EN PARTENARIAT AVEC
À quoi sert la forêt ?
Le magazine scientifique
de l Universite de Geneve N o 21
hiver
2019
LE GRAND TABLEAU
ÉLÉMENTS DES
CHIMIE
IX N PR OB EL à L’U NIGE !
DÉ CO UV ERT E DE LA
re 1 E XO PLANÈTE
22
@
Illustration de couverture : Jérôme Sié
Campus Junior Université de Genève Service de communication 24, rue Général-Dufour 1211 Genève 4
campusjunior@unige.ch www.unige.ch/campusjunior Secrétariat, abonnements Tél. 022/379 75 03 Fax 022/379 77 29 Éditeur responsable Service de communication UNIGE Didier Raboud, UNIGE Responsable de la publication Sophie Hulo Veselý, UNIGE
Comité éditorial Sophie Hulo Veselý, U NIGE Tania Chytil, RTS Découverte Agathe Chevalier, UNIGE Vincent Monnet, UNIGE Anton Vos, UNIGE Marco Cattaneo, UNIGE Rédaction
Sophie Hulo Veselý, UNIGE Tania Chytil, RTS Découverte Agathe Chevalier, UNIGE Les p’tits penseurs Florence Auvergne-Abric, enseignante et animatrice Le coin des enseignants Laurent Dubois, UNIGE Bricolage
Martin Reeve, Fondation Juvene
Sur une idée originale de Sophie Hulo Veselý, UNIGE Tania Chytil, RTS Découverte Conseillère scientifique Les p’tits penseurs
Anne Meylan Massin, philosophe Illustrations
Jérôme Sié Katia De Conti
Direction artistique et graphisme Perceval Barrier / percevalbarrier.com
Correction lepetitcorrecteur.com Impression
Atar Roto Presse SA, Vernier Tirage : 21 000 exemplaires
© UNIGE / RTS 2019
Tous droits de reproduction interdits.
Reprise du contenu des articles autorisée avec mention de la source.
Les droits des images sont réservés.
L’équipe de Campus Junior
JEUX �������������������������������������������������������� p� 17 ARTS
Le Livre des rois ou Shâhnâmeh ����������������� p� 18 SUR
À quoi sert la forêt ? ����������������������������������� p� 20 Questions ? Réponses ! ��������������������������������� p� 21
BRICOLAGE
Ma petite banquise ������������������������������������ p� 22 COMPRENDRE
La reproduction des arbres à pives ������������ p� 23 LE TIROIR D’ORNICAR
La micropipette ������������������������������������������ p� 24 QUIZ / ON AIME ! ������������������������������������ p� 25 CONCOURS ���������������������������������������������� p� 26 SOLUTIONS DES JEUX / ABONNEMENT ����� p� 27 ZOOM ! ������������������������������������������������������ p� 28 DOSSIER CHIMIE
ACTUALITÉS PRIX NOBEL ��������������� p� 13
FOCUS ASTRONOMIE
En quête d’autres Terres ��������������������������� p� 14 LES P’TITS PENSEURS
L’infini ��������������������������������������������������������� p� 15 FOCUS HISTOIRE
Un tour du monde non planifié ���������������� p� 16 p. 4
SOMMAIRE
LE GRAND TABLEAU
ÉLÉMENTS DES
33
– Un dossier de Sophie Hulo Veselý et Tania Chytil –
Avec la collaboration de Didier Perret, chimiste à l’Université de Genève
LE GRAND TABLEAU
ÉLÉMENTS DES
DOSSIER CHIMIE
Tout ce qui t’entoure, les objets, les plantes, l’air ainsi que ton corps est composé de minuscules briques
que l’on appelle les éléments.
Ces briques, il en existe 118 différentes.
Elles ont été classées dans un célèbre tableau
qui fête cette année ses 150 ans.
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8
Oxygène O
1
3 4
11 12
5 6 7 8 9 10
2
13 14 15 16 17 18
31 32 33 34 35 36
25 26 27 28 29 30
19 20 21 22 23 24
49 50 51 52 53 54
43 44 45 46 47 48
37 38 39 40 41 42
81 82 83 84 85 86
75 76 77 78 79 80
55 56 72 73 74
113 114 115 116 117 118
107 108 109 110 111 112
87 88 104 105 106
66 67 68 69 70 71
60 61 62 63 64 65
57 58 59
98 99 100 101 102 103
92 93 94 95 96 97
89 90 91
Hydrogène
Lithium Béryllium
Sodium Magnésium
Potassium Calcium
Rubidium Strontium
Césium Baryum
Francium Radium
Scandium Titane
Yttrium Zirconium
lanthanidesLes numéros 57 à 71
actinidesLes numéros 89 à 103
Hafnium
Rutherfordium
Vanadium Chrome
Niobium Molybdène
Tantale Tungstène
Dubnium Seaborgium
Manganèse Fer
Technétium Ruthénium
Rhénium Osmium
Bohrium Hassium
Cobalt Nickel
Rhodium Palladium
Iridium Platine
Meitnerium Darmstadtium
Cuivre Zinc
Argent Cadmium
Or Mercure
Roentgenium Copernicium
Gallium Germanium
Indium Étain
Thallium Plomb
Nihonium Flérovium
Arsenic Sélénium
Antimoine Tellure
Bismuth Polonium
Moscovium Livermorium
Brome Krypton
Iode Xénon
Astate Radon
Bore Carbone
Aluminium Silicium
Azote Oxygène
Phosphore Soufre
Hélium
Fluor Néon
Chlore Argon
Tennesse Oganesson
Césium Praséodyme
Thorium Lanthane
Actinium Protactinium
Néodyme Prométhium
Uranium Neptunium
Samarium Europium
Plutonium Américium
Gadolinium Terbium
Curium Berkélium
Dysprosium Holmium
Californium Einsteinium
Erbium Thulium
Fermium Mendélévium
Ytterbium Lutécium
Nobélium Lawrencium
H
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md Nb Lr He
8