340 فر ود / MÂAREF Revue académique
فر ) ود ( ا : د ا م
MÂAREF (Revue académique) Partie : Sciences Economiques
ا ب ا نا
او
ا ع د
ا
ا
ر ارد
)
ب او
، ا ا
(
ر أ أ يوار : لو ا ع د ا ا ا ه ا ب ا نا او ،(ب او ، ا ا) ث ا ع ا ا ارد ل ذ ل ت ا نا او ، ا ا ا ي ا ،نا ا ه ا نا ا ا ا ت او تا ا ا أو ا ا ا ة ا و ة ا ا ا ت ا و او ا د ا ت ا او ى ا : ا ت ا نا ا ، ا ا د ا ا ا ا ب ا لود . Abstract:
This article deals with the economic importance of the travel and tourism industry in the three countries of the Maghreb (Algeria, Tunisia and Morocco), and through the study, we concentrate in the contribution of this vital sector in the formation of GDP, its impact on the balance of payments, Finally, we study the direct and indirect contribution of the tourism to the workforce in the whole national economy.
: ا و ، ا ا ا ا ا ا ت ا أ ا ا ح ا د را ، 25 ن 1950 أ إ ر 2014 ا ى ا ا و ا تادا ا ا 2 م ر ود ر 1950 ) إ 1245 م ر ود ر ( 2014 م ، أ 53 ع او ا ضا %
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ذ أ – أ – ا ا – ذ أ – أ – ا ا –بر ا نأ إ ا ا تاء إ و 10 % و ، ا ا ا ا 6 % و ا تارد ا 30 % ) ت ا تارد Faits saillants OMT du tourisme, édition
2015 ( ا ر ا و 4,3 % ر ا ع ، ا أ ا و 276 يأ ، و ن لد 9 4 % ا ا ع م ح ا د نأ 2030 أ إ 1,8 ، ر إ ل 3,3 % ة ا ة ا ل 2010 إ 2030 ر ا و ، و ا د ا ي د ا ا ا د ا تا ا ع ا ا ا ة ا و ة ا او و ، ا ة و ا و ا ا ا و ، ا ذو، ما نا او د ا ا (ءا او ا)نا ا ه يد ا ا ت ف ا ا و ا ا س ل د ا ا ص و ت ا نا ا وأ ا أ و ا ا ا د ا اد ة ا ت او ت ار ا ا أ ا د ا ا و ، و ا ا ب ا نا -ر ا ع - ت ا ا و دا ف ، ا ع ا و -لو ا م ا - ع ا ءادأ إ ا ع ا ا ا و و ، ا د ا ا ر ، او د ا ى ا د ا ت ا م ا ا ت أ ،ق ا ا و 2008 ا ا ا ق آ 2030 "ب فو ا SDAT 2030 " ي او ي ا ا ر ا ا ا ا م ا 2030 ،ب ا أ ا و ا ا ا ء ا » ؤر 2010 ةد ا ا فا ا ي ا و " 2001 93 % و ، ؤر" ا ا ا 2020 ؤ دا ا و ،" 2010 و ة ا 2010 إ 2020 و و ا ع ا ا ه ل
ا و ا إ إ ا ت ا ت ، و ى 15 ا ا ع و ، 2001 إ 2016 ا ا ا ا ؤ ا و )ب و 3 + 1 ض ا ( ، ا درا ا و ةد ، ا ، او ر ا ت ا ا أو ا ع ا ا ع ا ا ا ن ، و : ا ب ا نا او ا ع د ا ا (ب ا و ، ا ا) ؟ : ا ا ، ا ا ع و ) 1 ( - ؟ ب ا نا ا ا ا ا ) 2 ( - ا نا ا و و ا ت او تا ا ؟ ا ب ا لود ) 3 ( - ،ة ا و ة ا ا ص ا ع ؟ ار ا نا : ا فا أ 1 ا ا ت ا ا ز ا 2 -ا ب -ا لود ت د -ا ا س 3 -ا ب -ا ن-ا ا ع يد ا ا ر و : ار ا أ ار ا أ : 1 -ا ب -ا ن-ا ت د -ا ا ع ة ا ا ا 2 ص ةد زو ا ا ا ا ع ا ا ا 3 ي ا ا د ا ه و ا قا ا ا تادا ا ا : ار ا ، ا ت ؤ ا و ا ا و، و ا ا ا ا ةادأ ما ا ، ار ا ه ا ا ا ر ا ر ر ا ث ا د ا و ار ا ع لو ا ت و او ا رد ا ع ا تاذ ا تاء او : ا رو ا ل ا ارد
لو ر ا : ق : ا ر ا ا ا س ا د : ا ر ا ا ب ا نا د ا ا . ر ا :لو ا ق : ا د ا ا س أ ا ت د ا ا ت و ا ا ا م رأ ل أ قد ا او وو ا ت و ا ا ، او او و نأ ه درا ا ا ت ،د ا ل ز ا ،ج ا د إ ق ا ن ا ا هرو م ت دا ا ج ا ا ل إ اد د ا ا 1 ، ةر د ا ا ا ج ا ا ه ةد ا أ ا ي ا ا ا ا ا ا ر ا ا ي ا ك و ا ي ا ر و د ا : ا ∆Y = 1/(1-b-c).∆Yt نأ : ∆Y ، ا ا ا: b ر ي ا ا: c ،ك ي ا ا: ∆Yt ا ا ةد ا: ض ا ا نأ اء ر ا ه ةد ا و ر ا . ، و ا و ا ز ج ا ا ر ا ا او م رو ا ت او ا ا ا و د ا ،ت او و ء ا ن ه ا ا ، ن اء ا ا ت او ث ةد ز ة ا ا و إ نأ أ ا ا ا و ا و ا ا ا إ ، ا أ ا د ا ، ا ا ةر ا ا ا إ درا ت و و ن أ ا د ا ا :2
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 K. Krapf : Le tourisme facteur de l’économie moderne, A.I.E.S.T Le tou-risme moderne et son importance économique et les possibilités de sa planification, Berne, Gurten, 1963.p36.
2 ، يز د ارد ا ا او ا 1974 -2002 ، هار د و أ ا ا ا م و د ا م ا ، ةر 2007 ص 37
- ر ا ة ا : ةد ا ة ا ط ا يد ا ق ا ، ا ع را ت ا او او ا ةد ز د ا ا ح ا ،قد ا يأ ةد ز ت ا ع قد ا ؛ - ر ا ة ا : ةد ا ة ا ط ا يد ا ط ر ا ا ت ا ع ، ا يأ ت ا ا ي ا ا ت او ، يد ذ إ ةد ز ط ا يد ا ؛ - ر ا ا ا : و تا ا ا ث ط ا يد ا ا ق إ ا ةر ة وأ ة ط ا ، ا ق إ ت ا ا ا ت ا ا ا ا ط ا ا ا و ... ا . ر ا ا = ر ا ة ا + ر ا ة ا + ر ا ا و ةد س ا يد ا ما د ا ا ا :1 ا × ق إ ا × ا ا يد = د ح ا و ا يد ا ه د ا تا ا ا : 1 - ا ا وأ را ح د ح ا د ا إ ا ار ا و . ةد و ح ا ا ً ء د ا ا , ل ا ر ا ا إ اد ، ر وأ و ل ا ،اً : اً ،اً ) ، و ن ا ( ،ق ، ل ،ٍن ل وأ و ض ا م ا ، و ،ج ،ةر ، د ) و ، ة أ ( ا م ءا ن أ اً مأ ، وأ أ م. 2 - ق إ ح ا ت ا ا ا . ةد و ط أ ز ق ا ت ا ا ا : ا) ( قد ا ، او د ا ، ا ،ت ا او ، ا ،ق ا ا او ،م ،ب ا ى أ . 3 -وأ ر ا ا وأ ت ا ا ا ر ا ا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 " ا ا ا ع يد ا او ا د ا ا ا " 2001ق ح ا ت ا ( ا) ل او او ا و ة ا د ا ر ا ا ا س ا ا و ا د م ، ا ت ا 60 ا ا ا ا ت م ت م ا Tourism Settellite Account ) TSA ءا ا ذو ( 2008 1 ا ب ا نا د ا ا : ا ر ا ا ا : ا د ا تا ا يد ا ا ارد ر 1 -ا -ا -ا ا GDP ، 2 - ت ا نا ا Palance of Payement 3 - ا ا ،ا أو Employment ا ا : وأ ا ا GDP ، او ا ا ةرد ا تاء ا (WTTC2015) إ ا ا ا ا ع نأ إ 9 8 % ل ا ا ، ا ى ا 8 10 % ، أ أ ا ع و ن ع ةر ا لو ا نأ ، و ا لو ا ا ا د ا ر ع ى أ أ لو ود و ا ا ا لو ا و ، د او و ة ا ا تار ا ا ع (ة ا و ة ا) ب ا لود ا ا ا ا 2014 ) ر لو 01 ب ا لو ا ا ا ا ع : ( ا 2014 و ا ا ة ا % ا ة ا او % ا ا ا ا 184 ود ا ا 2015 -2025 ا ا 3.5 3.2 % 129 4.8 8.1 9.8 6.7 48 2.7 ب ا 7.4 7.8 17.9 39 5.3 أ 3.4 4.7 15.2 4.9
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ا 3.1 6.7 8.1 3.8 او ا ا ت إ ء ن ا دا إ : ر ا 2015 ا ل ،ه أ لو ا ةدرا ا م ر ع ا ا نأ ا ا او ا 6 7 % و ، ا ا ا ا ا ة أ ا ا ا ه ،ب او 17 9 % و 15 20 % و ، ا ا ا ب ا ن ا ا 39 ع 184 ر، ا ا تء ، ا ا ا ا 48 ا ا ا و، 129 ة ا ا نأ ع (ب او ) ر ا لود ا ا ا ا ة ا ) 1 2 و ، ة 1 05 د ا ا ا و (ب ف ل د ا ةرو ا رودو ،ب او ا 1 ، ر أ أ تاذو ا 70 ا ا أ ا ت ار ا و و ل ا ا ع إ، ا ا ا ا ي ا ا د ى أ و ا ا ا ت و ا ةو ا رد م و ، ت ا ف ا م ا م إ ي ا ا د ا ا ا ر ،ع ا ا ا ا ا ا و ا م او ا ا ا 2014 - او ا وأ -ا 139 ع 140 ا ا ، ذ ا و ، ود ق أ ل ا ف ا ا ف ا 2015 و : ا ا ا 3 % 2 : ا ا ار ا ع إ ت ا او ر أ ا ا د ا نأ 277 ا ى ا ن
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ا ا ة ا ل ع و ا ق ا ا ل ا ،د ا ت و ى أ ت ج ا عز و ، ا ق ا تارود 2 ، ا ا ا ت او ا ا او ا ةرازو ا ا ا ص و ا تاذ ل ا 18او ا ا تا 2014 ص ا نأ إ ت ار ا ، ر ا بر ا ع ا و ،ى ا ت ا 8 نأ يأ ، ا ى ا ا % 12 و ص ث ة ء نأو ا ع ة او و و ةرو ا ا ن ا ا و ،ة و ة ا زأ ا ا لو او ، ا ب ا نا لو ا ه ة ا و ة ا ا ص ا ع ) ر لو ا 03 ة ا و ة ا ا ا ع :( ا ب ا لود 2014 و ا ة ا ا ا ة ا و ة ا ا د أ) ( إ ا د ا ا % ا د ( أ) إ ا ا % د ا ا ا 332 5 3.0 660 6.0 230 15.2 473 13 9 ب ا 775 7.1 1 740 16.0
Source: World Travel &Tourism Council (2015): Travel and Tourism Eco-nomic Impact نأ لو ا ا ا ر تء ا ع أ ب ا نأ ، ر ا نا ،ع و ا تر 16 ا ا ا % و ، ا د ل و ، ا ع ا ص ا ا ا 2001 -2010 40 % 1 ؤر تا أ ب ا 2020 – ا ا – :ب د ا 645 147 2015 2 ا أ ي او ا ة ا ع ا ا و ت ا ى و ، رو ا ا ا ي ا ا او و ا ا ا و ا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ا ةرازو ا : و ا ا ا http://www.tourisme.gov.ma/ar 2 : ر إ، او او يد ا ا ، ا ا 16 / 2015 ص 13ا ل ا ع ا 230 000 يا ، 15 20 % ا ا 2014 لو ر أ و را ا ا ، ا ا د م أ او آ ي ا ا ت ار ا ر ، ا ا ق ا او ،ع ا ر ا : ل ا ن او ا ا ت 9 4 ا ى ا ا % ا ا ا نأ 2016 ا ع ر ر ، أ ق ا ةرازو ن إ هر 270 و ،س ا بر 48 % ر ب ا و، ا ة ا :ب 116 000 إ ا ا ا ح ا د ا ، 2015 26 % ع ا ذ ة ر و و ، ا ا ا فو ا ا ةر ا ا ع و ا و ا و ا تاد ا ي ا او ا را ا م و، ع ا ا و ق و ا إ ا 2030 ع ، ا ا ل ا اور أ و ا ا د ا ع 660 يأ ،ة و ة و أ 6 % :ب ر ا ا ل ا ا ل و ،د ا ا ا ع 9 4 % ا ا ف ا ا ا ا نأ ، 400 أ م و 2015 1 : ت ا نا ا جر : ن ةر ت ا نا ا ت ا هدر و ا ا ت ا ت ا جر ا ا او ، ر ا ا و ا ا ى إ ا و ، ر ا ا إ ت ا هر ا ل ا ع أ و ت ا نا ةر ا تارد ا ا ا ا ق ا ي ا ا ير ا نا ا ر ) اذ ،( جر ا ا ) ا ا ت و ( د ا ا ير ا نا ا ا ن و ير ا نا ا ا
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ، ا ا ا ت او ا ا او ا ةرازو ص ،ه ذ 18وأ إ ير ا نا ا ا ا ا ا اذإ أ ، ا نا ا ا ن و ا ير ا نا ا و ير ا نا ا ا ةد ز ا ذ ، ا ا و ا ت نا ا ا ف 1 ا ت او تا ا ر ض ا ا لو او نا ا رو ة ا ة ا ل ا ا 2010 إ 2013 ) ر لو 04 ة ي ا ا ا نا ا ر ر :( 2010 -2013 تار و ا ف آ: ة ا ن ا 2010 20 11 2012 2013 ا تا ا 324 30 0 295 326 ا ت ا 677 57 1 565 482 ا نا ا ر -350 -271 -270 -156 :ر ا : و ا ا ت ة ء ا دا إ ا ا تا ا : و ا http://databank.albankaldawli.org ل ا ا ا نا ا ر نأ لو ا ا تا 2010 إ 2013 ا ا ت ا نأ ل ا و ا تا ا ا ،ع ا و ا ا ن ا ا ن ا إ يد و، ت ا نا و ،ة ا ا و ا ا ا ا ت ا درا ا ا نا ا ه ا ، ا لو ا ه ا ت ا ض ا ، ا ا إ ا ا ا د ض ا إ ذ ا د و د 2014 ا ا ا ةرازو تاء إ 940 125 ةر ا ه ا و ا ا ع را و ،
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ، ، ل ر ( ، ا ا) ر ارد ا ا ا ا ءادا د ا ا ا ت ا 01 ، 2011 -2012 ص 137) ر لو 05 ا نا ا ر ر :( ة ا 2010 -2013 تار و ا ف آ: ة ا ن ا 2010 2011 2012 2013 ا تا ا 3477 2529 2931 2863 ا ت ا 611 678 673 768 ا نا ا ر +2866 +1851 +2258 +2095 :ر ا : و ا ا ت ة ء ا دا إ ا ا تا ا : و ا http://databank.albankaldawli.org ا ا ر ا نا ا نأ ، م ا ة ا ل ن ءادأ أ ناو ، ور ا 2010 2 866 ءا او ،ر ود ر م 2011 ا ف ا ا ا ،ودر ثد و ،م ا و ا ت او ي ا ي ا ل او ت أ ا ا ه ، ا ا و ا تا ا ض او ح ا د ا إ تدأو ا ) ر لو 06 ا نا ا ر ر :( 2010 -2013 ن ا 2010 2011 2012 2013 ا تا ا 8176 9101 8491 8201 ا ا ت 1879 2260 2095 2002 ا نا ا ر + 6279 + 6841 + 6396 + 6199 :ر ا : و ا ا ت ة ء ا دا إ ا ا تا و ا ا http://databank.albankaldawli.org ،لو ا ا م ر ا ل تا ا ا ا ب ا ا د ا ب ا نأ أ ا و ،م ا ا م ت ا 2011 ل أ ا نا ا ، ور ا ة ا 6 841 ا ا ب ا و ،ر ود ر ا ا م ل أ 2015 ا يد ا ى ا ت ذ إ تر أ و رو ا ، ا لوا ا ةر ا تا ا ث ا لو ا ر و ر و ا ت در لوا ر ب ا د ا ا ا ص 16 % ا د ا ا ى ع
) ر لو 07 لود تارد ا و ا ا تا :( ا ب ا ة (ب ا و ، ا ا) 2010 -2013 : ة ا % تا ا لو ا 2010 2011 2012 2013 ا ا 0 53 0 40 0 40 0 50 30 23 28 58 26 26 25 15 ب ا 15 72 11 24 13 23 13 03 :ر ا : و ا ا ت ة ء ا دا إ ا تا ا : و ا ا http://databank.albankaldawli.org أ لو ا ،تارد ا و ا ا تا ا ا ،ه تارد ا ة ا تا ا نأ ) ا أ إ 25 % ا ه ا ا ب ا و ( أ إ و 13 % ا ه ء و ، ا نأ ا ، ا ا تادا إ ادر ب او تارد ا ل أ ا و ا ا و ،تارد ا ا ا ن ذ ا و ( ا ا تادا إ ) ا و ( ا ت إ يد ) تادرا ا ل أ تارد ا و ا ا تا ا ا ا ا ) ا ى 0 5 % ا ا و ، و ( ي ا ا د ا ا : او ا ت او ا ، ا ا ا ا أ ، ر ار ا لود ا ت د ا إ إ ، ا و ت ا ب ا نا و ي ا ، ا ر او ا ثور ا ا أ ا ا ع د ا ا و ك نأ ار ا ل و ا ة ا ، ا ب ا لود ا
ا ا ا ل ب او و ، ا ة ا ا لا ،ة ا و ة ا ا ص و ا ا لود ا م ر ا ة أ ت ا ،ل ا ا إ ذ ا و ، ا ى ا ا ت او ، ر ا ا ا أ ، ا ا ا إ ق آ ا 2030 ا 2008 ا ي ا ا ، ،ا م ا أ ا ع ا ا ا هؤ إ و ، ا ن ا ت ا ا هر ز ا او د ا ا اء ا ا إ ؤر ب ا و 2001 ، ة ا ل ا ، ا ل ا 2001 إ 2010 و ،ت ا نا لوأ ، ، ا ا ا ا ا ا ب ا د او ، ا ص و ( و )ه ى ر و ، ا ا كر نأ ا م ا و إ ا ا ا ا 10 % ل او، 2 5 ن ، أ ا ا ت او تار ا كا ا و و ا ا د ا و ، ا ا و ،( ا ا) جر ا ا ع ي ا در ا و ر 250 000 ،ي رد ا إ ا تا ا و ا ت ا ا ا ءا ا ت او ، ا ا ءادأ -ا -ا ي او - إ ل 500 000 ا و ، ا ر رد س يأ ا ن ا ت آ ل د و ،ةد ا ا ، او ا ا ا ا ا ب او ، ا را ا ا ة ا ا ا ، ا ا تار ا دو، ا ا ا نأ أ ا ا ب ا ا ب فو او TSA
(Tourism Satellite Accounts ) ةد ا و ، د ا ا ا لو ا بر ت او ا ا :
2 See UNWTO Tourism Highlights 2015,p2 in http://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284416899
3 See World Tourism Organization (UNWTO), Tourism High-lights 2015, op. cit., ,p3
4 K. Krapf : Le tourisme facteur de l’économie moderne, A.I.E.S.T Le tourisme moderne et son importance
économique et les possibilités de sa planification, Berne, Gurten, 1963.p36 5 ارد ا ا او ا، يز د 1974 -2002 ا م ا ، ةر هار د و أ، ا ا ا م و د 2007 ص 37 6 ا " ا ع يد ا او ا" ا ا د ا ا 2001
7 UNWTO. Glossary of Tourism Terms , Last update: February 2014. 8 ا ا ا ا ع و ا ق ج ا عز و ، ا ق ا تارود ل ة ا ل ا ،د ا ت و ى أ ت 9 ، ا ا ا ت او ا ا او ا ةرازو ا ا تاذ ل ا ا ص و ا 18 10 : و ا ا ا ا ةرازو ا http://www.tourisme.gov.ma/ar 11 ، او او يد ا ا ، ا ا : ر 16 / 2015 ص 13 12 ا ا ا ت او ا ا او ا ةرازو ، ص ،ه ذ 18 13 ا ا) ر ارد ا ا ا ا، ، ل ر د ا ا ا ت ا ءادا ( ، 01 ، 2011 -2012 ص 137
