EXCURSION AU MONTE BALDO
6 et 7 juillet 1993
Pierre MINGARD
1. Introduction
Un voyage botanique, organisé de mains de maîtres (c’est le moins que l’on puisse dire!) par MM.
Eric Grossenbacher (administration) et Jürg Röthlisberger (botanique) dans le cadre des cours mis sur pied par le Centre de perfectionnement du corps enseignant, s’est déroulé dans la sympathie et l’enthousiasme du 5 au 9 juillet 1993 dans la région du lac de Garde.
La météo, suffisamment clémente, a permis de réaliser la plupart des projets.
Nombre de participants: 18.
Point d’attache: Hôtel Europa à Malcesine. Accueil et table agréables.
Dans le compte-rendu qui suit ne sont présentés que les relevés floristiques effectués dans les zones sommitales.
2. Le Monte Baldo
Le Monte Baldo, situé sur la rive ouest du lac de Garde, consiste en une crête qui s’étend du Nord- Est au Sud-Ouest sur environ 40 km. On y trouve une série de sommets dépassant tous 2000 m d’altitude. Constitué, en majeure partie, de sédiments calcaires, sa morphologie est due principa- lement à l’érosion glaciaire du Quaternaire. Durant cette période, il est important de le signaler, le Monte Baldo était un des rares reliefs préalpins de la région à émerger de la mer de glace. C’est la raison pour laquelle on y observe un certain nombre d’espèces endémiques (Callianthemum kerneranum, par exemple) ou d’espèces relictuelles (comme Carex baldensis) intéressantes.
A ses pieds, le lac de Garde, avec une superficie de 370 km2, est le plus étendu des lacs mar- ginaux subalpins. Grâce à son effet «tampon» sur le climat, ainsi qu’à une protection contre les vents du Nord, on y trouve un climat très particulier relativement chaud et sec, permettant la péné- tration, en basse altitude, de nombreuses espèces appartenant à la végétation méditerranéenne (Quercus ilex, Cistus albidus, par exemple).
La forte pente des flancs du Monte Baldo fait que l’on passe, en très peu de kilomètres, de 60 à 2000 m d’altitude. Cette particularité permet la concentration, dans un très petit espace, d’es- pèces appartenant aussi bien à la flore méditerranéenne qu’à la flore arctique (Silene acaulis, par exemple). Celà confère à cette région un très grand intérêt botanique.
Bulletin du Cercle Vaudois de Botanique N° 23, 1994: 33-42
3. Les excursions
Le massif est parcouru par de nombreux sentiers, généralement bien tracés et balisés. Nous sommes donc tentés de couvrir de grandes distances, mais il y a d’autres attraits que les grands espaces et le dépaysement. La richesse de la flore est telle que nous avons déambulé de longues heures le long de la crête sommitale. Conséquence: il a fallu sérieusement accélérer l’allure pour les retours. Les notes concernant les moyennes et basses altitudes ont été négligées sans vergogne et n’ont donc pas été prises en considération ici. D’autre part, pour préserver l’unité du sujet, il ne sera tenu compte que des deux premières excursions de ce magnifique séjour.
L’excursion du premier jour s’est limitée à la prospection des pâturages au sud de l’arrivée du téléphérique et, au retour, des pâturages situés sur le versant dominant le lac de Garde.
L’excursion du 2e jour nous a fait parcourir plus de 20 km. L’itinéraire que nous empruntons traverse tout d’abord des pâturages aux pentes douces. Ce n’est qu’au bout de 2 km environ, que les difficultés se précisent et s’accentuent: pentes plus raides, avec parfois des marches de plus de 60 cm, arrêtes larges de moins de 2 m, dalle inclinée à 45° et dominant un couloir.
Après de nombreux arrêts, nous avons atteint le sommet du Monte Baldo (2218 m, à la Cima Valdritta) vers 16 heures. Malgré l’heure avancée, la richesse de la flore, avec ses nombreuses endémiques, nous a retenu encore un bon moment dans la combe de la Valdritta. Cette dernière mériterait à elle seule une bonne journée de prospection. C’est là, par exemple, que nous décou- vrons Alyssum ovirense, qui n’était connu que des préalpes de Belluno (Vette di Feltre et Monte Serva) et des Karawanken (Hoch Obir) et qui a été noté pour la première fois en 1991 (!) par L. Costantini au Monte Baldo.
Plusieurs participants ont trouvé à Malcesine de la littérature spécifique du Monte Baldo. Ces guides sont non seulement de précieuses sources d’informations, mais ils incitent également le visiteur à plus de respect des lieux fréquentés.
Les crêtes du Baldo sont actuellement sous protection et des panneaux invitent les touristes à ne pas s’écarter des sentiers.
4. Liste des observations et récoltes
Nommenclature selon PIGNATTI(1982)
Des échantillons ont été récoltés pour vérification et se trouvent dans les herbiers suivants:
(EG): herbier Eric Grossenbacher (PM): herbier Pierre Mingard (JR): herbier Jürg Röthlisberger
6 juillet. Environs de la Mgna Tratto Spina di sopra
Pâturages, rocailles, 1720 à 1750 m.
Achillea millefolium (JR) Aconitum napellus ssp. tauricum
Antennaria dioica Anthoxanthum odoratum
Anthyllis vulneraria ssp. baldensis Aposeris foetida
Arnica montana Asperula aristata ssp. oreophylla (JR)
Asplenium ruta-muraria Asplenium trichomanes
Asplenium viride Aster alpinus
Astrantia major Barbarea vulgaris
Biscutella laevigata Botrychium lunaria Bupleurum ranunculoides Campanula barbata Campanula scheuchzeri Carduus carlinaefolius
Carex firma Carex montana
Carex ornithopoda Carex sempervirens
Carlina acaulis Carum carvi
Centaurea triumfetti Cerastium arvense ssp. strictum Coeloglossum viride Corydalis lutea
Crepis froelichiana (EG) Cystopteris fragilis
Daphne mezereum Draba aizoides
Dryopteris villarii Erica carnea
Erigeron polymorphus x uniflorus (JR) Festuca rubra Galium anisophyllon Gentiana verna
Gentiana acaulis Geranium sylvaticum
Geum montanum Geum rivale
Globularia cordifolia Gymnadenia conopsea
Gymnadenia odoratissima Gymnadenia odoratissima x Nigritella nigra Helianthemum alpestre Hieracium auricula
Hieracium bifidum (JR) Hieracium glaciale (JR)
Hieracium pilosella Hieracium villosum
Hippocrepis comosa Homogyne alpina
Horminum pyrenaicum Hypericum maculatum
Juncus monanthos Juncus trifidus
Juniperus nana Lamium flavidum (EG)
Laserpitium krapfii ssp. gaudini (JR) Lathyrus pratensis Leontodon hispidus Leontopodium alpinum Leucanthemum heterophyllum Linum catharticum
Lotus alpinus Luzula multiflora
Luzula nivea Luzula spicata
Luzula sudetica Minuartia verna
Myosotis alpestris Nardus stricta
Nigritella nigra Nigritella rubra
Pedicularis comosa (JR) Pedicularis tuberosa
Phleum alpinum Phyteuma orbiculare
Plantago frutescens Plantago montana
Poa bulbosa Polygala alpestris
Polygonum bistorta Polygonum viviparum Potentilla crantzii ssp. baldensis Potentilla erecta Prunella vulgaris Pulsatilla alpina
Ranunculus montanus Rhamnus pumila
Rhododendron ferrugineum Rhododendron hirsutum Rosa pendulina Salix appendiculata (JR)
Salix glabra (JR) Satureja alpina Saxifraga paniculata Saxifraga rotundifolia Scrophularia juratensis (JR) Sedum montanum Selaginella selaginoides Sempervivum tectorum
Senecio gaudinii Senecio rupestris
Sesleria caerulea Silene nutans
Soldanella alpina Solidago virga-aurea ssp. alpestris
Sorbus chamaemespilus Stachys alopecuros
Stellaria graminea Thesium alpinum
Thymus praecox Tofieldia calyculata
Traunsteinera globosa Trifolium montanum Trollius europaeus Tussilago farfara Vaccinium myrtillus Valeriana montana Verbascum nigrum Veronica fruticulosa
Crête 1800-1825 m, prairies rocailleuses calcaires, 750 m au S de Bocca Tratto Spina (lieu du pique-nique)
Aconitum napellus ssp. tauricum Alchemilla connivens (JR)
Alchemilla nitida (JR) Aposeris foetida Arabis ciliata (corymbiflora) (JR) Aster bellidiastrum
Callianthemum kerneranum Campanula cochleariifolia Centaurea triumfettii Chenopodium bonus-henricus
Clematis alpina Crepis froelichiana
Dryas octopetala Helianthemum nummularium ssp. grandiflorum Lasepitium siler Leontodon hispidus var. glabratus
(L. danubicus) (JR)
Leontopodium alpinum Paederota bonarota Pinguicula leptoceras (JR) Polygonatum verticillatum
Rubus saxatilis Saxifraga caesia
Saxifraga mutata (EG) Sesleria caerulea Viola biflora
Les deux espèces de Rhododendron, ainsi que leur hybride, se rencontrent au Monte Baldo.
A gauche Rh. ferrugineum, à droite Rh. hirsutum (Dessins Michel Marie)
Prairies subalpines, en partie rocailleuses, versant lac de Garde, 1720 à 1500 m env.
Aconitum napellus ssp. tauricum Anthericum liliago Arctostaphyllos uva-ursi Asperula aristata (PM)
Asphodelus albus Aster alpinus
Athamanta cretensis Betonica hirsuta
Biscutella laevigata Brachypodium pinnatum
Briza media Bupleurum ranunculoides (PM)
Calamagrostis varia Campanula barbata Campanula carnica Campanula rotundifolia
Carex sempervirens Carum carvi
Centaurea triumfetti (PM) Cerastium arvense ssp. strictum Chaerophyllum aureum Chamaecytisus hirsutus (JR)
Cirsium erysithales Coronilla vaginalis Cotoneaster integerrima Cruciata laeviceps
Dactylorhiza sambucina Dianthus monspessulanus (EG) (JR)
Dryopteris filix-mas Erigeron polymorphus Euphorbia carniolica Festuca ovina
Galium lucidum (EG) Galium obliquum (JR) 1)
Galium purpureum (EG) Gentiana lutea Gentiana utriculosa Globularia cordifolia
Gymnadenia conopsea Helictotrichon parlatorei (PM)
Hieracium cymosum Hieracium villosum
Horminum pyrenaicum Knautia baldensis
Knautia drymeia Knautia longifolia x baldensis (JR)
Laserpitium krapfii ssp. gaudinii (JR) Laserpitium siler
Leucanthemum heterophyllum Ligusticum lucidum ssp. seguieri (JR)
Lilium bulbiferum Orchis ustulata Ornithogalum pyrenaicum Pedicularis foliosa Phyteuma zahlbruckneri Pimpinella alpestris (JR)
Plantago media Polygala chamaebuxus
Polygonatum verticillatum Prunella grandiflora Rosa canina var. obtusifolia
(R. obtusifolia) (JR)
Rosa pendulina
Rubus idaeus Saxifraga paniculata
Scorzonera aristata (EG) (JR) Scorzonera austriaca (JR)
Scorzonera rosea (PM) Sedum acre
Senecio doronicum Senecio gaudinii (JR 1992)
Sesleria caerulea Silene cucubalus
Stachys alopecuros Stachys alpina
Stachys densiflora (JR) Tanacetum corymbosum Teucrium montanum Traunsteinera globosa Trifolium alpestre (PM)
1) Selon PIGNATTI(1982), cette espèce n’existe pas dans la région du Monte Baldo. Jürg Röthlisberger l’a détermi- née comme telle sur la base des échantillons qu’il a récolté. N’ayant pas vu son matériel, je lui en laisse la res- ponsabilité.
7 juillet. Crête du Monte Baldo
Petit sommet, 1835 m.
Aster alpinus Carex sempervirens
Gentiana acaulis Helianthemum alpestre
Horminum pyrenaicum Leontopodium alpinum (abondant)
Nigritella nigra Poa alpina
Polygonum bistorta
Prairie humide et acide (pH 4,6), 1850 m.
Aposeris foetida Arnica montana
Carex caryophyllea (JR) Carex ornithopoda
Carex pallescens Carex tomentosa
Daphne mezereum Deschampsia flexuosa
Gentiana acaulis Geum montanum
Hieracium auricula Homogyne alpina
Juniperus nana Leucorchis albida
Luzula multiflora Luzula spicata
Nardus stricta Phleum alpinum
Phyteuma orbiculare Potentilla erecta
Rhododendron ferrugineum Solidago virga-aurea ssp. alpestris Crête, 1860-1935 m.
Anthyllis vulneraria ssp. baldensis Aster bellidiastrum Athamanta cretensis (JR) Biscutella laevigata Callianthemum kerneranum (JR) Carex austro-alpina Clematis alpina (JR) Dryas octopetala
Erica carnea Erigeron polymorphus
Erigeron uniflorus (JR) Galium anisophyllum (JR)
Genista radiata Gentiana verna
Geranium sylvaticum Helianthemum alpestre Helianthemum nummularium
ssp. grandiflorum Hieracium villosum
Kernera saxatilis Laserpitium peucedanoides Leucanthemum heterophyllum Lilium martagon
Lotus alpinus Luzula nivea
Minuartia verna Nigritella nigra
Pedicularis rostrato-capitata (JR) Phyteuma orbiculare
Pinus mugo Potentilla nitida
Pulsatilla alpina Ranunculus thora
Rhododendron ferrugineum Rhododendron hirsutum Rhododendron x intermedium Rosa pendulina
Salix glabra Saxifraga aizoides
Saxifraga caesia Tofieldia calyculata Valeriana saxatilis (JR)
Montée à la Cima Delle Pozzette, 1995 à 2132 m, rocailles Agrostis rupestris Alnus viridis
Arabis alpina Arctostaphyllos alpina
Athamanta vestina Callianthemum kerneranum Campanula barbata (!) Carex capillaris (PM)
Cerastium carinthiacum
ssp. austroalpinum Daphne striata (JR)
Doronicum columnae Dryas octopetala
Festuca rubra Galium anisophyllon
Genista radiata Gentiana clusii (JR)
Globularia cordifolia Juncus trifidus
Leontodon hispidus Lycopodium selago
Minuartia austriaca (PM) (JR) Minuartia verna
Paederota bonarota Pedicularis rostrato-capitata (PM) (JR)
Ranunculus montanus Rhododendron ferrugineum Rhododendron hirsutum Rhododendron x intermedium Salix breviserrata Saxifraga paniculata
Soldanella alpina Solidago virga-aurea ssp. alpestris
Thymus praecox Trisetum distichophyllum
Vaccinium myrtillus Valeriana montana Valeriana saxatilis (JR) Veronica aphylla
Montée à la Cima Del Longino, 2027 à 2100 m. Crête, haut de couloir rocheux, base de rochers Aquilegia atrata
Arabis pumila ssp. stellulata (JR)
Athamanta cretensis (PM)
Carex ferruginea Carex mucronata (PM)
Carex ornithopodioides (JR)
Doronicum glaciale (JR)
Dryas octopetala
Festuca quadriflora (pumila) (PM) (JR)
Hieracium bifidum (JR)
Laserpitium peucedanoides (PM)
Leontopodium alpinum Linaria alpina
Paederota bonarota Papaver rhaeticum
Pedicularis rostrato-capitata Potentilla nitida
Primula spectabilis (JR)
Ranunculus alpestris (JR)
Ranunculus thora Rumex scutatus (JR)
Salix appendiculata x caprea (JR)
Primula spectabilis atteint sa limite orientale au Monte Baldo(Dessin Michel Marie)
Saxifraga paniculata Sesleria ovata Silene vulgaris ssp. antelopum (JR) Viola biflora
Cima Val Finestra, 2070 m.
Carex baldensis (PM) Carex mucronata (PM)
Cerastium carinthiacum
ssp. austroalpinum (JR) Daphne striata
Gentiana clusii Gymnadenia odoratissima
Sous le sommet de la Cima Valdritta, 2107 m.
Carex baldensis Festuca alpestris (JR)
Laserpitium peucedanoides
Leontodon hispidus var. pseudocrispus (JR)
Linum catharticum (JR)
Rhodothamnus chamaecistus Thesium alpinum (JR)
Sommet de la Cima Valdritta, 2218 m.
Achillea clavennae
Anthyllis vulneraria ssp. baldensis Campanula carnica (JR)
Campanula cochlearifolia Carex mucronata
Carex sempervirens Cerastium carinthiacum
ssp. austroalpinum Cystopteris alpina
Draba aizoides Dryas octopetala
Festuca pumila Galium baldense
Helianthemum alpestre Helictotrichon parlatorei
Kernera saxatilis Linaria alpina
Minuartia austriaca Minuartia verna
Paederota bonarota Pedicularis rostrato-capitata
Poa alpina Potentilla nitida
Rhododendron hirsutum Thymus alpigenus (JR)
Valdritta, 2100 à 1950 m., combe
Achillea oxyloba (PM) Aconitum napellus ssp. taurica
Anemone baldensis Arabis pumila
Carex nigra Carex sempervirens
Cystopteris fragilis (PM) Doronicum columnae
Rhodothamnus chamaecistus est relativement rare au Monte Baldo (Dessin Michel Marie)
Dryas octopetala Dryopteris villarii Galium baldense (PM) Gentiana clusii
Gentiana verna Gnaphalium hoppeanum (PM)
Homogyne alpina Juncus trifidus
Minuartia austriaca Moehringia ciliata
Myosotis alpestris Poa alpina
Potentilla nitida Pritzelago alpina
Ranunculus alpestris Ranunculus gr. montanus Rhodothamnus chamaecistus Salix reticulata
Salix retusa Saxifraga aizoides
Saxifraga sedoides (JR) Sesleria ovata
Silene acaulis Soldanella alpina
Taraxacum alpestre (JR) Thlaspi rotundifolium Valeriana saxatilis
Baito Valdritta, env. 1800 m.
Alyssum ovirense (PM) (JR) Amelanchier ovalis Callianthemum kerneranum Carex ferruginea Cerastium carinthiacum
ssp. austroalpinum (PM) Cyclamen purpurascens
Daphne alpina Geranium phaeum
Globularia cordifolia Lilium bulbiferum ssp. croceum Paeonia officinalis Physoplexis comosa
Pinus mugo Potentilla caulescens
Rhamnus pumila Rhaponticum scariosum
Rhododendron ferrugineum Rhododendron hirsutum Rhododendron x intermedium Salix appendiculata Scabiosa graminifolia Senecio rupestris
Silene saxifraga Stachys recta ssp. labiosa (PM)
Verbascum lychnitis (JR)
5. Conclusion
Nous avons été particulièrement frappés par la richesse de la flore qui rassemble au Monte Baldo plusieurs espèces endémiques du nord de l’Italie. Deux exemples sont particulèrement intéres- sants: Primula spectabilis, qui se trouve ici à sa limite orientale, et Alyssum ovirense, qui y trou- ve sa limite occidentale.
Quelques espèces sont relativement rares le long du parcours emprunté: Gentiana clusii, Carex baldensis, Primula spectabilis, Rhodothamnus chamaecistus, etc., alors que la plupart d’entre elles sont parfois abondantes sur les massifs voisins. Par contre plusieurs espèces sont bien repré- sentées, voire abondantes par places: Callianthemum kerneranum, Clematis alpina, Leontopodium alpinum, Lilium bulbiferum ssp. croceum, Traunsteinera globosa. Deux espèces occupent de grandes surfaces: Rhododendron ferrugineum et R. hirsutum.
Ces magnifiques excursions ne nous ont permis de découvrir qu’une partie de la crête, qui compte encore quelques sommets de plus de 2000 m qu’ils nous restent à prospecter.
6. Remerciements
Je tiens encore à remercier Claire Hofmann, Eric Gfeller, Eric Grossenbacher et Jürg Röthlisberger pour leur aimable et précieuse collaboration.
7. Bibliographie:
COSTANTINI L., DE KOCK L. 1993, La Flora del Monte Baldo. Gruppi Alpinistici e Naturalistici Veronesi, Verona.
FARNETI G., PRATESI F., TASSI F. 1975, Natur Reisefürer Italien. BLV Verlagsgesellschaft, München, Bern, Wien.
FESTI F., PROSSER F. 1992, Guida botanica della Riserva «Bess-Corna Piana» Monte Baldo Settentrionale. Manfrini Editori.
PIGNATTIS. 1982, Flora d’Italia. Edagricole.
RASETTIF. 1980, I Fiori delle Alpi. Academia Nazionale dei Lincei, Roma.
*** Onzième excursion phytogéographique internationale, Alpes orientales, 1956 Première partie: Alpes Italiennes sud-orientales, Guide itinéraire. Istituto Botanico dell’Università, Via Lamarmora 4, Firenze.