Vlerësimi i triazhës dhe trajtimi 1 Vlerësimi dhe diagnoza 37
Problemet e të posalinurit dhe foshnjës 41 Reanimimi 42
Infeksioni bakterial serioz 48 Pesha e ulët në lindje 53 Verdhëza 57
Kolla apo frymëmarrja e vështirësuar 69 Pneumonia 72
Kollë apo ftohje 82 Fishkëllimë 83 Stridor 91 Pertusis 98 Tuberkuloza 101 Diarrea 109
Diarrea akute 111 Diarrea perzistente 122 Dizenteria 127 Temperatura 133 Malaria 139 Meningjiti 148 Fruthi 154 Septikemia 158 Tifoja 159 Infeksioni i veshit 161 Infeksioni i traktit urinar 163 Artriti septik dhe osteomieliti 165 Ethja hemorragjike Krime-Kongo 166 Ethja dengue 172
Kequshqyeshmëria e rëndë 177 Fëmijët me HIV/AIDS 203
Terapia antiretrovirale 211 Problemet e shpeshta kirurgjike 231
Problemet e të posalindurit 238 Lëndimet 243
Problemet abdominale 254 Infeksionet kirurgjike 260 Kujdesi përkrahës 265
Ushqyeshmëria 265 Temperatura 278 Dhembja 279 Anemia 280 Oksigjeni 285
Lodrat dhe terapia me lojra 289 Monitorimi i përparimit të fëmijës 293 Këshillimi dhe lëshimi nga spitali 297 Procedurat praktike 307 Dozimi/regjimi i barnave 329 Madhësia e pajisjes 359 Lëngjet intravenoze 361 Vlerësimi i statusit nutritiv 363
Mjetet ndihmëse të punës dhe diagramet 373
Problemet abdominale, kirurgjike 254 Anemia 280
Vlersësimi dhe diagnoza 37 Astma 87
Bronkioliti 85 Kollë apo ftohje 82
Këshillimi dhe lëshimi nga spitali 297 Ethet hemorragjike Dengue 166 Diarrea, akute 111 Diarrea, perzistente 122 Difteria 94
Dizenteria 127 Infeksioni i veshit 161 Vlerësimi i triazhës dhe trajtimi 1 Temperatura 133
Inhalimi i trupit të huaj 104 Pamjaftueshmëria e zemrës 106 HIV/AIDS 203
Lëndimet 243 Malaria 139 Malaria, cerebrale 139 Mastoiditi 161 Fruthi 154 Meningjiti 148
Monitorimi i përparimit të fëmijës 293 I posalinduri, verdhëza 57 I posalinduri, pesha e ulët në lindje 53 I posalinduri, reanimimi 42
I posalinduri, infeksioni bakterial serioz 48 I posalinduri, problemet kirurgjike 238 Ushqyeshmëria 265
Oksigjeni 285 Dhembja 279 Pertusisi 98
Eksudati pleural dhe empiema 81 Pneumonia, jo e rëndë 80 Pneumonia, e rëndë 78 Pneumonia, shumë e rëndë 73 Artriti septik dhe osteomieliti 165 Septikemia 158
Kequshqyeshmëria e rëndë 177 Infeksioni kirurgjik 260 Lodrat dhe terapia me lojra 289 Tuberkuloza 101
Tifoja 159
Infeksionet e traktit urinar 163 Krupi viral 92
KUJDESI SPITALOr
PËr FËMIJË
Kujdesi spitalor për fëmijë
Ky libër xhepi është për përdorim nga mjekët, infermieret dhe punëtorët tjerë shëndetësor me përvojë, që janë përgjegjës për kujdesin ndaj fëmi- jëve të vegjël në nivelin e parë referues, në vendet në zhvillim. Ky paraqet udhërrëfyes klinik bashkëkohor, që janë të bazuar në rishqyrtimin e dësh- mive të botuara, që janë në dispozicion sipas ekspertëve të lëmive, si për kujdesin spitalor edhe për atë ambulantor në spitalet e vogla, ku janë në dispozicion pajisjet themelore laboratorike dhe barnat dhe produktet me- dicinale jo të shtrenjta. Në disa rrethana, këta udhërrëfyes mund të për- doren edhe në qendrat e mëdha shëndetësore, ku një numër i vogël i fëmi- jëve të sëmurë mund të pranohen për kujdes spitalor.
Udhërrëfyesit kërkojnë që spitali të ketë (1) kapacitetin për të kryer hu- lumtime të caktuara themelore – siç është ekzaminimi i strishos së gja- kut për parazitë të malaries, matja e hemoglobinës apo vëllimit qelizor dhe glikemisë, grupi i gjakut dhe përputhshmëria e tij dhe mikroskopimi themelor të LCS dhe urinës – dhe (2) barnat esenciale në dispozicion për kujdes ndaj fëmijëve të sëmurë seriozisht. Opcionet e trajtimit të shtrenjtë, siç janë antibiotikët e rinjë apo ventilimi mekanik nuk janë përshkruar.
Këta udhërrëfyes përqendrohen në menaxhimin spitalor të shkaktarëve kryesor të vdekshmërisë së fëmijëve, siç janë pneumonia, diarea, keqush- qyeshmëria e rëndë, malaria, meningjiti, fruthi dhe gjendjet e ndërlidhura.
Ky libërxhepi mbulon problemet e të posalindurit dhe gjendjet kirurgjike të fëmijëve, që mund të menaxhohen në spitalet e vogla.
Detajet e principeve themelore të udhërrëfyesve mund të gjenden në do- kumentet e rishqyrtimit teknik, të botuara nga OBSh-ja dhe në dokumentet përcjellëse. Ky libër xhepi është pjesë e një serie dokumentesh dhe ve- glash, që përkrahin Menaxhimin e Integruar të Sëmundjeve të Fëmijëve (MISF). Këta udhërrëfyes janë të aplikueshëm në shumicën e regjioneve të botës dhe mund të adaptohen nga vendet e ndryshme për të përmbushur nevojat e tyre specifike.
Për informata plotësuese ju lutemi kontaktoni:
Department of Child and Adolescent Health and Development (CAH)
World Health Organization
20 Avenue Appia, 1211 Geneva 27, Switzerland Tel +41-22 791 3281 • Fax +41-22 791 4853 E-mail cah@who.int
Website http://www.who.int/child-adolescent-health
LIBër xHEpI
UDHërrëFyES për MENAxHIMIN E SëMUNDjEvE të përGjItHSHME ME
BUrIME të KUFIzUArA
OBSh
ISBN 92 4 154670 0
Organizata Botërore e Shëndetësisë
Algoritmi i reanimimit neonatal
Ventilimi efektiv FZ>100 dhe rozë PO
JO A
B
C
30 SEKOnDA30 SEKOnDA
Frymëmarrja FZ > 100, por cianotik
Kujdesi vëzhgues Frymëmarrja
FZ > 100 dhe rozë
Kujdesi pas reanimimit Kujdesi rutinor ä Të ngrohet ä nëse ka nevojë të
pastrohen rrugët e frymëmarrjes ä Të thahet ä Vlerëso ngjyrën
Cianoza perzistente Apneik
ose FZ < 100
FZ < 60
FZ < 60
FZ > 60
rozë
ä Jep oksigjenin shtesë
30 SEKOnDA
LINDjA
I/e lindur me kohë?
Lëngu amnional i kthjelltë?
Frymëmarrja ose qarja?
Tonusi muskulor i mirë?
ä Të ngrohet
ä Pozicionoje; nëse është e nevojshme pastro rrugët e frymëmarrjesa
ä Thaje, stimuloje, repozicionoje.
ä Vlerëso frymëmarrjet, FZ dhe ngjyrën.
ä Apliko ventilimin me presion pozitiv*
ä Apliko ventilimin me presion pozitiv*.
ä Apliko kompresionin në gjoks.
ä Jep adrenalinë.
* Intubimi endotraktual mund të merret në konsideratë në disa etapa
trAjtIMI ANtIMIKrOBIK I GjENDjEvE të përGjItHSHME
Ju lutemi përshtateni duke plotësuar kutitë e zbrazëta me udhërrëfyesit e trajtimit nga vendi juaj. Referencat kanë të bëjnë me vendin ku mund të gjendet udhëzimi origjinal në librin e xhepit.
Gjendja Bari Doza
Dizenteria (fq.128) ...
HIV, bartja perinatale (fq.223) ...
HIV trajtimi (fq.211) ...
ilaçi 2 ...
ilaçi 3 ...
Malaria, jo e rëndë (fq.146) ...
ilaçi 2 ...
Malaria, e rëndë (fq.140) ...
Mastoiditi (fq.161) ...
Meningjiti (fq.150) ...
Osteomieliti (fq.165) ...
Otitis media, acuta (fq.162) ...
Pneumonia, jo e rëndë (fq.80) ...
Pneumonia, e rëndë (fq.79) ...
ilaçi 2 ...
Pneumonia, shumë e rëndë (fq.74) ...
ilaçi 2 ...
Sepsa, neonatale (fq.49) ...
ilaçi 2 ...
Sepsa, fëmija më i rritur (fq.158) ...
ilaçi 2 ...
Kequshqyeshmëria e rëndë,
pa komplikime (fq.186) ...
me komplikime (fq.186) ...
ilaçi 2 ...
Tuberkuloza (fq.103) ...
ilaçi 2 ...
ilaçi 3 ...
ilaçi 4 ...
trAjtO
Mos e lëviz qafën nëse lëndimi i pjesë cervikale është i mundur
ä Menaxho rrugët e frymëmarrjes (Diag 3) ä nëse ka konvulsione, jepi diazepam apo
paraldehid rektal (Diag 9)
ä Vendose fëmijën e pavetëdijshëm (nëse dyshohet në lëndim koke apo qafe, stabilizo qafën së pari) (Diag 6) ä Jepi glukozë IV (Diag 10) ä Sigurohu që fëmija ta ketë ngrohtë.
Nëse nuk ka kequshqyeshmëri të rëndë:
ä Kyçe vijën IV dhe fillo dhënien e lëngjeve shpejt sipas Diag 11 dhe Planit C të trajtimit të diarresë në spital (Diag 13, faqe 114) Nëse ka kequshqyeshmëri të rëndë:
ä Mos kyç vijë IV
ä Vazhdo menjëherë me vlerësimin dhe trajtimin e plotë (shih seksionin 1.3, faqe 18)
SHENjAt prIOrItArE
Këta fëmijë kanë nevojë për vlerësim dhe trajtim të shpejtë SHENjAt EMErGjENtE
Nëse ndonjë shenjë është pozitive: jepi trajtim(et), kërko ndihmë, mere gjakun për hulumtime laboratorike emergjente (glukozë, strisho të malaries, Hb) vLErëSO
Koma/konvulsionet
Komë
Konvulsione (tani)apo
Dehidrim i rëndë (vetëm në fëmijët me diarre) Diarre dhe dy nga të mëposhtmet:
Letargji
Sytë e fundosur
Rrudha lëkurore kthehet shumë ngadalë
NËSE KA KOMË APO KONVULSIONE
DIARREA dhe DY SHENJA
POZITIVE Kontrolloje për kequshqyeshmëri
të rëndë
jO UrGjENt
vazhdo me vlerësimin dhe trajtimin e mëtutjeshëm sipas prioriteteve të fëmijës
Foshnje e imtë e sëmurë (<2 muaj)
Temperaturë e lartë
Trauma apo gjendje të tjera kirurgjike urgjente
Zbehje (e rëndë)
Helmim
Dhimbje (e madhe)
Distres respirator
Shqetësim, iritabilitet i vazhdueshëm apo letargji
Referim (urgjent)
Kequshqyeshmëri: humbje e rëndë peshe
Edem e këmbëve
Djegiet (e mëdha) Vërejtje: Nëse fëmija ka traumë apo probleme të tjera kirurgjike, kërko ndihmën kirurgjike apo përmbaju udhërrëfyesve kirurgjik SHENjAt EMErGjENtE
Nëse ndonjë shenjë është pozitive: jepi trajtim (et), kërko ndihmë, merë gjak për hulumtime laboratorike emergjente (glukozë, strisho malarie, Hb) vLErëSO trAjtO
Mos e lëviz qafën nëse lëndimi vertebrave cervikale është i mundshëm
Nëse ka aspiruar trup të huaj
ä Menaxho rrugët e frymëmarrjes
në fëmijën me asfiksion (Diag.3)
Nëse nuk ka aspiruar trup të huaj ä Menaxho rrugët e frymëmarrjes
(Diag.4)
ä Jepi oksigjen (Diag 5) ä Sigurohu që fëmija e ka ngrohtë
ä ndale çdo gjakderdhje ä Jepi oksigjen (Diag 5)
ä Sigurohu që fëmija e ka ngrohtë Nëse nuk ka kequshqyeshmëri të rëndë:
ä Vendose vijën IV dhe fillo
lëngjet shpejt (Diag 7)
nëse nuk mund të vendosni
vijë IV periferike, vendose
vijën intraoseale apo jugulare
të jashtme (shih faqe 310, 312) Nëse ka kequshqyeshmëri të rëndë:
Nëse ka letargji apo pavetëdije:
ä Jepi glukozë IV (Diag 10) ä Vendose vijën IV dhe jepi
lëngje (Diag 8)
Nëse nuk është letargjik apo pavetëdije:
ä Jepi glukozë oral apo me
tubë nG
ä Vazhdo menjëherë me
vlerësimin dhe trajtimin e plotë
triazhimi i të gjithë fëmijëve të sëmurë
rrugët e frymëmarrjes dhe frymëmarrja
Frymëmarrja e bllokuar, apo
Cianozë qendrore, apo
Distres respirator i rëndë
Qarkullimi Duart e ftohta me:
Rimbushje kapilarike më të gjatë se 3 sekonda, dhe
Puls të dobët dhe të shpejtë NDONJË SHENJË
POZITIVE
NDONJË SHENJË POZITIVE Kontrolloje për kequshqyeshmëri
të rëndë
BArNAt EMErGjENtE
Glukoza: 5 ml/kg e tretësirës 10% glukozë në mënyrë të shpejtë me injeksion IV (fq. 15)
Oksigjeni: 1-2 l/min me kaçula nazale (fq.10)
Diazepami (për konvulsione): Rektal: 0.5 mg/kg, IV: 0.2-0.3 mg/kg (fq.14) Adrenalina: 0.01 ml/kg e tretësirës 1:1 000 (0.1 ml/kg e tretësirës 1:10 000:
përzieje 1 ml të ampulës 1:1 000 me 9 ml të naCl 0.9% apo 5% tretësirë glukoze) nënlëkurë me shiringë 1 ml-she.
LëNGjEt INtrAvENOzE
përbërja
na+ K+ Cl- Ca++ Laktati Glukoza Kalori
Lëngu Iv mmol/l mmol/l mmol/l mmol/l mmol/l g/l /l
Ringer laktat
(Hartman) 130 5.4 112 1.8 27 – –
Tretësirë fiziologjike
(0.9% naCl) 154 – 154 – – – –
5% glukozë – – – – – 50 200
10% glukozë – – – – – 100 400
0.45 naCl / 5% glukozë 77 – 77 – – 50 200
0.18% naCl / 4% glukozë 31 – 31 – – 40 160
Tretësirë Darrov 121 35 103 – 53 – –
Darroë me gjysëm- përqendrim me 5%
glukozë* 61 17 52 – 27 50 200
Ringer laktat me gjysëmpërqëndrim me
5% glukozë 65 2.7 56 1 14 50 200
* Ju lutemi mos harroni se tretësira Darrov me gjysëmpërqendrim, shpesh vjen pa glukozë dhe glukoza nevojitet të shtohet para përdorimit.
LIBËr xhepI
Kujdesi spitalor për fëmijë
Udhërrëfyes për menaxhimin e sëmUndjeve të përgjithshme me
bUrime të kUfizUara
Organizata Botërore
e Shëndetësisë
© World health Organization 2005. rishtypur 2006.
të gjitha të drejtat e rezervuara. botimet e Organizatës botërore të shëndetësisë mund të sigurohen prej WhO press, World health Organization, 20 avenue appia, 1211 geneva 27, switzerland (tel: +41 22 791 2476; fax: +41 22 791 4857; email: bookorders@who.
int. kërkesat për leje për përkthim apo shumëzim të botimeve të Obsh-së – qoftë për shitje apo shpërndarje jokomerciale – duhet drejtuar në WhO press, në adresën e mësipërme (fax: +41 22 791 4806; email: permissions@who.int).
titujt e të punësuarve dhe prezantimet e materialeve në këtë botim nuk përfshijnë shprehjen e opinionit të kujtdo qoftë apo çkado qoftë nga ndonjë pjesë e Organizatës botërore të shëndetësisë, në lidhje me statusin legal të cilitdo shtet, territor, qytet apo regjion apo të autoriteteve të tij, apo në lidhje me caktimin e kufijve apo vijave kufitare.
vijat e pikëzuara në harta paraqesin vijat kufitare të përafërta, për të cilat ndodhë që të mos ketë akoma pajtueshmëri të plotë.
përmendja e kompanive specifike apo produkteve të caktuara, nuk nënkupton se ato janë të theksuara apo rekomanduara nga Organizata botërore e shëndetësisë, në krahasim me të tjerat të natyrës së ngjashme, që nuk janë përmendur. me përjashtim të gabimeve dhe lëshimeve të mundshme, emrat e produkteve bazë janë dalluar me germat e mëdha fillestare.
janë ndërmarrë të gjitha masat e arsyeshme nga Organizata botërore e shëndetësisë për të verifikuar informatat e përfshira në këtë botim. sidoqoftë, materiali i botuar është shpërndarë pa garancion të çfarëdo lloji, qoftë të shprehur apo të nënkuptuar.
përgjegjësia për interpretim apo përdorim të materialit mbetet në lexuesin. në asnjë rast Organizata botërore e shëndetësisë nuk do të jetë përgjegjëse për dëmtimet që kanë pasuar prej përdorimit të këtij libri.
përgatitur me numër minimal ilustrimesh shtypur në prishtinë, 2007
Libër xhepi i kujdesit spitalor për fëmijë: udhërrëfyes për menaxhimin e sëmundjeve të përgjithshme me burime të kufizuara.
titulli në origjinal:
WhO Library Cataloguing-in-publication data
pocket book of hospital care for children: guidelines for the management of common illnesses with limited resources.
1.pediatria 2.kujdesi i fëmijëve 3.spitalet 4.fëmija i hospitalizuar 5.vendet në zhvillim 6.Udhërrëfyes praktik 7.doracakët i.Organizata botërore e shëndetësisë.
isbn 92 4 154670 0 (nLm classification: Ws 29)
Përmbajtja
parathënie e botimit shqip xiv
mirënjohje xv
parathënie xvii
shkurtesat xix
diagrami 1. fazat në menaxhimin e fëmijës së sëmurë të shtruar në spital:
përmbledhje e elementeve kyçe xx
KaPitulli 1. triazhimi dhe gjendjet emergjente 1 1.1 përmbledhje e hapave në vlerësimin dhe trajtimin
triazhues emergjent 2
triazhimi i të gjithë fëmijëve të sëmurë 4
menaxhimi i foshnjës me asfiksion (ngulfatje) 6 menaxhimi i rrugëve të frymarrjes në fëmijën me asfiksion 8
si të jepet oksigjen 10
vendosja e fëmijës pa vetëdije 11
jepi lëngje iv shpejt për shok, fëmijës pa kequshqyeshmëri të rëndë 12 jepi lëngje iv për shok fëmijës me kequshqyeshmëri të rëndë 13 jepi diazepam apo paraldehid përmes rektumit 14
jepi glukozë iv 15
trajto dehidrimin e rëndë në gjendje emergjente 16 1.2 Listë për vlerësim të shenjave emergjente dhe prioritare 17 1.3 Listë për dhënien e trajtimit emergjent fëmijës me
kequshqyeshmëri të rëndë 18
1.4 elemente diagnostike të fëmijëve që paraqiten me një gjendje emergjente 19 1.4.1 fëmija që paraqitet me një problem të rrugëve të frymëmarrjes
apo frymëmarrje të rëndë 19
1.4.2 fëmija që paraqitet me shok 21
1.4.3 fëmija që paraqitet me letargji, pavetëdije apo konvulzione 22
1.5 helmimet më të shpeshta 25
1.5.1 principet e helmeve të gëlltitura 25
1.5.2 principet e helmimeve me kontakt me lëkurë apo sy 27
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
1.5.3 principet e helmeve të inhaluara 28
1.5.4 helmet specifike 28
përmbajtjet korozive 28
përmbajtjet e vajgurit 28
përmbajtjet organo-fosforike dhe karbamatet 28
paracetamoli 29
aspirina 30
hekuri 30
monoksidi i karbonit 31
1.6 kafshimi i gjarpërit 31
1.7 thumbimi i akrepit 34
1.8 burimet tjera të helmimit 35
KaPitulli 2. Qasja diagnostiKe ndaj fëmijës së sëmurë 37
2.1 Lidhshmëria me qasjen e misf-it 37
2.2 marrja e anamnezës 37
2.3 Qasja ndaj fëmijës së sëmurë dhe ekzaminimi klinik 38
2.4 hulumtimet laboratorike 39
2.5 diagnoza diferenciale 39
KaPitulli 3. Problemet e të Posalindurit dhe foshnjës së vogël 41 3.1 kujesi rutinor për të posalindurin në lindje 42
3.2 reanimimi neonatal 42
3.3 kujdesi rutinor për të gjitha foshnjat e porsalindura pas lindjes 46 3.4 parandalimi i infeksioneve të të porsalindurit 46
3.5 menaxhimi i fëmijës me asfiksion perinatal 47
3.6 shenjat e rrezikshme në të posalindurit dhe foshnjat e vogla 47
3.7 infeksioni bakterial serioz 48
3.8 meningjiti 49
3.9 kujdesi përkrahës për të posalindurin e sëmurë 51
3.9.1 mjedisi termik 51
3.9.2 menaxhimi i lëngjeve 51
3.9.3 terapia me oksigjen 52
3.9.4 temperatura e lartë 53
3.10 foshnjet me peshë të ulët në lindje 53
3.10.1 foshnjet me peshë të lindjes ndërmjet 2.25 dhe 2.5 kg 53 3.10.2 foshnjet me peshë të lindjes ndërmjet 1.75 dhe 2.25 kg 53 3.10.3 foshnjet me peshë të lindjes nën 1.75 kg 54
3.11 enterokoliti nekrotizues 56
3.12 problemet tjera të përgjithshme të të posalindurit 57
3.12.1 verdhëza 57
3.12.2 konjuktiviti 59
3.12.3 keqformimet kongjenitale 60
3.13 foshnjat e nënave me infeksion 60
3.13.1 sifilisi kongjenital 60
3.13.2 foshnja e nënës me tuberkulozë 61
3.13.3 foshnja e nënës me hiv 61
dozat e barnave më të shpeshta për të posalindurit dhe foshnjet me pUL 62 KaPitulli 4. Kolla aPo frymëmarrja e vështirësuar 69
4.1 fëmija që paraqitet me kollë 69
4.2 pneumonia 72
4.2.1 pneumonia shumë e rëndë 73
4.2.2 pneumonia e rëndë 78
4.2.3 pneumonia (jo e rëndë) 80
4.2.4 eksudati pleural dhe empiema 81
4.3 kollë apo ftohje 82
4.4 gjendjet që paraqiten me fishkëllimë 83
4.4.1 bronkioliti 85
4.4.2 astma 87
4.4.3 fishkëllima me kollë apo ftohje 91
4.5 gjendjet që paraqiten me stridor 91
4.5.1 krupi viral 92
4.5.2 difteria 94
pËrmBajtja
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
4.6 gjendjet që paraqiten me kollë kronike 96
4.7 pertusisi 98
4.8 tuberkuloza 101
4.9 inhalimi i trupit të huaj 104
4.10 insuficienca e zemrës 106
KaPitulli 5. diarea 109
5.1 fëmija që paraqitet me diarre 110
5.2 diarea akute 111
5.2.1 dehidrimi i rëndë 112
5.2.2 dehidrimi i mesëm 115
5.2.3 nuk ka dehidrim 119
5.3 diarea perzistente 122
5.3.1 diarea a rëndë përzistente 122
5.3.2 diarea perzistente (jo e rëndë) 126
5.4 dizenteria 127
KaPitulli 6. temPeratura 133
6.1 fëmija që paraqitet me temperaturë 133
6.1.1 temperatura që zgjat mbi 7 ditë 136
6.2 malaria 139
6.2.1 malaria e rëndë 139
6.2.2 malaria (jo e rëndë) 145
6.3 meningjiti 148
6.4 fruthi 154
6.4.1 fruthi i rëndë i komplikuar 154
6.4.2 fruthi (jo i rëndë) 157
6.5 septikemia 158
6.6 ethet tifoide 159
6.7 infeksionet e veshit 161
6.7.1 mastoiditi 161
6.7.2 pezmatimi akut i veshit të mesëm 162
6.7.3 pezmatimi kronik i veshit të mesëm 163
6.8 infeksionet e traktit urinar 163
6.9 artriti septik apo osteomieliti 165
6.10 dengue 166
6.10.1 dengue e rëndë 167
6.11 ethja hemorragjike krime kongo 172
6.12 ethja hemorragjike me sindrom veshkor 174
KaPitulli 7. KeQushQyeshmëria e rëndë 177
7.1 diagnoza 178
7.2 vlerësimi fillestar i fëmijës së kequshqyer rëndë 178
7.3 Organizimi i kujdesit 180
7.4 trajtimi i përgjithshëm 180
7.4.1 hipoglikemia 181
7.4.2 hipotermia 182
7.4.3 dehidrimi 183
7.4.4 disbalansi elektrolitik 185
7.4.5 infeksioni 186
7.4.6 mungesa e mikronutrientëve 187
7.4.7 riushqimi fillestar 188
7.4.8 rritja kompenzuese 192
7.4.9 stimulimi senzorik 194
7.4.10 kequshqyeshmëria në foshnjat <6 muajsh 194
7.5 trajtimi i gjendjeve shoqëruese 194
7.5.1 problemet e syve 194
7.5.2 anemia e rëndë 195
7.5.3 Lezionet e lëkurës në kvashiorkor 195
7.5.4 diarrea e vazhdueshme 196
7.5.5 tuberkuloza 196
7.6 Lëshimi dhe vizita kontrolluese 196
7.7 përcjellja e cilësisë së kujdesit 198
7.7.1 auditi i vdekshmërisë 198
7.7.2 shtimi i peshës gjatë fazës së rehabilitimit 199 pËrmBajtja
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
KaPitulli 8. fëmijët me hiv/aids 203
8.1 fëmija i infektuar me hiv (i dyshuar apo konfirmuar) 204
8.1.1 diagnoza klinike 204
8.1.2 këshillimi 205
8.1.3 testimi dhe diagnostikimi i infeksionit me hiv në fëmijë 207
8.1.4 klasifikimi klinik 208
8.2 terapia antiretrovirale (tar) 211
8.2.1 barnat antiretrovirale 212
8.2.2 kur të fillohet një terapi antiretrovirale 213 8.2.3 efektet anësore të terapisë antiretrovirale dhe përcjellja 214
8.2.4 kur të ndërrohet trajtimi 218
trajtimi tjetër për fëmijën hiv-pozitiv 218
8.3.1 imunizimi 218
8.3.2 profilaksa me Cotrimoxazole 214
8.3.3 të ushqyerit 220
8.4 menaxhimi i gjendjeve të lidhura me hiv 220
8.4.1 tuberkuloza 220
8.4.2 Pneumonia me Pneumocystis jiroveci (ish carinii) (pCp) 221 8.4.3 pneumoniti intersticial limfoid (piL) 221
8.4.4 infeksionet me këpurdha 222
8.4.5 sarkoma kaposhi 223
8.5 bartja e hiv-it dhe të ushqyerit në gji 223
8.6 vizita kontrolluese 224
8.7 kujdesi paliativ dhe terminal 225
KaPitulli 9. Problemet e Përgjithshme KirurgjiKe 231
9.1 kujdesi para, gjatë dhe pas operacionit 231
9.1.1 kujdesi para operacionit 232
9.1.2 kujdesi gjatë operacionit 233
9.1.3 kujdesi pas operacionit 236
9.2 problemet e të porsalindurit 238
9.2.1 buza dhe qiellza e çarë 238
9.2.2 Obstruksioni i zorrëve në të posalindurit 239
9.2.3 efektet e murit abdominal 240
9.2.4 mielomeningocela 241
9.2.5 dislokimi kongjenital i tërdhokullare 241 9.2.6 talipes equino-varus (shputa e rrafshët) 242
9.3 Lëndimet 239
9.3.1 djegiet 239
9.3.2 parimet e kujdesit për plagën 247
9.3.3 frakturat 249
9.3.4 Lëndimet e kokës 253
9.3.5 Lëndimet e kraharorit dhe barkut 254
9.4 problemet abdominale 254
9.4.1 dhembja abdominale 254
9.4.2 apendiciti 255
9.4.3 Obstruksioni i zorrëve pas periudhës së të porsalindurit 256
9.4.4 invaginimi 257
9.4.5 hernia umbilikale 258
9.4.6 hernia inguinale 258
9.4.7 hernia incarcerata 259
9.4.8 prolapsi i rektumit 259
9.5 infeksionet që kërkojnë ndërhyrje kirurgjike 260
9.5.1 abcesi 260
9.5.2 Osteomieliti 264
9.5.3 artriti septik 262
9.5.4 piomioziti 262
KaPitulli 10. Kujdesi PërKrahës 265
10.1 menaxhimi nutritiv 265
10.1.1 përkrahja e të ushqyerit me qumësht gjiri 266 10.1.2 menaxhimi nutritiv i fëmijëve të sëmurë 274
10.2 menaxhimi i lëngjeve 277
10.3 menaxhimi i temperaturës 278
10.4 kontrollimi i dhimbjes 279
pËrmBajtja
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
10.5 menaxhimi i anemisë 280
10.6 transfuzioni i gjakut 281
10.6.1 ruajtja e gjakut 281
10.6.2 problemet me transfuzionit të gjakut 281 10.6.3 indikacionet për transfuzionit të gjakut 281
10.6.4 dhënia e transfuzionit të gjakut 282
10.6.5 reaksionet e transfuzionit 283
10.7 terapia me oksigjen 285
10.8 Lodrat dhe terapia me lojë 289
KaPitulli 11. monitorimi i PërParimit të fëmijës 293
11.1 procedurat monitoruese 293
11.2 tabela monitoruese 294
11.3 auditi i kujdesit pediatrik 294
KaPitulli 12. Këshillimi dhe lëshimi nga sPitali 297
12.1 Caktimi i kohës së lëshimit nga spitali 297
12.2 këshillimi 298
12.3 këshillimi mbi të ushqyerit 299
12.4 trajtimi shtëpiak 300
12.5 kontrollimi i shëndetit të nënës 300
12.6 kontrollimi i statusit të imunizimit 301
12.7 komunikimi me punëtorët shëndetësor të nivelit parësor 302 12.8 sigurimi i kujdesit gjatë vizitave kontrolluese 303
Për lexim të mëtutjeshëm 305
shtojcat
shtojca 1. procedurat praktike 307
a1.1 dhënia e injeksioneve 309
a1.1.1 intramuskular 309
a1.1.2 subkutan 310
a1.1.3 intradermal 310
a1.2 procedurat për dhënien e lëngjeve parenterale 312 a1.2.1 vendosja e një kanile iv të qëndrueshme
në venë periferike 312
a1.2.2 infuzioni intraoseal 314
a1.2.3 kanulimi i venës qendrore 314
a1.2.4 preparimi i venës 317
a1.2.5 kateterizmi i venës umbilikale 318
a1.3 plasimi i tubës nazogastrike 319
a1.4 punksioni lumbal 320
a1.5 vendosja e drenit torakal 322
a1.6 aspirimi supra-pubik 324
a1.7 matja e glikemisë 325
shtojca 2. dozat/regjimet e barnave 329
shtojca 3. madhësia e pajisjes për fëmijë 359
shtojca 4. Lëngjet intravenoze 361
shtojca 5. vlerësimi i statusit nutritiv 363
shtojca 6. mjetet ndihmëse të punës dhe diagramet 373
indeKsi 375
diagramet
diagrami 1. fazat në menaxhimin e fëmijës së sëmurë të shtruar në spital:
përmbledhje e elementeve kyçe xx
diagrami 2. triazhimi i të gjithë fëmijëve të sëmurë 4 diagrami 3. si të menaxhohet fëmija me asfiksion (ngulfatje) 6 diagrami 4. si të menaxhohen rrugët e frymëmarrjes në fëmijën me
frymëmarrje të bllokuar (apo që sapo ka ndërprerë frymëmarrjen)
kur nuk dyshohet në traumë qafe 8
diagrami 5. si të jepet oksigjen 10
diagrami 6. si t’i vendoset fëmija pa vetëdije 11
diagrami 7. si t’i jepen lëngjet iv shpejt fëmijës pa kequshqyeshmëri
të rëndë 12
diagrami 8. si të jepen lëngjet iv për shok fëmijës me
kequshqyeshmëri të rëndë 13
diagrami 9. si të jepet diazepam (apo paraldehid) rektal 14 pËrmBajtja
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
diagrami 10. si të jepet glukozë iv 15
diagrami 11. si të trajtohet dehidrimi i rëndë në gjendje emergjente
pas menaxhimit fillestar të shokut 16
diagrami 12. reanimimi neonatal 43
diagrami 13. plani C i trajtimit të diarresë: trajtoje shpejt dehidrimin e rëndë 114 diagrami 14. plani b i trajtimit të diarresë: trajto dehidrimin e mesëm
me Ors 117
diagrami 15. plani a i trajtimit të diarresë: trajto diarrenë në shtëpi 120 diagrami 16. të ushqyerit e rekomanduar për fëmijën e sëmurë dhe
të shëndoshë 275
tabelat
tabela 1. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me ndonjë problem në rrugët të frymëmarrjes apo frymëmarrje të vështirësuar 20 tabela 2. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me shok 20 tabela 3. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me letargji,
pavetëdije apo konvulzione 23
tabela 4. diagnoza diferenciale e foshnjës së vogël (më pak se 2 muajsh) që paraqitet me letargji, pavetëdije apo konvulzione 24 tabela 5. helmimi: sasia e thëngjillit të aktivizuar në dozë 26 tabela 6. diagnoza diferenciale e fëmijës, që paraqitet me kollë apo frymë-
marrje të vështirësuar 71
tabela 7. klasifikimi i rëndesës së pneumonisë 72
tabela 8. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me fishkëllimë 84 tabela 9. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me stridor 92 tabela 10. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me kollë kronike 97 tabela 11. diagnoza diferenciale e fëmijës që paraqitet me diarre 111 tabela 12. klasifikimi i shkallës së dehidrimit në fëmijët me diarre 111 tabela 13. dhënia e lëngjeve iv, fëmijës me dehidrim të rëndë 113 tabela 14. dieta për diarre perzistente, dieta e parë: e bazuar në
nisheste, me përqëndrim të zvogluar qumështi (pak laktozë) 124 tabela 15. dieta për diarre perzistente, dieta e dytë: pa qumësht (pa laktozë)
me cereale të reduktuara (misheste) 125
table 16. diagnoza diferenciale e temperaturës pa shenja të lokalizuara 134
pËrmBajtja table 17. diagnoza diferenciale e temperaturës me shenja të lokalizuara 135 table 18. diagnoza diferenciale e temperaturës së shoqëruar me
ndryshime në lëkurë 136
table 19. diagnozat diferenciale e temperaturës që zgjatë mbi 7 ditë 138 table 20. itinerari për menaxhimin e fëmijës me kequshqyeshmëri
të rëndë 180
table 21. vëllimet e f-75 për ushqimin e fëmijëve të kequshqyer 189 table 22. sistemi i kategorizimit klinik pediatrik sipas Obsh-së për hiv 209 table 23. klasët e barnave antiretrovirale, të rekomanduara për përdorim,
në fëmijët në kushte varfërie 212
table 24. regjimet e mundshme të trajtimit të zgjedhjes së parë për
fëmijët me hiv 212
table 25. përmbledhje e indikacioneve për fillimin e tar në fëmijë,
bazuar në klasifikimin klinik 215
table 26. efektet e shpeshta anësore të barnave antiretrovirale 216 table 27. definimi klinik dhe Cd4 i dështimit të trajtimit me tar në
fëmijë (pas 6 muajsh apo më shumë të tar-it) 217 table 28. madhësia e tubës endotraheale, sipas moshës 234 table 29. vëllimi i gjakut të fëmijëve sipas moshës 236 table 30. pulsi dhe shtypja normale e gjakut në fëmijë 236
table 31. shembuj të ushqimeve lokale 276
table 32. kërkesat për lëngje mbajtëse 277
table 33. kalendari i vaksinimit institutit kombëtar të shëndetit publik të
kosovës 301
table 34. diagrami i peshës për moshë për fëmijë 363 table 35. refereca e normalizuar e Obsh/nChs-së për
pesha-për-gjatësi (49–84 cm) dhe pesha-për-lartësi
(85–110 cm), sipas gjinisë 369
Parathënie e botimit shqip
pas një serie të mrekullueshme librash mjekësor praktik nga seria “menaxhimi i integruar i shtatzënisë dhe lindjes” të shqipëruar nën përkujdesjen e zyrës së Organizatës botërore të shëndetësisë në prishtinë, tani për profesionistët shëndetësor në fushën e pediatrisë vjen në shqip edhe një libër akoma më praktik dhe më i përdorueshëm, libri i xhepit “kujdesi spitalor për fëmijët”.
institucionet dhe profesionistët shëndetësor të kosovës kanë kuptuar dhe i janë përkushtuar seriozisht qëllimit parësor të strategjisë shëndetësore të kosovës – fillimit të shëndetshëm të jetës. përkundër treguesve akoma jo të kënaqshëm të shëndetit të fëmijëve kosovar përparimet janë të pamohueshme, qoftë në cilësinë e shërbimeve, qoftë në rezultatet e tyre.
në vijën e këtyre përpjekjeve ishte edhe zbatimi i strategjisë së misf-it (menax- himi i integruar i sëmundjeve të fëmijëve) në kpsh. Që kjo të mos mbetet një përpjekje e izoluar dhe pa përgjigje në nivelet më të larta të kujdesit shëndetësor, strategjia e misf-it është prezantuar dhe zhvilluar edhe në kujdesin shëndetë- sor dytësor. shtysa më e madhe për përgatitjen në shqip dhe përshtatjen në kontekstin kosovar të këtij libër-xhepi ishte pikërisht fakti se ky libër xhepi është pjesë e serisë së dokumenteve dhe instrumenteve që mbështesin misf-in dhe është konsistente me udhërrëfyesit e misf-it për menaxhimin ambulantor të fëmijëve të sëmurë.
aq më tepër që ky libër xhepi është një udhërrëfyes për menaxhimin e sëmun- djeve më të shpeshta me burime të kufizuara, që janë aq reale për kontekstin kosovar. Libri iu dedikohet mjekëve, infermiereve me përvojë dhe profesion- istëve tjerë shëndetësorë me përvojë, përgjegjës për kujdesin e fëmijëve të vegjël në nivelin e parë referues në vendet në zhvillim.
në procesin e adaptimit, të paraparë edhe nga autorët e librit, janë kryer disa intervenime të domosdoshme të mbështetura në literaturën më të re pedi- atrike. për dallim nga materiali bazë i misf-it i adaptuar për kosovë në librin e xhepit nuk është hequr pjesa që ka të bëjë me malarien. arsyeja kryesore e mosndërhyrjes në këtë pjesë ka qenë: globalizimi gjithnjë e më i madh që mundëson qarkullimin e shpejtë dhe të papenguar të njerëzve të thjeshtë dhe të profesionistëve shëndetësor.
duhet falënderuar në mënyrë të veçantë për përkushtimin dhe kontributin e madh në pasurimin, përditësimin dhe përshtatjen e përmbajtjes së librit të gjithë anëtarët e grupit adaptues: prof. dr. mujë shala, prof. asoc. merita berisha, ass. dr. drita salihu - zajmi, dr. minavere hoxha, dr. njazi shala, dr.
selim thaçi, dr. drita telaku, dr. mërgime batusha, dr. valdet hashani, dr.
skënder syla, dr. agron gashi dhe dr. sami Uka. një falënderim i veçantë i takon edhe prof. dr. isme humolli që përgatiti për botimin shqip materialin për ethen hemorragjike që është bërë kohën e fundit një problem shëndetësor për kosovën. faleminderojmë veçmas edhe dr. valdet hashani për autoktorizimin e ilustrimeve të librit.
në aspektin praktik libri vjen në format që mund të bartet me vete nga mjekët, infermieret dhe profesionistët shëndetësor gjatë punës së tyre të përditshme.
do të shpërndahet falas duke iu falënderuar kontributit të zyrës së Obsh-së.
mbetemi me shpresë se do të shërbejë për ngritjen e mëtejshme të cilësisë së shërbimeve shëndetësore pediatrike dhe në përmirësimin e treguesve të shëndetit të popullatës sonë më të re.
mirënjohje
ky libër xhepi është rezultat i një përpjekje ndërkombëtare të koordinuar nga departamenti i shëndetit dhe zhvillimit të fëmijëve dhe adoleshentëve i Organizatës botërore të shëndetësisë.
një mirënjohje të veçantë ia kemi borxh dr harry Campbell, Universiteti i edinburgut, skoci për koordinimin e përgjithshëm të përgatitjes së kapitujve të dokumentit dhe kontributin e dukshëm në kapituj të veçantë.
Obsh do të dëshironte të falenderojë personat në vijim për përgatitjen dhe kontributin e tyre në kapituj:
dr ann ashworth (britani e madhe); dr. stephen bickler (shba); dr jac- queline deen (filipine), dr trevor duke (png/australi); dr greg hussey (afrikë jugore); dr michael english (keni); dr stephen graham (malavi);
dr elizabeth molyneux (malavi); dr nathaniel pierce (shba); dr haroon saloojee (afrika jugore); dr barbara stoll (shba); dr giorgio tamburlini (itali); dr bridget Wills (vietnam); dhe fabienne jäger (zvicër) për ndihmë në procesin e rishqyrtimit dhe revidimit.
Obsh-ja u është mirënjohëse personave në vijim për rishqyrtimin e dorëshkrimit në faza të ndryshme:
L. adonis-koffy, bregu i fildishtë; e. agyei-yobo, ganë; m. agyemang, ganë; r. ahmed, maldives; e. akrofi-mantey, ganë; h., almaraz monzon;
a. amanor, ganë; e. aranda, bolivi; W. , asamoah, ganë; C. assamoi bodjo, bregu i fildishtë; a. bartos, bolivi; z. bhutta, pakistan; U. bodhankar, indi;
L. bramante, itali; L. bravo, filipine; d. brewster, vanuatu; j. bunn, bem;
k. bylsma, ganë; C. Casanovas, bolivi; n. Chintu, zambi; b. Coulter, bem;
s. Cywes, afrikë jugore; a. da Cunha, brazil; s.-C. daka, kamboxha; a.
deorari, indi; g.f. ding, kinë; v. doku, ganë; p. enarson, francë; j. erskine, gambi; f.a. eshgh, iran; a. falade, nigeri; j. farrar, vietnam, C. frago, filipine; m. funk, ganë; s. C. galina, rusi; e. gallardo, filipine; r. gie, afrika jugore; a. grange, nigeri; a. hansmann, gjermani; h. hartmann, gjermani; s. heinrich, kamboxha; e.m. hubo, filipine; r. ismail, indonezi;
p. jeena, afrikë jugore; a. jhukral, indi; s. junge, zvicër; v. kapoor, indi;
m. kazemian, iran; n. kesaree, indi; e. keshishian, rusi; h. t. kim, viet- nam; e. kissi Owusu, ganë; a. klufio, ganë; j. kouawo, bregu i fildishtë;
m. krawinkel, gjermani; b. kretschmer, gjermani; C. krueger, gjermani;
a. krug, afrikë jugore; m. Langaroodi; j. Lawn, bem; j. Lim, filipine; W.
Loening, afrikë jugore; m.p. Loscertales, spanjë; C. maclennan, australi;
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
a. madkour, egjipt; i. mahama, ganë; d. malchinkhuu, mongoli; n. man- javidze, gjeorgji; p. mazmanyan, armeni; d. mei, kinë; a. mekasha, etiopi;
C.a. melean gumiel, bolivi; C. meng, kamboxhë; W. min, kinë; h. mozafari, iran; k. mulholland, australi; a. narang, indi; s. nariman, iran; k.j. nathoo, zimbabve; k. nel, afrikë jugore; s. k. newton, ganë; k. Olness, shba; k.
pagava, gjeorgji; v. paul, indi; i. rahman, sudan; m. rakha, egjipt; s.e.
razmikovna, rusi; r. rios, kil; h. rode, afrikë jugore; e. rodgers, figji;
i. ryumina, rusi; i. sagoe-moses, ganë; g. sall, senegal; L. C. sambath, kamboxha; W. sangu, tanzani; j. schmitz, francë; f. shann, australi; p.
sharma, nepal; m. shebbe, keni; L. sher, afrikë jugore; n. singhal, kanada;
d. southall, bem; j.-W. sun, kinë; g. swingler, afrikë jugore; t.t. tam, vietnam; e. tanoh; m. taylor, ganë; e. teye adjase, ganë; i. thawe, malavi;
m. timite-konan, bregu i fildishtë; p. torzillo, australi; r. turki, tunizi; f.
Uxa, itali; d.-h. Wang, kinë; d. Woods, afrikë jugore; b.j. Wudil, nigeri;
a.j. yao, bregu i fildishtë.
kontribute të vlefshme janë siguruar nga grupet e sëmundjeve ngjitëse dhe jongjitëse dhe departamentet e Obsh-së të parandalimit dhe rehabilitimit të paaftësive/lëndimeve, politikave të barnave dhe produkteve medicinale esenciale, teknologjia esenciale e shëndetit, hiv/aids-i, të ushqyerit për shëndet dhe zhvillim, mbrojtja e mjedisit të njerëzor, shëndeti riprodhues dhe hulumtimet, roll back malaria, stop tuberkulozës dhe vaksinat dhe produktet biologjike si dhe nga zyrat regjionale të Obsh-së.
Obsh-ja dëshiron të falenderojë organizatat në vijim që kanë kontribuuar në përpilimin e këtij libri të xhepit:
agjensionin australian për zhvillim ndërkombëtarë (ausaid); institutin për shëndetin e fëmijës irCCs “burlo garofolo”, trieshtë, itali; dhe asociacionin ndërkombëatër të pediatërve.
Parathënie
ky libër xhepi është për përdorim nga mjekët, infermimeret me përvojë dhe punëtorët tjerë shëndetësor me përvojë, të cilët janë përgjegjës për kujdesin ndaj fëmijëve të vegjël në nivelin e parë referues në vendet në zhvillim. ky paraqet udhërrëfyes klinik bashkëkohor, të cilët janë të bazuar në rishqyrtimin e dëshmive të botuara që janë në dispozicion nga ekspertët e lëmive, për kujdesin spitalor dhe atë ambulantor në spitale te vogla ku pajisjet themelore laboratorike dhe barnat themelore dhe ato jo të shtrenjta janë në dispozicion.
në disa rrethana këta udhërrëfyes mund të përdoren në qendra më të mëdha shëndetësore, ku një numër më i vogël i fëmijëve të sëmurë mund të pranohen për kujdes spitalor.
Udhërrëfyesi kërkon që spitali të ketë (1) kapacitetet për të kryer hulumtime të caktuara themelore – siç janë ekzaminimi i strishove të gjakut për parazitë të malaries, matje të hemoglobinës apo vëllimit të qelizave, glikemisë, grupit të gjakut dhe reaksionit të përputhshmërisë, mikroskopimit themelor të LCs dhe urinës, përcaktimit të bilirubinës për të posalindurit, radiografisë së kraharorit dhe pulsoksimetrisë – dhe (2) barnat themelore në dispozicion për përkujdesjen e fëmijëve seriozisht të sëmurë. Opcionet e trajtimit të shtrenjtë, siç janë antibi- otikët e rinjë apo ventilimi mekanik, nuk janë përshkruar.
këta udhërrëfyes përqendrohen në menaxhimin spitalor të shkaktarëve kryesor të vdekshmërisë së fëmijëve, siç janë pneumonia, diarea, kequshqyeshmëria e rëndë, malaria, meningjiti, fruthi dhe gjendjet e ndërlidhura me këto. ata përmbajnë udhëzime mbi menaxhimin e fëmijëve me hiv infeksion, të të posalindurve me probleme dhe të menaxhimit kirurgjik të fëmijëve. detalet e principeve themelore të udhërrëfyesve mund të gjinden në dokumentet teknike rishqyrtuese të publikuara nga Obsh-ja. gjithashtu nga Obsh-ja është botuar edhe një libër shoqërues dokumentesh, i cili jep detajet e ngarkesës së sëmundjeve, bazën patofiziologjike dhe teknike themelore të udhërrëfyesve për përdorim nga studentët e mjekësisë/infermierisë, apo si pjesë e aftësimit në shërbim të punëtorëve shëndetësor. baza e mbështetur në dëshmi e këtyre rekomandimeve është publikuar në ueb faqen e Obsh-së gjithashtu. (shih për lexim të mëtutjeshëm, faqe 301.)
ky libër xhepi është pjesë e serisë së dokumentave që mbështesin menaxhimin e integruar të sëmundjeve të fëmijëve (misf) dhe është konsistent më udhër- rëfyesit e misf-it për menaxhimin ambulantor të fëmijëve të sëmurë. ky është paraqitur në format që mund të bartet nga mjekët, infermieret dhe punëtorët
KujdeSI SpItaLOr pËr fËmIjË
tjerë shëndetësor gjatë punës së tyre të përditshme dhe kështu të jetë në dispozicion për të ndihmuar drejtimin e menaxhimit të fëmijëve të sëmurë.
Librat standard të pediatrisë duhet konsultuar për gjendjet më të rralla që nuk janë mbuluar në këtë libër xhepi. këta udhërrëfyes janë të aplikueshëm në shumicën e regjioneve të botës dhe mund të adaptohen nga vendet e caktuara për të përmbushur nevojat e tyre specifike. faqet e zbrazta janë lënë në fund të secilit kapitull për të lejuar secilin lexues të veçantë që të shtojë shënimet e veta – për shembull gjendjet e rëndësishme vendore që nuk janë mbuluar në këtë libër xhepi.
Obsh beson se adaptimi i tij i gjerë do të përmirësojë kujdesin e fëmijëve në spitale dhe do të çojë në shkallë më të ulëta të vdekshmërisë.
shkurtesat
aids sindromi i imunodeficiencës së fituar
avpU shkalla e thjeshtë e vetdijëshmërisë (vigjilent, reagon në zë, reagon në dhimbje, pavetëdije) shgj shtypja e gjakut Cmv cytomegalovirus LCs lëngu cerebrospinal ehd ether hemorragjike
dengue
dtp difteri, tetanus, pertusis shsd shok sindromi dengue pzi programi i zgjeruar i
imunizimit gf gauge francez g6pd glukozo 6-fosfat
dehidrogjenaza hiv virusi i imunodeficiencës
humane
shU sindromi hemolitik uremik im injeksioni intramuskular misf menaxhimi i integruari
sëmundjeve të fëmijëve iv injeksioni intravenoz pvj presioni i venës jugulare piL pneuminiti intersticial
limfoid pL punksioni lumbal ng nazogastrik pOLiO poliovaksina
Ors tretësira orale rehidruese trO terapia rehidruese orale
ppC pneumonia pneumocystis carinii
pCv vëllimi i thatë i qelizave ppd purified protein derivative
(derivati i pastër i proteinës – i përdorur në testimin për tuberkulozë) resomal tretësirë rehidruese për
kequshqyeshmëri trd/rda toleranca e rekomanduar
ditore ds devijimi standard sp sulfadoxine-pyrimetha
mine
ist infeksionet seksualisht të transmetueshme tb tuberkuloza tmp trimethoprim tpha treponema pallidum
hemaglutinimi smx sulfamethoxazole itU infeksioni i traktit urinar vdrL veneral disease
research laboratories (laboratoret për kërkimet e sëmundjeve venerike) Le numri i leukociteve Obsh Organizata botërore e
shëndetësisë
°C shkallë Celsius
°f shkallë fahrenheit
n shenjat apo simptomat diagnostike
ä rekomandimet e trajtimit
dIagramI 1. fazat në menaxhimin e fëmijës së sëmurë të shtruar në spital: përmbledhje e elementeve kyçe
trIaZhImI
l kontrolloje për shenja emergjente jepi trajtIm emergjeNt deri në stabilizim (mungojnë)
l kontrolloje për shenjat apo gjendjet prioritare
aNameNZa dhe eKZamINImI
(përfshirë vlerësimin e statusit të imunizimit, statusit nutritiv dhe të ushqyerit)
l kontrollo së pari fëmijën me gjendje emergjente apo prioritare huLumtImet LaBOratOrIKe dhe tË tjera, nëse kërkohen
numëro dhe shqyrto dIagNOZat daLLueSe zgjidhi dIagNOZat KrYeSOre (dhe diagnozat dytësore)
planifiko dhe fillo trajtImIN SpItaLOr planifiko dhe fillo
(përfshirë kujdesin përkrahës) trajtImIN amBuLaNtOr
pËrCILLe për shenjat e Organizo KONtrOLLËN,
— përmirësimit nëse kërkohet
— komplikimeve
— dështimit të trajtimit
(nuk përmirësohet apo problem i ri) (përmirësim)
rIVLerËSO vazhdo trajtimin
për shkaqet e dështimit të trajtimit pLaNIfIKO LËShImIN rIShQYrtO dIagNOZËN
LËShOje NË ShtËpI rIShIKO Organizo kujdesin e vazhduar
trajtImIN apo KONtrOLLËN në spital
apo bashkësi (të pranishme)
1. VTTE
Kapitulli 1
Triazhimi dhe gjendjet emergjente
1.1 Përmbledhje e hapave në vlerësimin dhe trajtimin triazhues emergjent 2 Triazhimi i të gjithë fëmijëve të sëmurë 4
Menaxhimi i foshnjës me asfiksion 6
Menaxhimi i rrugëve të frymëmarrjes në fëmijën me asfiksion 8
Si të jepet oksigjeni 10 Vendosja e fëmijës pa vetëdije 11
Jepi lëngjet IV shpejt për shok fëmijës pa kequshqyeshmëri të rëndë 12
Jepi lëngjet IV për shok fëmijës me kequshqyeshmëri të rëndë 13
Jep diazepam apo paraldehid përmes rektumit 14
Jep glukozë IV 15
Trajtoje dehidrimin e rëndë në gjendje emergjente 16 1.2 Listë për vlerësim të shenjave emergjente dhe prioritare 17 1.3 Listë për dhënien e trajtimit emergjent fëmijës me kequshqyeshmëri të rëndë 18 1.4 Elemente diagnostike të fëmijëve që paraqiten me një gjendje emergjente 19
1.4.1 Fëmija që paraqitet me një problem të rrugëve të frymëmarrjes apo frymëmarrje të rëndë 19
1.4.2 Fëmija që paraqitet me shok 21
1.4.3 Fëmija që paraqitet me letargji, pavetëdije apo konvulzione 22 1.5 Helmimet më të shpeshta 25 1.5.1 Principet e helmeve të gëlltitura 25
1.5.2 Principet për helmimet me kontakt me lëkurë apo sy 27
1.5.3 Principet e helmeve të inhaluara 28
1.5.4 Helmet specifike 28 Përmbajtjet korrozive 28 Përmbajtjet e naftës 28 Përmbajtjet
organo-fosforike dhe karbamatet 28
Paracetamoli 29
Aspirina 30
Hekuri 30
Monoksidi i karbonit 31 1.6 Kafshimi i gjarpërit 31 1.7 Thumbimi i akrepit 34 1.8 Burimet tjera të
helmimit 35
1. VTTE
Triazhimi është proces i kontrollimit të shpejtë të fëmijës së sëmurë, menjëherë pas arritjes në spital, me qëllim që të identifikohen:
— ata me shenja emergjente, që kërkojnë trajtim emergjent të menjëher- shëm;
— ata me shenja prioritare, të cilëve duhet t’u jepet prioritet deri sa presin në radhë, ashtu që ata të mund të vlerësohen dhe trajtohen pa u vonuar;
— rastet jo urgjente, që nuk kanë as shenja emergjente, as prioritare.
Shenjat emergjente përfshijnë:
n frymëmarrjen e bllokuar n distresin e rëndë respirator n cianozën qendrore
n shenjat e shokut (duart e ftohta, rimbushja kapilarike më e gjatë se 3 sekonda;
pulsi i dobët, i shpejtë) n komën
n konvulsionet
n shenjat e dehidrimit të rëndë në fëmijët me diarre (letargji, sy të fundosur, kthim shumë të ngadalshëm të rrudhës lëkurore—dy nga cilatdo prej këtyre).
Fëmijët me shenja emergjente kërkojnë trajtim të menjëhershëm për të shmangur vdekjen.
Shenjat prioritare (shih më poshtë, faqe 5) përcaktojnë fëmijët që janë në rrezik më të madh nga vdekja. Këta fëmijë duhet vlerësuar pa vonesa të panevojshme.
1.1 Përmbledhje e hapave në vlerësimin dhe trajtimin triazhues emergjent (VTTE)
Procesi i vlerësimit dhe trajtimit triazhues emergjent është përmbledhur në Diagramet në faqet 4–16.
Së pari, kontrolloje për shenjat emergjente.
Kontrolloje për shenjat emergjente në dy faza:
• Faza 1. Nëse ka ndonjë problem me rrugët e frymëmarrjes apo frymëmarrje, fillo trajtimin e menjëhershëm për të rikthyer frymëmarrjen.
• Faza 2. Shpejt përcakto nëse fëmija është në shok apo pavetëdije, apo me konvulsione, apo ka diarre me dehidrim të rëndë.
Nëse janë gjetur shenja emergjente:
• Thirre një profesionist shëndetësor me përvojë nëse është në dispozicion, PërmblEdhjE E haPaVE në VlErësimin dhE TrajTimin TriazhuEs EmErgjEnT
1. VTTE por mos e vono fillimin e trajtimit. Ruaje qetësinë dhe puno me punëtorët tjerë shëndetësor, të cilët mund të jenë të nevojshëm për të dhënë trajtimin, sepse fëmija shumë i sëmurë mund të ketë nevojë për disa terapi në të njëjtën kohë. Profesionisti shëndetësor, me më së shumti përvojë, duhet të vazhdojë vlerësimin e fëmijës (shih Kapitullin 2, faqe 37), për të përcaktuar të gjitha problemet themelore dhe për të zhvilluar planin e trajtimit.
• Kryej hulumtimet emergjente (glikeminë, strishon e gjakut, hemoglobinën).
Dërgoje gjakun për përcaktim grupi dhe reaksionin e përputhshmërisë, nëse fëmija është në shok, apo duket të jetë me anemi të rëndë, apo gjakderdhë dukshëm.
• Pas dhënies së trajtimit emergjent, vazhdo menjëherë me vlerësimin, diag- nostikimin dhe trajtimin e problemeve të fshehta.
Tabelat e diagnozave diferenciale më të shpeshta për shenjat emergjente, janë paraqitur prej faqes 20 e tutje.
Nëse nuk është gjetur asnjë shenjë emergjente, kontrolloje për shenjat prioritare:
n Foshnje e imtë, e sëmurë, e moshës nën 2 muajsh n Temperaturë e lartë
n Trauma apo gjendje të tjera kirurgjike urgjente n zbehje (e rëndë)
n helmim n dhimbje (e madhe) n distres respirator
n shqetësim, iritabilitet i vazhdueshëm apo letargji n referim (urgjent)
n Kequshqyeshmëri: humbje e rëndë peshe n Edem i të dy këmbëve
n djegie (të mëdha)
Këta fëmijë kanë nevojë për vlerësim të shpejtë (pa pritur në radhë), për të përcaktuar trajtimin e mëtutjeshëm të nevojshëm. Kaloje fëmijën me një shenjë prioritare në krye të radhës për t’u vlerësuar i pari në vijim. Nëse fëmija ka traumë apo problem tjetër kirurgjik, siguroje ndihmën kirurgjike atje ku gjendet.
PërmblEdhjE E haPaVE në VlErësimin dhE TrajTimin TriazhuEs EmErgjEnT
1. VTTE
*Në vendet endemike apo sipas indikacionit shEnjaT EmErgjEnTE
nëse ndonjë shenjë është pozitive: jepi trajtim (et), kërko ndihmë, merë gjak për hulumtime laboratorike emergjente (glukozë, strisho malarie*, hb) VlErësO TrajTO
Mos e lëviz qafën nëse lëndimi i pjesës cervikale është i mundur
nëse ka aspiruar trup të huaj
ä Menaxho rrugët e frymëmarrjes
në fëmijën me asfiksion (Diag.3)
nëse nuk ka aspiruar trup të huaj ä Menaxho rrugët e frymëmarrjes
(Diag.4)
ä Jepi oksigjen (Diag 5) ä Sigurohu që fëmija e ka ngrohtë
ä Ndale çdo gjakderdhje ä Jepi oksigjen (Diag 5)
ä Sigurohu që fëmija e ka ngrohtë nëse nuk ka kequshqyeshmëri të rëndë:
ä Vendose vijën IV dhe fillo
lëngjet shpejt (Diag 7)
Nëse nuk mund të vendosni
vijë IV periferike, vendose
vijën intraoseale apo jugulare
të jashtme (shih faqe 314, 316) nëse ka kequshqyeshmëri të rëndë:
Nëse ka letargji apo pavetëdije:
ä Jepi glukozë IV (Diag 10) ä Vendose vijën IV dhe jepi
lëngje (Diag 8)
Nëse nuk është letargjik apo pavetëdije:
ä Jepi glukozë oral apo me
tubë NG
ä Vazhdo menjëherë me
vlerësimin dhe trajtimin e plotë
diagrami 2. Triazhimi i të gjithë fëmijëve të sëmurë
NDONJË SHENJË POZITIVE
NDONJË SHENJË POZITIVE Kontrolloje për kequshqyeshmëri
të rëndë rrugët e frymëmarrjes dhe frymëmarrja n Frymëmarrja e bllokuar, apo
n Cianozë qendrore, apo
n Distres respirator i rëndë
Qarkullimi Duart e ftohta me:
n Rimbushje kapilarike më të gjatë se 3 sekonda, dhe
n Puls të dobët dhe të shpejtë
1. VTTE
TrajTO
Mos e lëviz qafën nëse lëndimi i pjesëscervikale është i mundur ä Menaxho rrugët e frymëmarrjes (Diag 3) ä Nëse ka konvulsione, jepi diazepam apo
paraldehid rektal (Diag 9)
ä Vendose fëmijën e pavetëdijshëm (nëse dyshohet në lëndim koke apo qafe, stabilizo qafën së pari) (Diag 6) ä Jepi glukozë IV (Diag 10) ä Sigurohu që fëmija ta ketë ngrohtë.
nëse nuk ka kequshqyeshmëri të rëndë:
ä Kyçe vijën IV dhe fillo dhënien e lëngjeve shpejt sipas Diag 11 dhe Planit C të trajtimit të diarresë në spital (Diag 13, faqe 114) nëse ka kequshqyeshmëri të rëndë:
ä mos kyç vijë IV
ä Vazhdo menjëherë me vlerësimin dhe trajtimin e plotë (shih seksionin 1.3, faqe 18)
diagrami 2.Triazhimi i të gjithë fëmijëve të sëmurë (vazhdim)
shEnjaT PriOriTarE
Këta fëmijë kanë nevojë për vlerësim dhe trajtim të shpejtë shEnjaT EmErgjEnTE
nëse ndonjë shenjë është pozitive: jepi trajtim(et), kërko ndihmë, merë gjakun për hulumtime laboratorike emergjente (glukozë, strisho të malaries*, hb) VlErësO
Koma/konvulsionet n Komë n Konvulsione (tani)apo
dehidrim i rëndë (vetëm në fëmijët me diarre) Diarre dhe dy nga të mëposhtmet:
n Letargji n Sytë e fundosur n Rrudha lëkurore kthehet shumë ngadalë
NËSE KA KOMË APO KONVULSIONE
DIARREA dhe DY SHENJA
POZITIVE Kontrolloje për kequshqyeshmëri
të rëndë
jO urgjEnT
Vazhdo me vlerësimin dhe trajtimin e mëtutjeshëm, sipas prioriteteve të fëmijës
n Foshnje e imtë e sëmurë (<2 muaj) n Temperaturë e lartë
n Trauma apo gjendje të tjera kirurgjike urgjente
n Zbehje (e rëndë) n Helmim n Dhimbje (e madhe) n Distres respirator
n Shqetësim, iritabilitet i vazhdueshëm apo letargji
n Referim (urgjent)
n Kequshqyeshmëri: humbje e rëndë peshe n Edem i këmbëve
n Djegiet (e mëdha) Vërejtje: Nëse fëmija ka traumë apo probleme të tjera kirurgjike, kërko ndihmën kirurgjike apo përmbaju udhërrëfyesve kirurgjik
*Në vendet endemike apo sipas indikacionit
1. VTTE
diagrami 3. menaxhimi i foshnjës me asfiksion (ngulfatje)
ä Shtrije foshnjën në dorën apo kofshën tënde me pozitë kokëposhtë
ä Jepi 5 goditje në shpinë me rrënjën e dorës ä Nëse obstruksioni perziston, ktheje foshnjën dhe bëja 5 shtypje në kraharor me 2 gishtërinj, një gisht nën thimthat e gjirit në vijën e mesme (shih diagramin) ä Nëse obstruksioni
perziston, kontrolloje gojën e foshnjës për ndonjë obstruksion që mund të largohet ä Nëse është e
domosdoshme, përsërite sekuencën me goditje shpine Goditjet në shpinë
Shtypjet e krahërorit
1. VTTE
ä Jepi fëmijës 5 goditje në shpinë me rrënjën e dorës deri sa fëmija është ulur, në gjunjë apo shtrirë ä Nëse obstruksioni perziston, dil
mbrapa fëmijës dhe kalo duart përreth trupit të fëmijës; bëje grusht njërën dorë mu nën sternum të fëmijës; vendose dorën tjetër mbi grusht dhe shtyje lartë në abdomen (shih diagramin); përsërite këtë manipulim të Heimlich-ut 5 herë ä Nëse obstruksioni perziston,
kontrolloje gojën e fëmijës për ndonjë obstruksion që mund të largohet
ä Nëse është e domosdoshme, përsëriti goditjet në shpinë
diagrami 3. menaxhimi i fëmijës me asfiksion (mbi 1 vjet moshë)
Manipulimi Heimlich në fëmijën më të rritur me asfiksion Goditja e shpinës për të liruar rrugët e
frymëmarrjes në fëmijën me asfiksion
1. VTTE
diagrami 4. menaxhimi i rrugëve të frymëmarrjes në fëmijën me frymëmarrje të bllokuar (apo që sapo ka ndërprerë frymëmarrjen) kur, nuk dyshohet në traumë qafe Fëmija i vetëdijshëm
1. Inspekto gojën dhe largo trupat e huaj, nëse janë të pran- ishëm
2. Pastro sekretet prej grykës
3. Le të zgjedhë fëmija pozitën më të përsh- tatshme për vete.
Fëmija i pavetëdijshëm 1. Përkulja kokën siç
është treguar 2. Inspekto gojën dhe
largo trupat e huaj, nëse janë të pran- ishëm
3. Pastro sekretet prej grykës
4. Kontrollo rrugët e frymëmarrjes duke shikuar për lëvizjet e krahërorit, dëgjuar për zhurmat e frymëmar- rjes dhe ndjerë për frymëmarrje
n Fëmija më i rriTur n FOSHNja
Pozita neutrale për të hapur rrugët e frymë- marrjes së një foshnjeje
Shiko, dëgjo, ndjej për frymëmarrje Pozita e nuhatjes për të hapur rrugët e frymëmarrjes në një fëmijë më të rritur
1. VTTE diagrami 4. si të menaxhohen rrugët e frymëmarrjes në fëmijën me frymëmarrje të bllokuar (apo që sapo ka ndërprerë frymëmarrjen) kur trauma e qafës apo lëndimi i mundshëm i vertebrave cervikale nuk dyshohet
1. Stabilizo qafën, siç është paraqitur në Diagramin 6 2. Inspekto gojën dhe largo trupat e huaj, nëse janë të pranishëm 3. Pastro sekretet prej grykës
4. Kontrollo rrugët e frymëmarrjes, duke shikuar për lëvizjet e krahërorit, dëgjuar për zhurmën e frymëmarrjes dhe ndjerë për frymëmarrje
Përdore shtyrjen e nofullës pa përkulje të kokës. Vendosi gishtat 4 dhe 5 prapa këndit të nofullës dhe lëvize atë lartë ashtu që fundi i nofullës të jetë i shtyrë përpara, në 90° ndaj trupit
Nëse fëmija akoma nuk merë frymë, pasi keni kryer të gjitha si më sipër, ventiloje me balon dhe maskë
1. VTTE
jepi oksigjen përmes kanulave nazale apo kateterit nazal
n Kanulat nazale
ä Vendosi kanulat brenda vrimave të hundës dhe fiksoji me shirit ngjitës.
n Kateteri nazal
ä Përdore tubin e madhësisë 8 FG ä Mate distancën prej faqes anë- sore të hundës deri në buzën e brendshme të vetullës me kateter
ä Fute kateterin deri në këtë thellësi ä Fiksoje me shirit ngjitës
Fillo dhënien e oksigjenit 1–2 litra/minutë (shih faqe 285–289)
diagrami 5. si të jepet oksigjen
1. VTTE diagrami 6. Vendosja e fëmijës së pavetëdijshëm
n Nëse nuk dyshohet në traumë të qafës:
ä Ktheje fëmijën në krah, për të zvogëluar rrezikun prej aspirimit.
ä Mbaje qafën lehtë të ekstenduar dhe stabilizoje, duke i vendosur mbështetjen në njërën dorë
ä Përkule njërën këmbë, për të stabilizuar pozitën e trupit
n Nëse dyshohet në traumë qafe:
ä Stabilizoje qafën e fëmijës dhe mbaje fëmijën shtrirë në shpinë:
ä Lidhi me shirit ngjitës ballin dhe mjekrën e fëmijës anash dërrasës së fortë, për të siguruar këtë pozitë
ä Parandalo lëvizjet e qafës përmes mbështetjes së kokës së fëmijës (p.sh.
me përdorimin e qeseve njëlitërshe të lëngut IV në secilën anë) ä Nëse vjell, ktheje
në krahë, duke mbajtur kokën në vijë me trupin.
1. VTTE
diagrami 7. si t’i jepen lëngjet iV shpejt për shok fëmijës pa kequshqyeshmëri të rëndë
ä Nëse fëmija është i kequshqyer rëndë, vëllimi i lëngjeve dhe shpejtësia e dhënies ndryshon, kështu që sigurohu që fëmija të mos jetë i kequshqyer rëndë Shoku në fëmijën pa kequshqyeshmëri të rëndë - Diagrami 7 Shoku në fëmijën me kequshqyeshmëri të rëndë - Diagrami 8 (dhe seksioni 1.3, faqe 18)
ä Kyçe një vijë intravenoze (dhe merë gjak për hulumtime laboratorike emergjente).
ä Fillo me Ringer laktat apo tretje fiziologjike – sigurohu që infuzioni të rrjedhë mirë.
ä Jepi 20 ml/kg sa më shpejt që të jetë e mundur.
Vëllimi i ringer laktatit apo tretësirës fiziologjike
mosha/pesha (20 ml/kg)
2 muajsh (<4 kg) 75 ml
2–<4 muajsh (4–<6 kg) 100 ml
4–<12 muajsh (6–<10 kg) 150 ml
1–<3 vjeç (10–<14 kg) 250 ml
3–<5 vjeç (14–19 kg) 350 ml
rivlerësoje fëmijën pasi të ketë marrë vëllimin e përshtatshëm Rivlerësoje pas infuzionit të parë: Nëse nuk ka përmirësim, përsëriti 20
ml/kg sa më shpejt që të jetë e mundur.
Rivlerësoje pas infuzionit të dytë: Nëse nuk ka përmirësim, përsëriti 20 ml/kg sa më shpejt që të jetë e mundur.
Rivlerësoje pas infuzionit të tretë: Nëse nuk ka përmirësim, jepi gjak 20 ml/kg për 30 minuta (nëse shoku nuk është shkaktuar nga diarreja profuze, në këtë rast përsërite Ringer laktatin apo tretësirën fiziologjike).
Rivlerësoje pas infuzionit të katërt: Nëse nuk ka përmirësim, shih udhër- rëfyesit e trajtimit specifik për sëmundje.
Tashmë do të duhej të kishit vënë një diagnozë të përkohshme.
Pas përmirësimit në cilëndo fazë (pulsi ngadalësohet, rimbushje më e shpeshtë kapilarike), kalo në Diagramin 11, Faqe 16.
