺗ وأ ﺎ ًﺣ . ) 1 (

ﻬﻔﻣ

ـ

ﺟﻣﻟا مو

ـ

ﻐﻟ نو

ـﺔ

:

» َن َﺟ َﻣ : ظُﻠ َﻏ و َبُﻠ َﺻ اَذإ ﺎ ًﻧو ُﺟ ُﻣ ُنَﺟ ْﻣَﯾ ءﻲﺷﻟا نﺟﻣ . ﺔﺑﻼﺻﻟ نﺟﺎﻣﻟا قﺎﻘﺗﺷا ﻪﻧﻣ و ﻪﺋﺎﯾﺣﺗﺳا ﺔّﻠﻗ و ﻪﻬﺟو .  ﺟﺎﻣﻟا ـن : ﺎﻘﻣﻟا بﻛﺗرﯾ يذﻟا وﻫ برﻌﻟا دﻧﻋ و ،ﺔﯾزﺧﻣﻟا ﺢﺋﺎﺿﻔﻟا و ﺔﯾدرﻣﻟا ﺢﺑ ﻻ ﻪﻋرﻘﯾ نﻣ ﻊﯾرﻘﺗ ﻻ و ﺔﻟذﺎﻋ لذﻋ ﻪﺿﻣﯾ .  ﺟﻣﻟا ـ نو : ﻊﻧﺻ ﺎﻣﺑ نﺎﺳﻧﻹا ﻲﻟﺎﺑﯾ ﻻ نأ . لﺎﻗ " ﻩدﯾﺳ نﺑا ": ) ﻪﻧﺄﻛ ﻪﻟ لﯾﻗ ﺎﻣ ﻻ و لﺎﻗ ﺎﻣﺑ ﻲﻟﺎﺑﯾ ﻻ يذﻟا لﺎﺟرﻟا نﻣ نﺟﺎﻣﻟا ﺔﺑﻼﺻﻟا و ﻪﺟوﻟا طﻠﻏ نﻣ .(  َن َﺟ َﻣ ، ُنُﺟ ْﻣَﯾ ، َن َﺟ َﻣ ،ﺎ ًﻧْﺟ َﻣ و ،ةرﯾﺧﻷا ﻰﻛﺣ " ﻪﯾوﺑﯾﺳ " لﺎﻗ ) : ُن ْﺟ ُﻣﻟا اوﻟﺎﻗ و اوﻟﺎﻗ ﺎﻣﻛ لﻐﺷﻟا (. نﺟﺎﻣ وﻫ و " ﻷا لﺎﻗ يرﻫز :" )) وﻫ و ا ًرﯾﺛﻛ ﻪﻟذﻌﯾ نﺎﻛ ﻪﻟ مدﺎﺧﻟا موﻘﯾ ﺎ ًﯾﺑارﻋأ تﻌﻣﺳ ﻰﻟإ ﻊﯾرﯾ ﻻ ﻪﻟوﻗ : ﻪﺑ ﺄﺑﻌﯾ ﻻ ﻪﯾﻠﻋ ن َرَﻣ ﻪﻧأ دارأ مﻼﻛﻟا ﻰﻠﻋ ُتْﻧَﺟ َﻣ دﻗ كارأ (( . " سﺎﺑﻋ وﺑأ لﺎﻗ :" )) تﻌﻣﺳ " ﻲﺑارﻋﻷا نﺑا " لطﺎﺑﻟا ،برﻌﻟا دﻧﻋ نﺎ ّﺟﻣﻟا لوﻘﯾ .(( ّﻧَﺟ َﻣ ـﺔ : ،ﺔّﻛﻣ نﻣ لﺎﯾﻣأ ﻰﻠﻋ لﺎﻗ " ﻲﻧﺟ نﺑا :" )) و نﺟﻣ نﻣ نوﻛﯾ نأ لﻣﺗﺣﯾ نوﻛﯾ نأ ّنﺟ نﻣ .(( وﻫ و نﻧﺟ ﺔﻣﺟرﺗ ﻲﻓ كﻟذ رﻛذ دﻗو قﺑﺳﻷا ﺎ ًﺿﯾأ . لﺎﻗ " رﯾﺛﻷا نﺑا :" برﻌﻠﻟ ﺎﻬﺑ مﺎﻘﯾ نﺎﻛ و لﺎﯾﻣأ ﻰﻠﻋ ﺔﻛﻣ لﻔﺳﺄﺑ ﻊﺿوﻣ ﺔّﻧَﺟ َﻣ قوﺳ « . ) 2 ( (1) – رظﻧﯾ : ص ،ﻪﺳﻔﻧ ﻊﺟرﻣﻟا : 254 -255 . (2) – ط ،تورﯾﺑ ،ردﺎﺻ راد ،برﻌﻟا نﺎﺳﻟ ،يرﺻﻣﻟا ﻲﻘﯾرﻓﻹا روظﻧﻣ نﺑا مرﻛﻣ نﺑ دﻣﺣﻣ نﯾدﻟا لﺎﻣﺟ لﺿﻔﻟا وﺑأ 4 ، 2005 ج ، 13 ص ، : 65 .

(21)

ﻲﻧﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا دﺮﺑ ﻦﺑ رﺎﺸﺑ ﺪﻨﻋ ﻮﻬﻠﻟا و نﻮﺠﻤﻟا 19

ﺎـ ًﺣﻼطﺻا نوـﺟﻣﻟا

: » ددﺻﯾ " ةرادﻫ " ﻪﻟوﻘﺑ نوﺟﻣﻟا موﻬﻔﻣ " : ﺣﺗﻟا ﻰﻟإ ةوﻋدﻟا و مﺛﺄﻣﻟا بﺎﻛﺗرا وﻫ لﻠ ﺔﯾرﻛﻔﻟا ﺔﯾرﺣﻟا ىوﻋدﺑ بادﻵا ﺔﯾﻧﺎﺟﻣ و ،قﻼﺧﻷا دﻧﻋ نوﺟﻣﻟا نﺎﻛ اذإ " ةرادﻫ " ّﻻإ وﻫ ﺎﻣ رﺛﺂﻣﻟﺎﺑ ﺢﯾرﺻﺗﻟا ﺔﯾﻧﺎﺟﻣ و ﻲﻗﻼﺧﻷا لﻠﺣﺗﻟا و بادﻵا ، ﺑﺎﺑ نﺈﻓ ﻌﺳاو ﺎ ﺎ ﻲﺑرﻌﻟا رﻌﺷﻟا ﻲﻓ ﻠﻋ و ،نوﺟﻣﻟا ﻲﻓ لﺧد ىرﯾ ﺎﻣﯾﻓ قﻓاوﯾ مﻟ ثﺣﺎﺑﻟا نﺈﻓ ﻪﯾ ﺑﻟﺎ موﻬﻔﻣﻟا اذﻫ دﯾدﺣﺗ ا ًدﯾدﺣﺗ / ًﯾﻋوﺿوﻣ نﻋ جرﺧﯾ ﻻ ﻪّﻧأ ّﻻإ ﺎ ًﻌﺳﺗﻣ نﺎﻛ نإ و نوﺟﻣﻟا رﻌﺷﺑ ﻪﯾﻠﻋ ﺢﻠطﺻا ﺎﻣﻓ ،ﺎ تﺎﺳﺑﻼﻣ و قﻟاوﻋ نﻣ موﻬﻔﻣﻟا اذﻫ ﻪﯾﻠﻋ يوطﻧﯾ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ ثﺑﻌﻟا دودﺣ " « . ) 1 ( نﻋ ﺎ ًﻌطﻘﻧﻣ نﻛﯾ مﻟ ثﺑﻌﻟا و ،ساوﻧ وﺑأ و رﺎﺷﺑ نوﺟﻣ جردﻧ نأ نﻛﻣﯾ ﺎﻧﻫ نﻣ و رﺎﺷﺑ نوﺟﻣ نﺎﻛ كﻟذ لﺟأ نﻣ ،ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا ﻊﻓاودﻟا و بﺎﺑﺳﻷا ،ساوﻧ ﻲﺑأ نوﺟﻣ نﻋ فﻠﺗﺧﯾ فﻠﺗﺧﯾ رﺎﺷﺑ نوﺟﻣ نﺎﻛ كﻟذ لﺟأ نﻣ و ﺔﯾﺻﺧﺷﻟا ﻊﻓاودﻟا و بﺎﺑﺳﻷا نﻣ كﺎﻧﻫ ّنﻷ . لﻌﺟﯾ ﺎﻣ عﺎﺑطﻟا و ﺔﯾﻓﺎﻘﺛﻟا و ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا ﺔﯾﺳﻔﻧﻟا بﺎﺑﺳﻷا نﻣ كﺎﻧﻫ نﻷ ساوﻧ ﻲﺑأ نوﺟﻣ ﺎ ًﯾدرﻓ ﺎ ًﻋوزﻧ نوﺟﻣﻟا ﺔﺻﺎﺧ تﺎﻣﺳ ﻰﻠﻋ لدﯾ إ و مﻬﻓ ،نوﻔﻠﺗﺧﻣ روﻣﻷا ﻩذﻫ ﻲﻓ سﺎﻧﻟا ذإ ن ﻪﻌﻓاود درﻓ لﻛﻟ ّنأ ّﻻإ ثﺑﻌﻟا ﺔﻔﺻ اوﻣﺳﺎﻘﺗ . ﻲﺑأ ثﺑﺎﻌﺗ ﺔﺟرد دﺣﻟا لﺻﯾ مﻟ رﺎﺷﺑ ثﺑﻌﻓ ،نﯾﺎﺑﺗﻣ ءارﻌﺷﻟا نﯾﺑ ثﺑﻌﻟا يدؤﻣ مﺛ ًﻼﺛﻣ ساوﻧ . ) 2 ( (1) – ﻪﻌﻓاود ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ ﻲﻓ نوﺟﻣﻟا ،دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ دﻣﺣأ ،ﻩدﺎﻌﺑأ و ص : 92 -93 . (2) – رظﻧﯾ : ﻩدﺎﻌﺑأ و ﻪﻌﻓاود ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ ﻲﻓ نوﺟﻣﻟا ،دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ دﻣﺣأ ص ، 93 .

(22)

ﺟﻣ

ـ

ﺷﺑ نو

ـ

رﺎ

: » ﺑ ﺔﻗدﻧزﻟا و نوﺟﻣﻟا ﺔﻬﺑﺷ تﻘﻠﻋ دﻘﻟ لﻛ لﺑﻗ ﻪﻛوﻠﺳ ءارﺟ نﻣ رﺎﺷﺑ ﺔﯾﺻﺧﺷ ،ءﻲﺷ ا ﻰﻠﻋ روطﻔﻣ سﺎﻧﻟﺎﺑ مرﺑﺗﻣ ﻪﺗﻌﯾﺑطﺑ وﻬﻓ ،مﻬﺋﺎﺟﻬﺑ رﻐﺻﻟا ذﻧﻣ ﻪﻧﺎﺳﻟ ذﺣﺷ ذإ ،مﻬﺋادﻌﺗﺳ ًﻻﺎﺟﻣ لزﻐﻟا عوﺿوﻣ نﺎﻛ و ،ﻩدوﺟو تﺎﺑﺛﻹ ﺔﻠﯾﺳو ءﺎﺟﻬﻟا عوﺿوﻣ نﺎﻛ ﻰﺗﺣ تﯾﺑﺛﺗﻟ رﺧآ ﺎﻬﯾﻟإ لﯾﻣﯾ نﺎﻛ ﻲﺗﻟا ﺔﻌﺗﻣﻟا و ةّذﻠﻟا نﻋ رﯾﺑﻌﺗﻠﻟ ﻪﺗادأ نﺎﻛ ،لزﻐﻟا رﺎﺑﺗﻋا ﻰﻠﻋ ﺔﻣﻬﺗﻟا كﻠﺗ ﻪﻧوﺟﻣ نﺎﻛﻓ ،ﻪﺗﻌﯾﺑطﺑ ﺣﻧ ﻰﻠﻋ ﻪﻟزﻏ و ﻪﺋﺎﺟﻫ نﯾﺑ اًددرﺗﻣ لﺎﻗ ﻰﺗﺣ ،صﺎﺧ و " يوﺣﻧﻟا سﻧوﯾ " ىور ﺎﻣ وﺣﻧ ﻰﻠﻋ " مﻼﺳ نﺑا " : مﻬﺋﺎﺳﻧﺑ بﺳﻧﯾ دﺑﻌﻟا اذﻫ نوﻋدﯾ دزﻷا نﻣ بﯾﺟﻌﻟا وﺟﻬﯾ و ﻧﻌﯾ مﻬﻟﺎﺟر ﻲ رﺎﺷﺑ « . ) 1 ( رﺑﺗﻌﯾ " رﺎﺷﺑ " ﻩرﻌﺷ لﻼﺧ نﻣ كﻟذ ذوﺑﻧﻣ كوﻠﺳ وذ ﻪﺗﻌﯾﺑطﺑ صﺧﺷ نذإ نﻣ لﻛ ﻲﻓ ﻛ يذﻟا لزﻐﻟا و سﺎﻧﻟا ءادﻌﺗﺳﻻ ﻪﻠﻣﻌﺗﺳﯾ نﺎﻛ يذﻟا ءﺎﺟﻫ ﻪﺿرﻋ ةّذﻟ نﻋ رﯾﺑﻌﺗﻟ ﺔﻠﯾﺳو نﺎ ﺔﻌﺗﻣﻟاو . ﺔﻗدﻧزﻟا و نوﺟﻣﻟا ﺔﻔﺻ ﻪﯾﻠﻋ نوﻘﻠﻌﯾ دﺎﻘﻧﻟا ﻊﻧﻣ ﺎﻣ اذﻫ . ) 2 ( (1) – ص ،ﻩدﺎﻌﺑأ و ﻪﻌﻓاود ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ ﻲﻓ نوﺟﻣﻟا ،دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ دﻣﺣأ : 95 . (2) – رظﻧﯾ : نوﺟﻣﻟا ،دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ دﻣﺣأ ﻩدﺎﻌﺑأ و ﻪﻌﻓاود ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ ﻲﻓ ص ، 96 .

(23)

رﺎـﺷﺑ دـﻧﻋ نوـﺟﻣﻟا ﻊـﻓاود

: نوﺟﻣ ردﺻﯾ " درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ " شﯾﺎﻌﺗﻟا نﻋ لﺎﺣ ﻲﻓ شﯾﺎﻌﺗﻟا سﯾﻟ و ،ﺔﯾﺳﺎﺳأ ةروﺻﺑ لاوﺣﻷا نﻣ ،ﻪﻣﯾﻗ و ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا فارﻋأ ﻰﻠﻋ ا ًدوﺻﻘﻣ ﻻوﺎطﺗ ًﺿﺎﻔﺗﻧا وأ ﺎًﻔﻗوﻣ وأ ،ﻊﻗاو ﻰﻠﻋ ﺎ ﻫ ﺎ ًﯾرﻛﻓ ﺎ ،ﺎﻓد لﻠﺣﺗﯾو ﻪﺗذﻟ و ﻪﺗﻌﺗﻣ ﻰﻟإ لﺟرﻟا ﻪﯾﻓ وﻠﺧﯾ ﻲﺗاذ ﻩﺎﺟﺗا و ،يرطﻓ لﯾﻣ وﻫ ﺎﻣّﻧإ و بوﻠﺳﻷا اذﻫ نﺎﻛ و ،فرطﺗﻟا و شﯾﺎﻌﺗﻟا بوﻠﺳأ بﻛر ،ﻪﯾﻠﻋ ﺔﺿورﻔﻣ تﻧﺎﻛ ةرﯾﺛﻛ دوﯾﻗ نﻣ و ةرﯾﻏ ءﺎﻔﻠﺧﻟا دﺷأ دﻧﻋ ﻻوﺑﻘﻣ ءﺎﯾﺣ ﺔﻔﯾﻠﺧﻟا نﻋ " يدﻬﻣﻟا " ﺑﺎﻌﺗ لﺑﻗ يذﻟا ث " رﺎﺷﺑ " رﯾﺛﻛ ﻲﻓ كﺎﺣﺿﻹا و ﻲﻠﺳﺗﻟا بﺎﺑ نﻣ فﻗاوﻣﻟا نﻣ . نﺎﻛ " رﺎﺷﺑ " فرظﺗﻟا و لزﻬﻟا و ﺔﺑﺎﻋدﻟا ﻰﻟإ لﯾﻣﯾ نذإ رﺛأ ﻪﺗﻫﺎﻌﻟ نﺎﻛ و ،ثﺑﻌﻟا و ﻎﻟﺎﺑ ﻓ ﻲ ،كﻟذ ىرﺧأ ﺔﻠﯾﺳو ﻪﯾدﻟ نﻛﯾ مﻟ و نﯾرﺻﺑﻣﻟا ﻰﻠﻋ قوﻔﺗﻟا دﯾرﯾ ﺎﻣﺋاد لوﻘﯾ نﺎﻛ ﻪّﻧﻷ نﺎﻛ ﺎﻣﻛ ،ﻩدوﺟو نﻋ ﻪﺑ رﺑﻋ ثﺑﻌﻟا ىوﺳ كﻟذ غوﻠﺑﻟ عادﺑﻹا ﻲﻓ ﻪﺑوﻠﺳأ . سﻔﻧ ﻲﻓ ءﺎﺟﻬﻟا ﻊﺟوأ نﺎﻛ " رﺎﺷﺑ " ،ﻪﺗﻫﺎﻋ ﻰﻟإ رﯾﺷﯾ وأ ،ﻪﻠﻛﺷ لوطﯾ يذﻟا كاذ اذﻬﻟ ﻪﻬّﺑﺷ ﺎﻣﻟ ﻰﻛﺑ ﻪّﻧأ لﯾﻗ " درﺟﻋ دﺎﻣﺣ " ،ﻰﻣﻋأ درﻘﺑ ﻪّﻧأ لﺎﻘﻓ ؟رﻌﺷﻟا اذﻫ نﻣ كﯾﻛﺑﯾ ﺎﻣ ﻪﻟ لﯾﻘﻓ ﻩارأ ﻻ و ﻲﻧارﯾ . ءارﻌﺷﻟا نﻣ نﯾرﺻﺑﻣﻟا ةزرﺎﺑﻣ ﻊطﺗﺳﯾ مﻟ ﻪﻧأ كردﯾ نﺎﻛ رﺎﺷﺑ ّنإ ﻪﻧﻷ ءارﻌﺷﻟا رﯾﻏ و ﺔﯾﻘﻠﺧﻟا مﻬﺑﯾﺎﻌﻣ دﺳﺟﯾ نأ ﻊﯾطﺗﺳﯾ ﻻ ﻪﻧﻋ نوروﺗﺳﻣ مﻫ و مﻫرﺻﺑﻟ فوﺷﻛﻣ ﻪﻧأ رﻌﺷﯾ نﺎﻛ ﻪﻠﻛﺷ و ﻪﺗﻫﺎﻋ نودﺳﺟﯾ ﻪﻣوﺻﺧ نﺎﻛ ﺎﻣ وﺣﻧ ﻰﻠﻋ ءﺎﺟﻫ ﻲﻓ ءﻲﺷ ﻪﺟﻋزﯾ نﺎﻛ ﺎﻣ اذﻬﻟ ، ﻩﺎﯾإ مﻫرﯾوﺻﺗ ﻪﺟﻋزﯾ ﺎﻣﻠﺛﻣ ءارﻌﺷﻟا درﻘﻟﺎﺑ فدﺎﺻ رﯾوﺻﺗﻟا اذﻫ نأ سﺎﺳﺣإ ﺢﺑﻘﺑ ﻪﯾدﻟ ءوﺳ و رظﻧﻣﻟا نﺎﻛ شﯾﺎﻌﺗﻟا ﺔﻟﺄﺳﻣ ﻲﻓ ،عﺎﺑطﻟا ا ًدﺋﺎﻗ ﻪﻧوﻛ رﺛﻛأ ا ًدﺎﻘﻧﻣ . ) 1 ( (1) – رظﻧﯾ : ص ،ﻩدﺎﻌﺑأ و ﻪﻌﻓاود ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ ﻲﻓ نوﺟﻣﻟا ،دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ دﻣﺣأ : 102 -103 .

(24)

ﻌﺑأ

ـ

ﺟﻣﻟا دﺎ

ـ

ﺛأ و نو

ـ

ﯾوﻘﺗ ﻲﻓ ﻩر

ـ

ﻌﺷ م

ـ

ر

"

ﺷﺑ

ـ

رﺎ

":

نوﺟﻣ لوﺣ ءارآ نﻣ نوﺛﺣﺎﺑﻟا ﻪﺑ ءﺎﺟ ﺎﻣ نإ " رﺎﺷﺑ " ﻲﻓ درﯾ ﻻ ﻪﻧأ ﺎﻣﻛ ﻪﺗﯾﻠﻛﺑ ذﺧؤﯾ ﻻ ﺟﻣﻟا عوﺿوﻣ ءازإ مﻬﺗاروﺻﺗ نﺎﻛ ﺎﻣﺑر و ،ﻪﺗﻠﻣﺟ ﻔﻟا و ﺔﯾﺳﺎﯾﺳﻟا ﻪﻌﻓاودﺑ نو و ﺔﯾرﻛ ﺔﯾﻗرﻌﻟا ﻰﺗﺣ ﻪﯾﻓ شﺎﻋ يذﻟا ﻲﺧﯾرﺎﺗﻟا ﻊﻗاوﻟﺎﺑ ﺔطوﻧﻣ " رﺎﺷﺑ " ثﺑﺎﻌﺗﯾ ﻪﻠﻌﺟ ﺎﻣ و درﻣﺗﯾ و مﯾﻘﻟا ﻰﻠﻋ لوﺎطﺗﯾ ءارﻌﺷﻟا نﻣ نﯾﻧﺟﺎﻬﺗﻣﻟا عدر ﻲﻓ نوﻧوﺎﻬﺗﯾ اوﻧﺎﻛ ءﺎﻔﻠﺧﻟا نأ وﻫ . " يدﻬﻣﻟﺎﻓ " رﺟدزﯾ مﻟ ﻩددﺷﺗ ﻊﻣ " رﺎﺷﺑ " نﯾﺣ ﻪﻠﺗﻘﺑ رﻣأ ﺎﻣﻧإ و ﻪﻧوﺟﻣ و ﻪﺛﺑﻋ ﻰﻠﻋ ﻫﺎظ نﺎﻛﻓ ءﺎﺟﻫ ر ﻪﺗﻣﻬﺗ ر دﺎﺣﻟﻹا و ﺔﻗدﻧزﻟﺎﺑ ﻪﯾﻣ . توﻣ ﻰﻠﻋ تﻣﻠﻛﺗ ﻲﺗﻟا ردﺎﺻﻣﻟا ﻊﻣﺟﺗ ﺎﻣﻛ ءﺎﺟﻬﻟا وﻬﻓ ﺎﻬﻧطﺎﺑ ﺎﻣأ و " رﺎﺷﺑ " نﺎﻛ ، " رﺎﺷﺑ " تﻧﺎﻛ بﯾﻗرﻟا نﯾﻋ نأ ﻰﻧﻌﻣﺑ و ،ﻪﻧﺟﺎﻬﺗ ءارﺟ نﻣ ﺔﻟزﺟﻟا تﺎﯾطﻋﻷا لﺎﻧﯾ ﻰﻠﻋ لﻔﻐﺗ نﻣ لﺎﻧﯾ وأ ،نﺎطﻠﺳﻟا يوذ ﻰﻠﻋ ا ًرطﺧ لﻛﺷﯾ ﻻ نوﺟﻣﻟا كﻟذ نأ ﺎﻣﻟﺎط ﻪﻧوﺟﻣ مﻬﺗﺎﯾﺻﺧﺷ . ) 1 ( » ﺔﻟﺎﺳﻣﻟا ﻩذﻫ تﻧﺎﻛ نﺎﻫذأ ﻲﻓ ﺔﺣﺿاو ا دﺎﻘﻧ مﻬﺳأر ﻰﻠﻋ مﯾدﻘﻟا رﻌﺷﻟ " ﻲﻌﻣﺻﻷا " و" ظﺣﺎﺟﻟا " ، " ﻲﻌﻣﺻﻷﺎﻓ " نﻣ نﺎﻛ نأ ﺎﻣﻛ ،ﺎ ًﻣﻠﻋ مﻬﻗدﺻأ و ةاورﻟا قﺛوأ " ظﺣﺎﺟﻟا " رﻬظأ نﻣ نﻼﺟرﻟا نأ اذﻫ ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا تﺎﯾﻟﺎﻣﺟ ﻲﻓ رظﻧﻟا اوﻧﻌﻣأ نﯾذﻟا دﺎﻘﻧﻟا بﻫذﻣﻟ نﯾرﺻﺎﻧﻣﻟا دﺷأ ﺎﻧﺎﻛ " رﺎﺷﺑ " ،رﻌﺷﻟا ﻲﻓ " رﺎﺷﺑ " قوﻔﺗﻟﺎﺑ نوﻣدﻗﻷا ﻪﻟ رﻗأ دﻗو ،ﺎًﻧﻣز ﻲﺑرﻌﻟا رﻌﺷﻟا ةورذ مﻧﺳﺗ ﺔﯾرﻘﺑﻌﻟاو . نوﺟﻣ ﻰﻟإ ﻰﻣادﻘﻟا دﺎﻘﻧﻟا رظﻧﯾ مﻟ " رﺎﺷﺑ " دﻧﻋ نوﺟﻣﻟا ذإ ﺔﺻﺎﺧﻟا ﻪﻓورظ نﻋ ا ًدﯾﻌﺑ " رﺎﺷﺑ " ،رﻌﺷﻟا ةدﺎﻣ لﺛﻣﯾ عوﺿوﻣﻟا و ،نﻓ عوﺿوﻣ ﻩرﯾﻏ و ةدﺎﻣﻟﺎﺑ مﺗﻬﯾ ﻻ يدﻘﻧﻟا مﻛﺣﻟا و ﺔﻏﺎﯾﺻﻟﺎﺑ ﻪﻣﺎﻣﺗﻫا ردﻘﺑ ﻲﻘﺗرﯾ نأ ﻲﻌﯾﺑطﻟا نﻣ و ،ﺎﻫدﯾوﺟﺗ لﺑﺳ و " رﺎﺷﺑ " ﺔﻘﻣﺎﺳﻟا ﺔﻧﺎﻛﻣﻟا رﻓاوﺗﺗ مﻟ ةدﺎﺟإ ﻪﺗﻋﺎﻧﺻ ﻲﻓ دﺎﺟأ و نﺎﯾﺑﻟا ﺔﯾﺻﺎﻧ كﻠﺗﻣا ﻪّﻧﻷ كﻟذ ،دﺎﻘﻧﻟا ﺎﻬﯾﻓ ﻪﻌﺿو ﻲﺗﻟا ﺔﯾﺑرﻌﻟا ءارﻌﺷ نﻣ ﻩرﯾﻏ رﯾﺛﻛﻟ « . ) 2 ( (1) – رظﻧﯾ : ص ،ﻩدﺎﻌﺑأ و ﻪﻌﻓاود ،درﺑ نﺑ رﺎﺷﺑ رﻌﺷ ﻲﻓ نوﺟﻣﻟا ،دﻣﺣﻣ ﻲﻠﻋ دﻣﺣأ : 103 -104 . (2) – ﻊﺟرﻣﻟا سﻔﻧ ، ص : 104 .

(25)

ـﻬﻔﻣ

ﻬﻠﻟا مو

ﺔـﻐﻟ وـ

:

» ﻬﻠﻟا ـو : برط و ىوﻫ نﻣ كﻠﻐﺷ و ﻪﺑ تﺑﻌﻟ و ﻪﺑ َت ْوَ ﻬّﻟ ﺎ َﻣ ﻲﻓ و ،ﺎﻣﻫوﺣﻧ و ثﯾدﺣﻟا : ﺎﻬﻧﻣ ةدﺣاو لﻛ نﻷ ،ﻩذﻫ ّﻻإ حﺎﺑﻣ نﻣ سﯾﻟ يأ ثﻼﺛ ﻲﻓ ّﻻإ وﻬﻠﻟا نﻣ ءﻲﺷ سﺑﻟ ﻪﯾﻟإ ﺔﻌﯾرذ وأ قﺣ ﻰﻠﻋ ﺔﯾﻧﻌﻣ ﺎﻬﺗدﺟو ﺎﻬﺗﻠﻣﺄﺗ اذإ . ﻬﻠﻟا ـو : ﻪﺑ وﻬﻟأ ءﻲﺷﻟﺎﺑ توﻬﻟ لﺎﻘﯾ ،بﻌﻠﻟا و ﻪﺑ تﺑﻌﻟ اذإ ﻪﺑ تﯾﻬﻠﺗ و ا ًوﻬﻟ تﻠﻔﻏ و تﻠﻏﺎﺷﺗ ﻩرﯾﻏ نﻋ ﻪﺑ . تﯾﻬﻟ : ءﻲﺷﻟا نﻋ . ﻰﻬﻟأ : تﻠﻐﺗﺷا و ﻪﻧﻋ تﻠﻔﻏ اذإ و ،ﻩرﻛذ تﻛرﺗ و ﻪﻧﻋ توﻠﺳ اذإ ﺎ ًﻧﺎﯾﻬﻟ و ﺎ ًﯾﻬﻟ . ﻗـ ﻟﺎﻌﺗ لﺎ ـﻰ : » ا ًوﻬﻟ وأ ةرﺎ َﺟِﺗ وأر اذإ َو « . ﯾﻗـ ﻬﻠﻟا ل ـو : ،كﻟذو ﻩﺎﻬﻟأو ﻰﻬﺗﻟا و ا ًوﻬﻟ ،وﻬﻠﯾ ،ﺎﻬﻟ ،ﻪﺑ ﻰﻬﻠﺗ ﺎﻣ لﻛ وﻬﻠﻟا ﺎ ًﺿﯾأ لﯾﻗ و ،لﺑطﻟا لﺎﻗ " ﺔﯾؤﺟ نﺑ ةدﻋﺎﺳ :" ِنْﯾَﻧْﺛﺎِﺑ ْمُﻫﺎ َﻬْﻟَﺄَﻓ َمُﻫَﻼِﻛ ْمُﻬْﻧِﻣ . . . مﯾﻣد ،ﻊﯾﺟﻧﻟا نﻣ ،ترﺎَﻓ ِﻪِﺑ . ﻫﻼﻣﻟا ـﻲ : لﺎﻘﯾ و ،ﻪﺑ ﻰﻫﻼﺗ ﺎﻣ ﺔﯾﻬﻠﺗﻟا و ﺔﯾﻬﻟﻷا و ةوﻬﻟﻷا و كﻟذﺑ ﻰﻫﻼﺗ دﻗو ،وﻬﻠﻟا تﻻآ ،ﻪﻟوﻌﻓأ ﺎﻫرﯾدﻘﺗ و ﺔﯾﺣﺟأ لﺎﻘﯾ ﺎﻣﻛ ﺔﯾﻬﻟأ مﻬﻧﯾﺑ ﺔﯾﻬﻠﺗﻟا : ﻪﺑ ﻰﱠﻬَﻠَﺗُﯾ ثﯾدﺣ « . ) 1 ( (1) – لﺎﻣﺟ لﺿﻔﻟا وﺑأ ط ،تورﯾﺑ ،ردﺎﺻ راد ،برﻌﻟا نﺎﺳﻟ ،يرﺻﻣﻟا ﻲﻘﯾرﻓﻹا روظﻧﻣ نﺑا مرﻛﻣ نﺑ دﻣﺣﻣ نﯾدﻟا 4 ، 2005 ج ، 13 ص ، : 246 -247 .

(26)

موﻬﻔﻣ

ﻬﻠﻟا

ــ

وـ

ﺎﺣﻼطﺻا

:

ﻟا نﺎﻛ ﻲﻓ ﻲﻗﻼﺧﻷا دﺎﺳﻔﻟا ﺎﻔط دﻘﻓ ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ رﻌﺷﻟا ناوﻟأ نﻣ ﺎﻧوﻟ وﻬﻠ دوﺟو بﺑﺳﺑ ،ﺔﯾﺳﺎﺑﻌﻟا ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا ةﺎﯾﺣﻟا نﺎﯾﻘﻟا نﻣ اوءﺎﺟ مﻬﻠﻛ و نﺎﻣﻠﻐﻟا و يراوﺟﻟا و ﺔﻔﻠﺗﺧﻣ و ﻰﺗﺷ نادﻠﺑ . ءدﺑﻟ سﻟﺎﺟﻣﻟا كﻠﺗ ﻰﻠﻋ اودﻓاوﺗﯾﻟ ﺔﺑﺳﺎﻧﻣﻟا ءاوﺟﻷا و سﻟﺎﺟﻣ ترﺷﺗﻧا و نﺎﯾﻘﻟا ﻟﺎﺑ ﻔ ر ق ﺎﻧﻐﻟا و رﻔﻟا رﺣﺳﺗ ﻲﺗﻟا ءﺎﻧﻐﻟﺎﺑ ﺎ ًﺿﯾأ ﺔﯾﻧﻐﻣﻟا ءدﺑ و ء ﺄﯾﻬﯾو ،بذﻌﻟا ﺎﻬﺋﺎﻧﻐﺑ ﺔﯾﻘﯾﺳوﻣﻟا ﺔﻗ ﻰﻘﯾﺳوﻣﻟﺎﺑ لﻓﺎﺣﻟا سﻠﺟﻣﻟا كﻟذ طﺳو اوﺑرﺷﯾﻟ ةذﻠﻟا بﻼطﻟ روﻣﺧﻟا نﺎﯾﻘﻟا كﺋﻻوأ بﺎﺣﺻأ اوﻧﺎﻛ اذإ و ءﺎﻧﻐﻟاو ،سﻟﺎﺟﻣﻟا كﻠﺗﺑ ﺎًﻐﻟﺎﺑ ا ًرﺛﺄﺗ رﻌﺷﻟا رﺛﺄﺗﻓ ،ﻲﻟﺎﯾﻠﻟا كﻠﺗ ءﺎﻘﻟ مﻬﻟاوﻣأ نوزﺗﺑﯾ ﻟا نﻣو ﯾﻧﻐﺗﻟ رﻌﺷﻟا مظﻧ ﻰﻟإ ﺔﺟﺎﺣﻟا ﻪﺗﻋد نﻣ ءارﻌﺷ ﻰﻔﺗﺧا ﻰﺗﺣ نﺎﯾﻘﻟا و يراوﺟﻟا ﻪ رﻋﺎﺷ ﻪﺗﯾرﺎﺟ رﻋﺎﺷﻟا نﻣ لﻛ نﺎﻛ و ،سﺎﻧﻟا نﯾﺑ ﻪﻧﻋذﯾ و ﻩرﻌﺷ نﯾﻧﻐﯾ يراوﺟﻟا نﻣ رﯾﺑﻛ ددﻌﺑ ًﻼﺛﻣﻓ " رﺎﺷﺑ " ﻪﺗﯾرﺎﺟ " ةدﺑﻋ " « . ) 1 (

وـﻬﻠﻟا روـﻬظ

:

ﺑﻌﻟا ﻊﻣﺗﺟﻣﻟا ﻪﻓ ّرﻋ ﺎﻣﻛ وﻬﻠﻟا فرﻌﯾ مﻟ ﻲﺑرﻌﻟا ﺎﻧﻌﻣﺗﺟﻣ لﻌﻟ ﻲﻧﺎﺛﻟا نﯾﻧرﻘﻟا ﻲﻓ ﻲﺳﺎ ثﻟﺎﺛﻟاو ﻲﻓ سﺎﻧﻟا قرﻏ دﻘﻓ " ﺔﻓوﻛﻟا " و " ةرﺻﺑﻟا " و " دادﻐﺑ " مﻬﻧاذآ ﻰﻟإ ﺔﯾﺳرﺎﻔﻟا ةرﺎﺿﺣﻟا ﻲﻓ رﺻﻌﻟا رﺧاوأ ﻲﻓ كﻟذ ﻊﺋﻼط تأدﺑ ﺎًﻘﺣ و ،رﻣﺧ و ءﺎﻧﻏ نﻣ ﻪﯾﻓ يوطﻧﯾ ﺎﻣ و ﺔﯾدﺎﻣﻟا رﻬظ ثﯾﺣ يوﻣﻷا " دﯾزﯾ نﺑ دﯾﻟوﻟا " تذﺧأ نﯾﺣ و " ﺔﻓوﻛﻟا " ﻠﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﺳﻔﻧ ﻰﻠﻋ فرﺳﺗ ﺎﻣ و وﻬ سرﻔﻟا ﻪﯾﻓ رﻌﺷ يذﻟا ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا ﻲﻓ نﺎﻛ ﺎﻣ ﻰﻟإ ءﻲﺷ ﻲﻓ سﺎﻘﯾ ﻻ كﻟذ نﻛﻟ ،ﻪﻌﺑﺗﯾ ةروﺛﻟا ﻩذﻫ ءﺎﻧﺑأ ﻰﺿﻣ و ،ﺔﯾﺑرﻌﻟا دﯾﻟﺎﻘﺗﻟا ﻊﯾﻣﺟ ﻰﻠﻋ ﺔﻔﺻﺎﻋ ةروﺛ لﻛﺷ ذﺧﺄﺗﻟ ﻰﺗﺣ ،مﻬﺗﯾرﺣﺑ ﺔﻟﺎﻣﺛﻟا ﻰﺗﺣ رﻣﺧﻟا و وﻬﻠﻟا سوؤﻛ ﻲﻓ نوّﺑﻬﯾ . ) 2 ( (1) – رظﻧﯾ : ط ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﻌﺷﻟا ﻲﻓ تﺎﺳارد ،يدﯾﺑزﻟا يدﻬﻣ حﻼﺻ 1 ، 2010 ص ، : 20 . (2) – رظﻧﯾ : فﯾﺿ ﻲﻗوﺷ ، ط ،ةرﻫﺎﻘﻟا ،فرﺎﻌﻣﻟا راد ،ﻲﺑرﻌﻟا بدﻷا ﺦﯾرﺎﺗ ،ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا رﺻﻌﻟا 17 ص ، : 69 .

(27)

ﻲﻧﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا دﺮﺑ ﻦﺑ رﺎﺸﺑ ﺪﻨﻋ ﻮﻬﻠﻟا و نﻮﺠﻤﻟا 25 ﺻﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯾﺑرﻌﻟا ﺔﯾﻋﺎﻣﺗﺟﻻا ﺔﺋﯾﺑﻟا دﻌﺗ مﻟ تددﻌﺗ لﺑ دﺣاو سﻧﺟ تاذ ﻲﺳﺎﺑﻌﻟا ر مور و كرﺗ و سرﻓ نﻣ ﺔﯾﺑرﻋ رﯾﻏ سﺎﻧﺟأ لوﺧدﺑ كﻟذ و تﻔﻠﺗﺧا و ﺎﻬﺳﺎﻧﺟأ " رﺑرﺑ " نأ دﻌﺑﻓ اذﻫو قﻼﺧﻷا و تادﻘﺗﻌﻣﻟا و تادﺎﻌﻟا تﻔﻠﺗﺧا ﺔﯾﻠﺧادﻟا رﺻﺎﻧﻌﻟﺎﺑ ﻲﺑرﻌﻟا رﺻﻧﻌﻟا جزﺗﻣا وﻬﻠﻟا كﻟذﺑ عﺎﺷﻓ قﻼﺧﻷا ﻲﻓ طﺎطﺣﻧا لوﺎﻣ و ءﺎﻧﻐﻟا و رﻣﺧﻟا و برﺷﻟا و كﻟذ سﻛﻌﻧا مﻬﻟﺎﻣﻋأ و مﻫرﺎﻌﺷأ ﻲﻓ اذﻫ لﻛ اودﺳﺟ ءارﻌﺷ و ءﺎﻣﻠﻋ نﻣ تﺎﺋﻔﻟا فﻠﺗﺧﻣ ﻰﻠﻋ « . ) 1 (

(1) – ﺧﺎﻔﻟا ﺎﻧﺣ ﺦﯾرﺎﺗ ،يرو ﻟا بدﻷا ﺑرﻌ ،ﻲ نﺎﻧﺑﻟ ،ﺔﯾﺳﯾﻟوﺑﻟا ﺔﺑﺗﻛﻣﻟا ط ، 10 ص ، : 361 .

(28)