ا مو ا و قو
ا
قو ا م
ةر ذ
ر
ا ةد ل
و ا مو ا
ص#
:
$ مو % و $ نو
ب ط ا داد%إ
:
فار إ
ذ
+ا
رو د ا
:
ف ط اد % قو
ن
ر ن رز
ا
ء %أ
ب ا و م /ا
ا رد ا
#+ا
ا
0# ا
أ.
ش
ا ر#او د
ا م
ا ذ
ا
$ر
أ.
ن
ر ن رز د
ا م
ا ذ
ا
ارر و ر
أ.
ظ 0 ا د % رو ط د
ا م
ا ذ
ا
ط
او %
د
.
رد ا د %
ھو
ر
ذ
ا
او %
ا
ا
2011
2011
2011
2011
-2012
2012
2012
2012
ر ط4ا
و
ا م$ار
و ا
نر
ا 5 ر ا و ير$از ا 5 ر ا
ﺎﻧأو
ﻲﻬﻧا
ﻻ ،ةﺮﻛﺬﻤﻟا ﻩﺬﻫ ﺔﺑﺎﺘﻛ
ﺮﻜﺸﻟﺎﺑ مﺪﻘﺗأ نأ ﻻإ ﻲﻨﻌﺴﻳ
ﻞﻳﺰﺠﻟا
إﻟ
ﻰ
ﺔﻠﻴﻃ ﺎﻧﻮﻘﻓار ﻦﻳﺬﻠﻟا ﺔﻨﺗﺎﺑ ﺔﻌﻣﺎﺠﺑ ﺎﻴﻠﻌﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ﻢﺴﻗ ةﺬﺗﺎﺳأ ﻞﻛ
ﻢﻌﻧ اﻮﻧﺎﻜﻓ ﻲﺳارﺪﻟا راﻮﺸﻤﻟا
ةﺬﺗﺎﺳﻷا
ﻢﻫو
:
ةذﺎﺘﺳﻷا
ﺔﻠﺿﺎﻔﻟا
د
.
ﺷ بﺎﺣر
و ﺔﻳدﺎ
ةﺬﺗﺎﺳﻷا
ﻞﺿﺎﻓﻷا
:
د
.
ﻲﻨﻴﻨﺑ
،ﺪﻤﺣا
د
.
د ،ﺪﻴﻌﻟا ﺔﻧدﺎﻌﺳ
.
،ﺮﻀﺨﻟ ةرارز
ذﺎﺘﺳﻷا و
، ﺢﺑار ﻞﺿﺎﻓ
ﺺﺧأو
ﺮﻜﺸﻟﺎﺑ
ﺮﻓاﻮﻟا
ﺎﻧذﺎﺘﺳأ
،
ﺎﻨﻟ ﺎﻌﺟﺮﻣ نﺎﻛ يﺬﻟا
ﻲﻓ
صﺎﺨﻟا ﻲﺋﺎﻨﺠﻟا نﻮﻧﺎﻘﻟا
،
و
ﻤﻟا
ﻰﻠﻋ فﺮﺸ
داﺪﻋإ
ةﺮﻛﺬﻤﻟا
ذﺎﺘﺳﻷا
،نﺎﻀﻣر ﻦﻴﻗرز رﻮﺘﻛﺪﻟا
ﺎﻣ ﻰﻠﻋ
لﻼﺧ تﺎﻬﻴﺟﻮﺗ ﻦﻣ ﺎﻨﻟ ﻪﻣﺪﻗ
ﻰﻘﺘﻠﻣ
لﺎﻤﻋﻸﻟ ﻲﺋﺎﻨﺠﻟا نﻮﻧﺎﻘﻟا
،
و
ﻻ
ﻲﻨﺗﻮﻔﻳ
أ
ن
ﺮﻛذا
ﺎﻧذﺎﺘﺳا
نﺎﻤﻴﻠﺳ شرﺎﺑ رﻮﺘﻛﺪﻟا
–
ﷲا ﻪﻤﺣر
وأ
ﻩﺮﻜﺷ
ﺔﻤﻴﻗ ﺢﺋﺎﺼﻧ ﻦﻣ ﺎﻨﻟ ﻪﻣﺪﻗ ﺎﻣ ﻰﻠﻋ
ﻪﺻﺮﺣو
و
ﺜﺣ
ﺎﻨﻟ ﻪ
ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻠﺻاﻮﻣ ﻰﻠﻋ
ﺔﻴﺋﺎﻨﺠﻟا مﻮﻠﻌﻟاو ﻲﺋﺎﻨﺠﻟا نﻮﻧﺎﻘﻟا لﺎﺠﻣ ﻲﻓ
.
ﺎﻤﻛ
أ
ﺮﻜﺸﻟﺎﺑ مﺪﻘﺗ
إ
ﺔﺸﻗﺎﻨﻤﻟا ﺔﻨﺠﻟ ﺲﻴﺋر ﺪﻴﺴﻟا ﻰﻟ
و
ةﺬﺗﺎﺳﻷا
ﻞﺿﺎﻓﻻا
أ
ﻰﻠﻋ و ةﺮﻛﺬﻤﻟا ﺔﺸﻗﺎﻨﻣ ﻢﻬﻟﻮﺒﻗ ﻰﻠﻋ ﺔﺸﻗﺎﻨﻤﻟا ﺔﻨﺠﻟ ءﺎﻀﻋ
ﻦﻣ ﻩﻮﻟﺬﺑ ﺎﻣ
ﺪﻬﺟ
ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ﻢﻳﻮﻘﺗ ﻞﻴﺒﺳ ﻲﻓ ﺖﻗو و
.
ءاﺰﺟ ﺮﻴﺧ ﺎﻨﻋ ﷲا ﻢﻫاﺰﺠﻓ
ءاﺪﻫا
إ
ﺰﻳﺰﻌﻟا يﺪﻟاو ﻰﻟ
أ
ﻩﺪﻬﻌﻟ ءﺎﻓوو ﻪﻠﻀﻔﺑ ﺎﻧﺎﻓﺮﻋ ، ﻩﺮﻤﻋ ﻲﻓ ﷲا لﺎﻃ
إ
ةﺰﻳﺰﻌﻟا ﻲﺗﺪﻟاو ﻰﻟ
أ
ﺎﻬﻟ اﺮﻳﺪﻘﺗو ﺎﻬﻠﻀﻔﺑ ﺎﻧﺎﻓﺮﻋ، ﺎﻫﺮﻤﻋ ﻲﻓ ﷲا لﺎﻃ
إ
ﻟ ﻰﻌﺴﻳ ﻦﻣ ﻞﻛ ﻰﻟ
ﺔﻤﻳﺮﺠﻟا ﺔﺤﻓﺎﻜﻤ
أ
ﻞﻤﻌﻟا اﺬﻫ يﺪﻫ
د
ا ت ا رو!ظ ا ر# از ھرو#% ر & % ر ا ' ر% عار )ا مھأ د ا ، ، ن - ا ن د د ا د %ا ب ، ع /ا ء % ص)2 و د ، ل45 ا ا ت ا % # ن ث ا ت/ ن د د ا ثد يذ ا ب ھر ا روط ا 2ا ا ، هذھ هر و ار اذھو ل ا 9د و %ر ن ةز! 2ا ن% ;4 ، ت9و !% ر ا ةد %إو ! ز) و ت و ا ز و . ) 1 ( م ور ا ت و ود ا ا رو!ظ ر# ا ة ا ا ب ا ھأ ن داز و إ ن ' ،ت ر /ا ق د ن%ر5 أ ل ل ت و ا لد و ر ) ا ل # /ا ت و ا ر#% & إ ير ا ا ل ! ن و ا ت/ ا ف ) ت و ر # ق ط % ' ت و ا ع /ا ء % د % . ) 2 ( ا ت ا % # ' ر% يذ ا ر ا مد ا و 2ا & إ جو و ا و! و ت ر ، د %/ا دادزا فر او ت و ا لد و ور /ا ت د) ا و ت; ا ف ) ! % ، دو و ا & إ زر ث 4ار /ا ء 45 ا ل- ء ر2ا او ل # ; د د ل يذ ا ل ھ م & % يو ر ; ا زو ت 5# ا ن د) ا 9او ا و ر ا و ) ر ا و ا و د2ا و ا ق -و ا و ت و ا ن ت ؤ ا و ت ر ا وأ ص ) 2ا ىو & % ءاو ،ك ذ بCر ن ل ' ، ! أ ف ) ، ر ا و ت و ا و ر 2ا لد 4ار /ا ء 45 ا اذھ ل;) ن & م نأ ن ، ر ل ءا ا ت; و ا هر % ور /ا كو ا ر % عاد إو ب ن ، ر ا ت 5# ا ر ا د % ك ذ و ا تاء وأ ت; ءار إ & إ ا ود م ، ب D 5 ا و & % تار 4 وھ ' ط ل ل ا . تار د ا ض ر و ا و يد # 9/ا نو ا ظ ن% ةرد # ا ) OCDE ( ت/د ا 9 نأ & إ م ا ر ا ، و ور /ا ةر فر وأ ت ر /ا ر % م ا ، تزو د9 400 م % ر/ود ر 2000 وھو ف 4أ ةر % لد ' واد م م ر 1998 و F ا هذھ ز5 8500 م % ر/ود ر 2005 . ) 3 ( ' د) ت و و ص ) 2ا ن ا ب ا ل ا ر / ن د ل و ، ' 5 ) ن د !5 ظو ن ةد 5 /او ت و ا لد ر ن ھذ ا ت ر /ا ، رو!ظ & إ ىدأ نأ أ وظ ا & % ةد د ت د ت4ر و ! 4ار /ا ء 45 ا ن تذ) ا م ار ا ن ةد د ط و ا . اذ! م ا لود ن ر - ت ر ا او مد% و ا مار ا رو# روط مھ و ھ ر ت و 9 تارG-و ر Cار ثد أ مار ا ن ل ا ن ت; ا ن م ار ا هذ ن 2ا ن ر - ب ا و ا . ___ _ ________________________
(1) Zanella (Paolo), Architecture et technologie des ordinateurs, Bordas, Paris, 1989, p.15.
(2)Masuada (Yoneji), The Information Technology Revolution, Oxford Blackwell, Oxford ,1985, p. 620.
) 3 ( ةر ارد ر 06 / 6 0 / 2001 ا : http://www.oecd.org ﺗ نا :
Garreau( Alain), Les effets du Commerce Eléctronique sur les transports, Paris ,p. 6 .
ر % و أ او مد% ن ، ر ا ل 2 ر ا روط ا اذ! م ا لود ن ر - ت ر ا أ ن أ ىد إ & ت; /ا ن م ار ا هذھ ر ت و 9 تارG- و ر غار ثود ر - ب ا و ا ن ن ن 2ا ، و ا مار /ا رو# ك ذ مھ و ن او9 4 م ا لود ا تر # ث ، # ) ! ق ط اد%او9 و ا ر ا ور /ا ت ! ا دد! أ ا ; و ن 2 دار ل ، م! #و#) س و م! ر & % يد و ك ذ زو و لود ا د # 9ا رار ا 4 و أ و ا ! C ! ر ا ن ل ت #و#) ھز ا و ر ا ل ا !ط ر/ G ت د م ا د ا . أ ھ ث ا ر ا اودو : عو ا اذھ نأ و ا م ار ر ا ث ا ھأ & - د ا ط ر مار ا ن د ا ا و ا ب ا -ت ر /أ ، ا عر ا & % ضر5 م اد روط ھ ا و ةرھ ظ ا هذھ او ! ر ا لو ا د إ ، ت 4أ ا د ا صو# ء 5 /ا مد%و ا ن ءاو ةز % %و4و ا ، د ر C 9و ل ط و ا مار ا نأ ر % ) ،ت و ا ور /ا ةر ا ، #) ا ت ط ا ،ت ا .... J ا، ( ت و # ن هر - و ار ا ا ن وأ ھ رظ # ) ا ا وأ ق ط ا ب او ا نو ا وأ ر ا ت -إ لو رو اذ و م ار ا هذ ل ا اذھ ود ا نو ا . و د9 ت 4 ا ر از ا ار)ؤ ت ر ت 4و ا لود ا ب ر & إ اذ! صو#) ا ، اذھ ! او م د م9ر نو ا رود# ل;) ن مار ا ن عو ا 04 -15 خرؤ ا 10 ر و 2004 م ا و لد ا ص يذ ا و ت و ا نو م9ر نو هز ز م يذ او و ا ظ L از & % 09 -04 خرؤ ا 05 توأ 2009 و و # ا م ار ا ن 9و # ) ا د%او ن 4 ا م;% ا ت ! و ل # /ا و ، ن مCر ا & %و أ 2ا ن او ا هذھ رود# ھ ةر ) ، إ / ' أ / ل لو ا و ا م ار ل ر از ا ر ا ا . را م ار ا ن د ا عو ا اذھ ارد ھأ ن 9;ط او عو4و M نأ N ن و ا م ار و ا مار O تد# ا ر ا ن او ا اذ و ھرو# مھأ & إ قرط ا ل;) ص ا ن ا م ار ا هذھ و ا ر ط/ا ل ! راد ير از ا عر ا & % ب . ا و ا تارG- ا ض ر ارد ا هذھ ل;) ن & م ار ا هذھ نود لو ب ا ل ، ع و ا تاءار /ا و - د ا 2ا ل و ا ت ر و قو س ا نود 5 ا 9و ت ر 2ا ر % ت و ا لد و ل دار 2ا . ل;) ن و ر ا ر ا ن د ا ود ا و ! طو ا ا ا ت ر ا رود ث ا روط ط ر و ود د تاذ ر ھر % و ا و ا ب ر ا و و ا ت ر /ا ، ىد D4 ضر ا ت و # ا و نو ا ل ر ! وذ ا دو! ا 4 ةر ت د ! او . ارد ا ل;) ث ا ضر ت و # ن و ) / و ا م ار ل ث ا نأ د ؤ ا ن و و ن ھ ن ، م ار ا هذ! ا ط ا ن ت و # ا هذھ زر أ ل و ، ! و ت و ا ا ةرور4 M ار و و و د ت و ن 2ا ب ا ةز! Nـ # ) ا ا ت ط# م
5 و م ار ا هذ! م ا ل ار اذ و ، ط M ار و ل G ز ! & % !%او أ ف ) ت ور 5 ا ر -N ، و ا مظ ا ب ر) ل;) ن 2ا ب ا 4 إ ل ، م ار ا هذھ ت -او تاوط) & و ا وأ ا ءاو ت و ا رد # ر ) نأ ث ا & % م تاد ا هذھ . دد ن از% ل و م ھا ن و ا م ار ' ت ظ ارظ ! 2ا # ) رد # ا هذھ ا ط و ا & % د ا ةروط ا ناد ا هذھ ھر ا ب ف;) ة ا ن د ف ) ور %/ا ت و و ماد) ا ن ىو ا اذھ & ا ل# م ت از / ا ا لود ا ل # /ا و م; . 4 ا ب ا أ Q ، ر از م ن% ةرد # ا و ا م ار # ) ا از ا م 2ا 9 ن ! % لو# ا و #و إ د ، تد و ن ت/ ا مظ 2ا 4 ا ةز! 2ا هرد# & % ! ر5 ا ص)2 و . إ ث ا : ا ا ن ن ث ا اذھ ! دد# ا ن او ا % و 5 ىد ت ر /او و ا م ار ود ا د # ا & % ت ر ا م ا مد%و ف; )ا لظ ، ت از ث 9ر د ا م ار ا & % ر ا صو# ا & % د لود ا ض ، ر وز او ل /ا و ب# ا ن %و ا ن ف; )/ا ن مCر ا & % م ار ا ن ھر Cو ، %و4و ا صو# ا ق ط إ مد% ك ذ و و ا م ار & % د ا ار ا وأ ز ز ةد و ود و م ر ار إ دو و مد ، ق وط صر ن ل ، ود ا نو ا ر ا صو# ا % ن د و و ا مار ا ةرھ ظ ةرھ ظ ا هذ! يد# او 9و طو ا . ارد ا ا ا : ل;) ن عو ا اذ! ارد مار ا M نا N را ق و ورط ا ا ن ث نر M! M! ا اذھ ل;) & ءار إ اذھ ت ر ترد#أ ا لود و ا ظ 2ا مھ2 ر ارد و ا م ار ! او نN لود ا هذ! ر ا ا ل ا ىد م و ل ا . ارد ا ط : ارد ل! نأ أر ث ارد '##) يد ! و ا ر ا مو!5 ، ضر ل#5 ا لو2ا و ا ر ا م 2ا ارد ل;) ن ! آ ! وو ! رأو ، ص#) ن رو# - ا ل#5 ا ھر# % حر و ا م ار رد# مھأ 9 و ر ا ء 4 ا و نر ا نأ & % ، م ار ا هذ! يد# ا ضرG م أ و ن او9 ن ر ا روط ا ث - ا ل#5 ا لو و ا م ار ر از ا اذ! ةرد # ا %و4و ا و ار /ا ن او ا ارد ل;) ن صو#) ا .
ا و ا & % ا ط) ا نو نأ N را ' % اء و : ث يد : و ! ا ر" ا مو $ ا ب ط لو2ا : و ا ر ا ف ر ا ب ط - ا : ر ا ص #) و و ا ' % ا و ا ت لو&ا ل'$ ا : ا د او ر" ! ا و ! ا لو2ا ث ا : ر ا آ ، و ا ! و و ! - ا ث ا : و ا ر ا ن رأ ث - ا ث ا : م أ عور ا ، و ا ر ا ا وؤ او ھ ا ( ا ل'$ ا : و ! ا ر" ا رو' و ر ا ن او ا 2ا ث ا لو : ب ا م ار رو# ا ث ا - ا : ت ر /ا م ار رو# ث - ا ث ا : ر ا ن او ا و ا ر ا ث ( ا ل'$ ا : و ! ا ر" ا ر ا و ير*از" ا ر ا لو ا "او ت د مار"-ا و ! ا لو2ا ث ا : ب و ا ر ا ت -إ و ار ا د%او ا نو ا ير از ا ث ا - ا : ر از ا و ا ر ا ر ا روط ا ث - ا ث ا : ت د ! او ر ا لو ا و ا مار ا ر ا
ث
يد
مو $
ا
و ! ا
ر"
& إ ك ذ ب ا ر و ، و ا ر و ا ط ا د د لو ت/ؤ ا ن د د ا تر -أ م ار ا ن د ا عو ا اذھ مو!5 صو#) رظ ا ت ! و دد ت ھ ا ةد% تر!ظ ث ، ! و م! و ا ر دو# ا ! ف ر د د و ف ر نأ ، و ا ! ط ن ! ار ا و %و4و ا ب م ا ب و و ا ر ا ، ا 5 ) ا ل او ا ارد 5 ا رو 2 ط او ر ا ن و ل)اد ! . ا ل;) ن لو ' %و ث ، و ا ر ا مو!5 & إ قرط نأ يد ! ا ث ضر ا ب ط لو2ا مار ا ن عو ا اذھ ص #) ط 4و ف#و ت د) ا ا ت 5 ر ا ف ) ، ن ا ا ر ا 5 ر ء ! 5 ا ! % د و ا ر م! ، ذ و ن عر ا ه )و يذ ا ضرG ا ا كو ا ن ط ا اذھ م ر ل;) ن و ، ء ط%إ اود اذ و م ا ھر او ر ا م ن% ةرو# م ار ا هذھ د از ا م ھ/ا ب D4 ! را . !# #) ث ا نود و ا ر ا مو!5 ث ا ل /و ، ا ت د د و وأ و ا مر فر ، 5 ) ا ' 5 ا نو ا ء ! ف # و ، قرط وھو ' إ ا ب ط - ا .
ا
ب ط
لو&ا
ف ر!
و ! ا
ر" ا
ن د د ا '5 و ا ر ب ا ف ر ا د إ ث ا نإ ت و # ا ، ب ا ر و 4و & إ ء ! 5 ا ل#و مد% & إ ك ذ مو!5 س ، !9 ط ر# و و ا م ار ا ھ دد ل ل ، ب اذھ أ دد ن ! ب ا ف ر ا ر )او - د ا ةرھ ظ ا هذھ م! و ن د % ! & % اد ا تار ا ت%و د ، و ا ر ا ، هذھ نأ لو ا & إ ! ن ! ا ض ىدأ ف ر & إ ل#و ا نود ن ت ذ ا ت/و ا دد ك ذ ن د ف ر ا & % # ر ا ماد) ا & إ اذ و د و '' ك ذ ل ا ن ت ا ن ; '' ) 1 ( ، ! N ل 9 وأ ر ا مو ر ! أ ف . ) 2 ( و & ا ك ذ در و ا م % هد! يذ ا ر ا و ر ا روط ا ، ت و و ن ' ط ر اذ و ،ل # /ا و م;% ا ن% ;4 ' % د يذ ا ر# ا لو رظ ا ت ! و ف; )ا ء ! 5 ا و د % & إ ض ا ' ، و ا ر ا ف ر 4 و ! و!5 ق !9 ط ر# م ا م ار ا & % ا ب ا ز ! أ ط ' ظ ل)اد و ، ، و ا % ر ب ط ا ك وأ Q ن ا ض ا ر) ل ن و ا ا ب ا ةد% ار إ كو ل ل و ا م ار . '4ر مو اذھو م ا و ا م ار ا ! ا ر ) ا م ر د & ا قرط . ____________________ _____ ____ ) 1 ( ،ت ا !ﺗ "ط $ و ت ! ا ن & ، ' ر ( م ھ ، ط أ ، ,ﺗ ا ت./ا , -1995 ص ، 29 . ) 2 ( ت ا ةر 1 ، ا ا ( ت ! ا ن & 2 3ﺗ - &او " ا 43 ا راد ، ة"ھ ! ا ، ، 1994 ص ، 5 .
ا
عر$
لو&ا
ف ر! ت1و
و ! ا
ر" ا
او
2
ن
ر"
& إ ةر ا ن د / و ا م ار ا مو!5 د د ت ا ا ت 5 ر ا ف ) لو نأ ل 9 دد س5 & إ ر ! ظ نأ /إ ، ! /د ث ن ف ) ! أ & و2ا ھو ود د9 او ! م ا ض ا ل ا ، ةرھ ظ ا '' ا م ار ا ور '' ، م ا ر)2ا ض ا ق طأ د '' ب ا م ار و ا &" &.ا '' وأ '' "ﺗ , - 5 ا '6ا"7 ا '' و ، '' م ار ت و ا و و '' ، ن ك ھ ن ل4 '' ﺗ ا '6ا"8 '' ك ھو د و ن '' ت و ا و و ماد) ا ةء إ م ار ت/ # /او '' مد) ا & ا اذھو ،ل # /او م;% ا م % هد! يذ ا روط او و /د ر- أ ا ر ا نو ا عور د و ا ذو ر ا لود ا ن% رد # ا 2004 ، س هد %ا يذ او م9ر رار ر % ا ةرود ا بر ا لد ا ءارزو 495 -19 J ر 8 / 10 / 2003 . ) 1 ( ح;ط#ا ر ا '' م ار ر ا '' وأ '' ر ا م ار ا '' ورو2ا ل ا ، ا م ار ' د# و م 4ار /ا ) 2 ( ، دو و & ا ج / ا و ا ر ا ن ز أ ر ا ر ا ن% ت ر أ ب ط ا ، ور /ا ر ا و أ ت ر /ا ر % ن # ا ب ز ! ن . ر )ا ب ن% أ '' و ا م ار '' ا اذھ ث Q ن ح;ط#/ا نو & إ ار ' و ا وأ ا ب ا -Informatique و ب ا ز ! ن ا هذھ ' ر % ل # /ا إ اذ و ل ا وأ ا ت9و ا ءاو تار ا و ت ن ' ط ر ، ت ر /ا ا D ط# نأ & % لد و '' ت و ا ل ا '' ) 3 ( ، يذ ا ءاد %/ا ن و و ا م ار ر# % مھأ ل و 9 ط ن ! ، ت و ا هذھ ل ط . ر ا ف ) / ذإ ، ھاو ت ر /ا م ار و ا ب ا م ار ن # 5 ا دود ا ود د9و دو و /إ ن ، ن 2ا ب C ن ر ا ر# % ن ل)اد ت ر ا إ / أ 5 # و ا م ار ا - ا ل#5 ا ا ب ا م ار & ا 2ا م ار و 2ا رود D 4و ب ن ت ر ! ھ اذ و ت ر رو!ظو /ا ب ا م ار م9 5 أ ط ر- ا اروط و ا مار /ا ن . ا اذھ مو عر5 يذ ا ف ر ا م د و ا ر ا ف ر ت ذ ا ت/و ا ف ) ضر ا ب ا & % ءاد %/ا م ر ن عر ا فدھ ن ، ب ا هار 2ا و ت ر يذ ا ءاد %/ا وأ ا ل و ا هذھ ' ل و و . ___________ _______________ _ ) 1 (
، & & ! ا : - ا راد، 8ذ ا " ا ن & ! ا &" &.ا و "ﺗ , - ا '6ا"8 - ،يز 7> ح @ ا (, ،ة"ھ ! ا 2007 ، ص 35 . ) 2 ( ، ' ھا" إ حو( ( B أ ، &و" - .ا "7 ا C ، 7 ا را( ا ( - Dا ر ، 2008 ص ، 54 . ) 3 ( ، ' ر ( م ھ ص ، E F ا 8" ا 35 .
1وأ
ت1و
و ! ا
ر" ا ف ر!
:
أ
(
لو&ا ه " 1ا
*ار" ا ف ر!
ر" ا ل 4 إ د
1
و ! ا م
:
نو د % و ر ر ر ا نأ ه /ا اذھ ر # أ د ل وھ ا ب ا ز ! ر ا ، ، ' ظ & % وأ ا ب ا & % ءاد %/ا م نأ يأ ث ق ط ن ه /ا اذھ ر # أ ق 4 M ار ا ل- د ا ر C ب ا ت و ' نو ا ت/ ا ! ور# و و ا م ار ا ز) ا ت ط ا و ت ا و 9ر م نN ، ر ; ب ا ةر اذ أ د و أ ف; إ و أ ل ط و ب ا M ر أ ا ت و ا J وا ر وز وا ر G وا فذ وا ' و ء إ و . فر% د ك ذ '' ت; زور Rosenblatt '' ! N و ا م ار ا » J ' و عور ر C ط وا ' رط ن% لو ا وا ب ا ل)اد ز) ا ت و ا & ا لو#و ا وا فذ وا ر G « ) 1 ( . ر% ر)/ا ض ا ! ! N » ت و ق عور ر C كو ل & ا فر# و شC ! و ا « ) 2 ( . ' 5 ا ا /ا '' ر ز Ulrich Sieber '' %ا د و ا م ار ا ق ط ن 4 ل)د ' ا ر » ! وا ت ط /ا ق عور ر C فر# ل « ) 3 ( . ن /ا ب ا م ار نا & ا شو 9 ىدھ ةرو د ا تر ا » ل# ا م ار ا عو ھ و « ) 4 ( ، م ار ا هذھ تر# ث ن% ةر % ھ ا و ا لاو /ا & % ءاد %/ا و ا تاود/ا ،' اد و ' ار و /ا ب أ ث نو و م ار دد# نو د9 ل # /ا ر % و ا وا ب ا ةر اذ ز) M ار و ت ن م ظ د ا ر C ت و ا ءاد %/ ت4ر ! ط وا ! ; ا وا ھد وا ! ء %دا وا ر وز ا وا 9ر .
ب
(
( ا ه " 1ا
-و ! ا "-و -و م
ا 4 إ د
1
و ! ا م*ار" ا ف ر!
:
! ه /ا اذھ ر # ا د % و ا ر ا ت ر% » و و م ا نو عور ر C ل ل ن ' ر/ ز/ ر رد /ا ت ا ، ىر)ا ن ' و ' ; و « ) 5 ( . ذا جارد/ يرور4 /ا ب ا ماد) ا و ت و ا و و م /ا نا ه /ا اذھ ر # ا ىر م! ن و و ا م ار ا ن 4 ر ا ر ا " نو و د 5 د David. Tompson " فر% يذ ا ! ا ' و م ار ا ن عو ا اذھ » ر ! % ىد ر او نا ! ار 9/ ط نو ر ا ب ا « ) 6 ( . ' 5 ا مد9 '' جر و ن Stein. Schiolberg " ' و ب ا م ار '5 ر » يأ ر ا نو عور ر C ل 49 ' ; و ' ق ا و ' ر ا ت و ا « . ) 7 ( __________ ______________________
(1 ) Alexander (Michael) , Computer crime , Computer World , Vol XXIV, N°11,1990, p.104.
) 2 ( ر ةد د ا ا راد ، ب ا M ار ا ا ، و! ا رد ا د % % ، ر( - .ا ، 1997 ، ص 2 .
(3) Lucas (André) et Deveze ( Jean) , Le droit de l’informatique et de l’internet ,P . U,Paris, 2001, p.496.
) 4 ( 4! ا راد، نر ا ر ا ور /ا ب ا م ار ، شو 9 د ىدھ " ا ة"ھ ! ا، ، 1992 ، ص 5 .
(5) Parker (Donn B.), Combattre la criminalité informatique, OROS ,Paris, 1985, p. 18.
(6) Thompson (David), Current trends, in Computer control crime, Computer Quarterly, vol 9N°1,1991, p.2.
) 7 ( ، ز ا و " !G ا راد ، و( ا ھد ا و ب ا '6ا"8، , ( >ا د ن ، 2005 ، ص 16 .
ج
(
ث ( ا ه " 1ا
ر" ا ب را و 4 ا د
1
و ! ا م*ار" ا ف ر!
:
ا ن ھ /ا ف;) & /ا ب ا و و م ا ةرور4 و ر ا ل & % اد %ا ن ذ ا ن م ار ا هذھ ق ط ن و د9 ر)2ا ض ا ن ، و ر ! أ & % ر ا ف # م د ا و 2ا ' 5 ا نأ د ث ، ر ا ب را و & % '' ن د Tiedemann " ! N ! ر% د9 » ل ا ب ا ماد) ب ر يذ او ر 4 ا وأ عور ا ر C كو ا ل أ « . ) 1 ( ! ر)/ا ض ا ! ر% ن » ' ر- ا ا ب ا رود ! نو ا م ار ا ك « . ) 2 ( ن ر!ظ ن ء ! 5 ا ض ز د9و /ا ب ا ماد) ا نو ث و ا م ار ار /ا كو إ ن أ ر ب را ل أ ، يد ب & % لو# ا ضرG ىر) أ و أ ءاد %/ا ن ضرG ا نو ن ' % رر4 ا ق إ وھ ) 3 ( . ف ر ء آ ر) » أ ر ةاد ب ا ماد) م ار ا ل ! « ) 4 ( . نو ا ظ ءار ) ن %و ف ر ر ذ و ا م ار ق ط ن ت و ا ت 5 ر ا ر طا و يد # 9/ا ) OCDE ( ت ر 9ا ا س ر ! ع ا 1983 ر 5 ر ، ' ء و ا أ ! » وا ت ـ /ا ـ ق ' حر# ر C وا 9;)ا ر C وا عور ر C كو ل ـ ! « ) 5 ( . أ ذ ـ /ا ر /ا " د د ا لاو Wall David '' و ا ر ا فر% د ' و » ل ھ ر C ل ر) وا ل ق عور /ا ب « ) 6 ( . م ت 5 ر تزر د ، و ا ر ا ف ر 5 ) ر ت ا ا ت ھ /ا ف;) و د إ ر5 ا ' 5 ا ف ر ر ذ ث ن ر & '' & Massé '' ' و ! ر% يذ ا » تاءاد %/ا ا ط او ب ر نا ن ا و ا D ر ا ق ضرG و « ) 7 ( . س5 & %و ر /ا ر ) ا ف ر ء لاو ا '' ر ر Parker '' ! ل ـ9 ث » ت ا، ار ا ل ر ل% 5 ا ق و ةر ) ' ' % ا د ' ، ت و ا ' # د % 5# « ) 8 ( . ____ ___________ _________ __________(1) Tiedemann (Klaus), fraude et autres délits d'affaires commis à l’aide d’ordinateurs électroniques, Rev.Dr.Pén.Crim
n°7,Bruxelles, 1984, p 61.
(2) Totty (Richard) &Hardcastle ( Antony) ,Computer -Related Crime in information technology and the law,
Macmilla Publishers, U.K.1986, p 26.
(3) Wasik (Martin) ,Crime and The Computer ,Oxford University Press,1991 ,p 2. (4) Ball (Leslie D),computer crime,in‘’ The information technology revolution’’,Cambridge ,1985p 543.
(5) Alterman(H.) et Bloch(A. ) : La Fraude Informatique (Paris, Gaz. Palais), [3 sep. 1988] p. 530.
(6)WALL (David), Crime and the Internet, Routledge, N.Y, 2001, p. 3. (7) Massé (Michel), Infractions contre l’ordre financier, Rev .sc .crim, Janvier 1985 N°1, p 107 .
(8) Parker (Donn B.), Figting Computer Crime ''A new Framework for Protecting Information'', Joh Wiley and sons, 1998, p 112.
د
(
ف ر! ا ر
او
ا ت $ ر! ا د
ر" نھار ا 6و ب 1ا
و ! ا
، و ا م ار ا ق ط د د ' % ق5 ر دو و مد% ت 5 ر ا ف ) ضار ا ل;) ن ود يذ ا ه /ا ر # ىر ةرور4 أ ا ب ا & % ءاد %/ا م ن ا ل;) ن د ا ر C ' و ث ن أ ت و ظ د9 4 او إ ت و ا ن ار 9 ل ، و ا م ار ا ق ط ن ر د & /ا ب ا مد) ا %ور ا ر C ) جر ن% ل /ا ر ل- و ا م ار ا ق ط ھر Cو و ا . أ رور4 نو ا ة إ م ب ا و و ا ا ءاد %/ا ف ' N ن و ر يأر ا اذھ ر %ا د %ا ، ذإ نأ و و ار ل 5 ب و تاءاد %/ا ض ب ا ا ' و ، ن ك ذ ن مCر ا & % ن / أ / ةر - %ور ر C ن رد9 و ةر ! ب ط م ا ف; إ ;- ز) ا ت ا . د ا ' و ن & إ يذ ا ه /ا ر # أ ذ ) ا & % د ب ا ر ا ب را و ن ' د% ، ' N لو ا ن / G و ا & % اء كو ا م ر ، ء/ؤھ د %ا د ـ ' ار و ـ ر ، و ا م ار ق ط اذھو ، و ر ! ل ر ا ب ا ل ا در ر 2ا د9 د % م ار D # ث ن س /ا ل)د وأ ب ا ! ل ا د ا و م ار ، اذھو ب ا 9ر ل- م ار ط ر C ا وأ د ا د م ار & د ا ' و ، وأ ا م ار ا د % ط ب ا ! ل وأ )د /و د م ار & رر ر وز م ار ا ق ط ن 4 ل و ا . نأ اوأر ن ذ ا أ ود وھ و ا م ار ا ب را ن ضرG ا ن يد ا D ر ا ق د ھا اود او ار /ا كو ا اذھ & % ة ا ز5 ةر ر % نأ م اد ا وھ ةرور4 س يد ا د ا و ا م ار ا ب را اود 9رط ل;) ن ك ذ ىر فو و ءاد %/ / . د ، ب /ا هذ! وو أ 2او و ا م ار ب /ا ف ر ا ن D # و ا م ار ا ف#و ب نھار ا 4و ا أ ر ةد% ر %/ا ن ذ)N ن ، ار /ا 9او نو ا كو نأ ب يذ او ، نوـ ا ' % ! ل ةرو# نو أ ل ن% ع ـ ا و N ب ، نو ا ' ر أ اءاد %ا كو ا اذھ ن ، # & % و لاو أ & % ءاد %ا ن و ا ر ا كو ا عو ث ، أ & ل# و # ) ا ة ا ر & % و إ ا ل#5 ا ' 4و اذھ و ل ا & رو# ارد د % -و ا ر ا ، ا ب ار /ا كو ا 9;% زار ا ةرور4 و ' و ! ق ل # /ا و م;%/ا و و ن ، اروط د! ا و و ا ر ا ص ا ط ر مد% ب ل ; أ ر ةد د ارو# ب%و ن ; ر!ظ د9 و ا ل;) ن ك ذ & و ، G ا & % ز ر ا أ ادھ/ا و و و ا هذھ ن ضرG ا و ! ةو ر ا ف .
(
ن 2 ا
و ! م*ار" ل
ا ل ! 1ا م ر"
:
م ر ن G ا ت رط و ا مظ ا & % ءاد %/ا إ / اذھ ن ا # ق # ا هذھ د د و 5 ) ر ت ھ ا تر!ظ د9و ، ءاد %/ا ) 1 ( ، ! ر ذ :
أ
(
ه " 1ا ـ
لو1ا
:
ىر يأر ا اذھ ب #ا ، ا وھ # ) ا ا ق نأ ر % أ ن ھ ' # ) ا M ار ا و /ا ب ا ز) ا ت و ا أ يد D ر & % ! % يد ا ل# لاو ا ض ن %ر ا ض يأر ا اذھ د أو ، ك ذ ءار ر /ا ةد ا ت /و ا ت /و .ب
(
( ا ه " 1ا ـ
:
و ةاو ا ت ا و ت و ا ; د يذ او ةد ا ا ' يذ ا وھ ب ا ا ن 4 عر ا ! رد ذا ا ت و ا هذ! ب%; ا رط ر - / ث أ ل ر وز ا .ج
(
1ا ـ
ث ( ا ه "
:
م ! ه /ا اذھ ب #ا ةر د # ! اذ د ت و ا نو # ) ا ة ت ءاو دار L د # 9ا ت و ت وأ ، أ هذھ ' ، و ط تاذ و ت ر ا إ ع;ط/ا در م ر & ! % ' حر# ا ر C لو)د ا ق رط ن% إ ظ & /ا ب ا م . د9و لود ا اذ و ارد نو ر /ا ةد ا ت /و ا ه /ا اذھ ت د /ا .د
(
ـ
ار ا ه " 1ا
:
& ا ر)/ا ض ا د ار /ا ل 5 ا ل ، ا # ا ن يذ ا و! ، اذQ دد! ار /ا كو ا ن ا ن كو ا ن اذا ا ، '%در 5 ا صو# # ا هذھ # ) #و# ن ت و ا ر دد! ار /ا . و ا م ار نأ & إ رظ اذإ ن و / مأ ت ر ا ل# ا ب ا ن ءاو ، ! و /ا و قار ) ا ا M ار و ت ب%; ا ب ، ا و / و ل ا ر وز ا 9ر و و ا ةء إ و و! ل ا ا ور /ا د ر ، ر# ا ت 9 ط ا ل ا ل /ا و ، ر ك ! ا و ! اد) ا ةء إ و ، - ا ل#5 ا ! قرط ا م ار ا ن ھر C و # ) ا ة ا Q ن ن N نأ م ار ا هذھ ن M و و ا - ا ناد نأ ' ك / و ، ا و و ا ل و ا ل ا - ا مد% ر5 ا ا و د # 9/ا ا ر ) ا ر %/ا ن ذ)2ا نود ت ا و لود ا ف ) ' % ل ا ن% ا د ا ! % - د ا ل و ا ، D ار ب ، ، ىر ك م ر ن G ا نأ - ا وھ تاءاد %/ا - د ا و و ا ل ا ا ت/ ا . _________________ _________ ) 1 ( 6 & د 5 .ا .ا : ا '6ا"8 ،ةر لد ، ،2 و.ا ,J ا ! ا , ا تار ، ، تو" 2005 ص ، 309 .ا
عر$
( ا
و ! ا م*ار" ا م"
را اود و
ت و # ا ن ر - ا '5 و ا م ار ا م ر د نا ، ! ر د F ن ك ھ ! ن كاردا مد% ب ! % ا ر ) ا م و أ ا ا ن ر ا د ارود م;%/ا ب ث ءو ا ن ھ ن و ، ق 9د ر C ةرھ ظ ا م ' ل ل رط ) ا ل و! و ضو G ا ةر -ا إ & ت ارد ا ءار ! ا و ا ز ار ا أ ، و ا م ار ا ا ت # /ا و ت ا و أ ار ! ا ن مCر ا & % ' د / دو و وھ ا مار /ا م ةرور4 س / ت # ا مد ةرو# ط ! و ، 9او ا % دد% يا ، طر ا ت; دراو ا وھو ط يرھ ظ ا مار / & 49 م ا ! N رد# ا م ار ا دد% ن% ت # ا مد ، ! % F ا م ار ا . ' ك / و ن و ا م ار ا هر و ارظ ،ود ر - ر ا م ار ا هذ! ا م ا نا ر ا ر-ا ناد ا و ! را و! . ت # /ا زر ا مد نأ لو و ا م ار ا ب را اود & ا قرط صو#) ا اذ! .
1وأ
-و ! ا م*ار" ا م"
:
أ ر ر ثد ر /ا ةد ا ت /و ا رد # م ا ر % ت ر /ا م ار ن يو ا ز ر ن% Center Complaint Internet Crime (IC3) ، ا ت ــ هر ر يذ ا طو از ر ء 4 ا ت 9 ا م ار NW3C ارد5 ا ت ا ب ق FBI ، ;#5 ار ر م4 يذ او ن ! % Fـ ا م ار ا ن% 01 5 2009 & ا 31 ، ا س5 ن ر د ن ث م نأ ' درو & ا 5 را و ا ل /ا م ار 560 ر ا ر/ود نو 2009 ! ن نا د 265 نو ر ا ر/ود 2008 . ل ا ل /ا ! ھاو و ا ل /ا ر ! % F ا ر ا م ار ا ةراد# تء و ! % F ا م ار ا ر نا ، و! ا 9ر ك ذ و ر# ا ت 9 ط ا 2001 2009 % 5 را D4و 667,8 % . ) 1 ( ( و K"L تر Symantec ' ر ا ق ب و ، 2010 ، ر ) ب و ا م ار ا ن ب رد ) 114 ( درط د از ھو ود ا ىو ا & % و ر/ود ر . ) 2 ( أ و ا ن 2ا ##) ا ر /ا ر ا '' McAfee '' ، ا ت د9 ! ارد ر ؤ دو ار و سو اد ا يد # 9/ا 2008 ، رار4أ ت و ا م ار ا نا ةر ةر ر Cو ف أ ب ترد9 ت ر ) 1000 ( ر ار/ودر ت ط ا 9ر م ار ا هذھ & % ب G و ، و ا . ) 3 ( ____________________ __________
Internet Crime Report of Internet Crime Complaint Center, IC3, 2009 :2 م9ر ق ا رظ ا (1) ) 2 ( ) 3 ( ر 7F ت 6 5>ا 15 " Kأ 2010 "M&أ ، ا : 2010.html -dollars -114 -coute -cybercriminalite -445352 -donnees/actualite -et -business/securite -http://pro.clubic.com/it
أ 2ا ود ا ر ؤ ا ت د9 ارد ت5 د و ا م ار ا ب را ةر و %ر ن% لو لو ةرھ د ا ت و ا ن ا 2008 ، أ ن ر ا ت ر ا & % ق 9د ث;- ل ثد م4 500 ن ر- أو 9و نو 15 5# نو ھر Cو ت و ا د%او9 ن ; و رو# ا ن ت; او . ) 1 (
(
-و ! ا م*ار" ا ب را ا-ود
رظ ا د % ، و ا م ار ا ب را اود ب أ ر /ا ! د ا ت د) ك ذ ط ر ن ، ت ل # /ا ا تر # ث ل ص) يأ أ م ا ء ور /ا د ر ا د) ل45 ، ن يذ ا و ل ا و ل را اد ر ةرو# و ت 5 ا ل ةرو#و و# -د ا د) نأ ، ف4 ، ك ذ ةر و و إ ن ت 5 ا ل و و ل د) ك ذ & ب آ إ & آ ظ 5 /ا ا ، ر) ز ! ا ةر اذ ءاو ! أ 2ا د) و ا 4 ا ت ر /ا ت ا د9و ، ور /ا ف ر لو)د ا إ ب & آ ك ذ D ت ط و M ار ل د ن% ، نود أ ا ت د) ا ل & ن اد /ا ةدھ ن ;%/او !%و9و رو ا ث ، ت و ا و ر و و ا ف # ا ةءار9و و ت/ ا 5 ) ا أ 2ا و ل ا قاو او م! تاد ، ءار & % د9 ا او ا أ و ت ر /ا ر % ر ت % ءار ا أ ر /ا ةر & و و ، ... J ا . و ;) ن ، ت ر /ا و و ا ظ /ا ھر و ا ت د) ا رظ ا ل اود ھ D4 و ، مار /ا ن عو ا اذھ ب ر/ ن ر ا إ ا ن ن إ D ر ا ق & N 2ا ر ا ث ، & و 2ا ! ا ر أ ارد ت ر ر ذ Parker ن 43 % /ا ت/ ن ن ، ! % ن ا و ا ل 2ا ! ل ا & % لو# ا وھ لو ) 2 ( . و د9 ، د9 م ا ر % ت ر /ا م ر ن يو ا ز ر ر ر ب ، ضرG ا نو ا م ار ا نأ D ر ا ق ! و ا ل / ر ل ت 9 5 د9 ، ل /ا نو ب ا ر و و ا و ا م ار ا ط إ & أ ب ط ; ، ور /ا ل و ا ظ أ & % ر ل د كو ا ن و زو ر ر ىو لاو /ا ل و أ مر ا ن در ، ل و ا اذھ ءار ا ن ن ر م 9ر ; ل و مو ' زو ر ا هذھ & % لو# ا ن و ا تار/ود ا ن إ نود هد #ر & أ يا كر ن ' د ل د ) 3 ( . ت و ا & % لو# او ب ا م ظ قار )/ ت # ط M ار ل ا /ا ا ب ط / د9و اد وھ ن ن -;- م 9 نا ثد ث ، ' ز) ا 2005 & عوـ ا اذھ ن M ر ل '' Botnet '' أ و ك ذ & '' Spybot '' ) 4 ( ، ف ا قار ) 100.000 ب آ ك ذ د ! م او & % لو# ا ءاو ! ;G ا و د ن% أ لاو أ ور ا 9او & % ت ھ ن و . ) 5 ( ____________________ ________ ) 1 ( د ن د ار و ا ، ت ر /ا نو 9 ' #و#) ا و ت و ا ن ا لو لو/ا ود ا ر ؤ ا ا ' د ل % '9رو ، ةرھ ا ، 2008 . ) 2 ( د ، او ا ق ا ر ا ، ص 50 . ) 3 ( ص ، ق ا ر ا ، % د أ دو 24 . ) 4 ( م9ر ق ا رظ ا 1 – دراو ا ت ط# ا ارد ا ة -.
ر ا ت ر او و ا 9او ا #ر9 ت ر ا اود ا ر!ظ و إ '4ر 5# اذ لو# ت د) ن #ر ا 9او & % ت و ا هذھ . ر C أ ، ور /ا م ار ا ب ر/ اد ا اد س ر ا D ر ا ق ن% ث ا ن إ ةر - م ار نأ ذ 9او ا قار )ا ! و ، و و ا م ا م! ارد9 زار ا ىو ھو ر ! فد! / ب ر م 9 ث ، ! ط و ور /ا أ /ا ةاو! ا د ت ث ا ن ن و نوC ا 9و قار ) ن ورو ' ت و ا ز ار د ا . ) 1 ( ن ك ذ ا اود ا ر و أ ، و ا م ار ا ب را & % تاز5 ا مھ إ ر ) م ذ %ار# ا ن د د ا ت ر /ا قار )/ م اد ' ل ل ت ر /ا ، و 9او أ ةروظ وا رط ر / وا ھرا ل %/ M ور ا وا ! ط و . د9و ، لود ا ن ت %ار# ا ل ح; ا - و ا ر ا تر # ب ف ؤ ن و '' ن! يد # 9/ا ء ذ ا '' /ا ر ! ا د ! ا ن د د عو رو!ظ فر ا د9 ، و ا د إ ر %ا ذ أ م ا ن يد ا ح; ا ضو يذ ا ث د ا ح; ا وھ ت و ا و و . ) 2 ( M ار ل- #ر ا M ار & % ب ط ا جاور ارظ ا ت ا تدد د9و '' Sniffer '' ك ا ب ي2 ر ا & % لو# ا ن آ أ 9و و أ ط و ةدود او- ك ذو ، ر# 9 ) 3 ( . ت و أ ا ت ةد% قار )ا ن ن أ ب ن د % ت - ا اد ت ا هذھ & و 2 و ا تار ) ا ز ! & ا ! % ل# ا ت و ا م و ن ر KGB . ) 4 (
ا
ب ط
ا
( ا
ر" ا ص* '
و ! ا
9 " ا و " ا ت
و
نا هر C ن% مار /ا ن ثد ا ط ا اذھز ر# و و ا ر ا ص #) ط 4 يد ا مار /ا ن . ن ' و عر ا ل % ل! هذھ ; ا ر ا صو# ا C # ا م ار ا ةروط) نأ ' ك / و ، م ار ا م ار ا و ظ ا م ار ا ف # ن ! ل و ، تارد) ر /ا و ھر/ا اذھ ل 9 ! رط)ا ن م نا '' زور ن و Colin ROSE '' وھو ر ) ت ا ن او و ا مظ ت ر ا ىد إ د /ا د د! ث - ر ا ھ و ا م ار نا و و ر ا و ا /ا د & ظ ا لود وو ا و ) 5 ( . _______________ _______ ______ ) 1 ( 4! ا راد،& و/ا ط ا، - د ا و و ا و ا نو ا ،ر G# ا 9 ا د % ل ،ة"ھ ! ا " ا 1992 ، ص 17 .
(2) Lacoste (P) , Les métiers de l’intelligence économique, Défense nationale,Paris,2006,P.144.
(3) (4) Abbas (Jaber.), Op cit, pp. 26 - 27.
2و ا ب ا ز ! !ط ر د ا م ار ا ن ھر C ن% ز و ا ر ا ن ت ا و د ، ت و ا و و ل - د ا أ 9رط ل;) ن ' فو # ) ط اذھ ! % &54 ا عر5 2ا و ا ر ا ص #) لو ، ا و عر5 - ا لو أ ا ت مھ أ مر فر و و ا & % فر م- ، ' % ا أ ءاد %/ا 4 و مار ا ن عو ا اذھ .
ا
عر$
لو&ا
و ! ا
ر" ا ص* '
از ا هذھ ب و ، د ا م ار ا ن ھر C ن% ھز ص #) ا ن %و و ا ر ت ل نو ا ء ! & % ! 5 و ا ر ا ت4ر ل مز; ا ن م ا ار س /او ئد ا نو ا ! % ا ل;) ن ا د ا '#و# . ن و أ ن و ا ر ا ص #) زر ر ذ :
دود ةر ! ا م*ار" ا ن
و ! ا م*ار" ا ـ أ
:
2ا رو!ظ د ت ر أ ت ةد% ن ل # /ا ا ت آ ! # 5 ا ا ت ! د9و ، ھ %ر و ھذ ت ! و ت و ا لد نود لو ك ھ د م ث أ ك ذ ىد إ & ھد 5 أ ن 9ر5 ن ا ةد% ر- د9 5 ) لود و ةد او ا و ا ر آ د او ن ، ث أ ' د م ر ' را ن و ا ن ل#5 ا اذھو ، ر رود و ا ر ا ز د ا م ار ا ن% ر ل ) 1 ( .
و ! ا م*ار" ا ت (ا و ف
ا و!' ـ ب
:
و ا م ار ا ز ا كر مد ارظ ! -ا و ! ا و # آ ر ار -أ و و أ ب C 2ا ا ب ا ت ر G ، ن أ زو ر ل )دا ط او م م ار ا ن ھر C و و ا ل /ا و و أ م 9ر ، ! ا و #و ھد م رو ا ھو أ ! -ا و . ةد %و ض ر ا ف ا م د# ا ) 2 ( . أ 2 ر ا ن% م! % & ا F مد% ن # ) ا م! أ ت ؤ ا ن ا - و أ ق ا ! ن ق ، ! % ىد ا ت ر ا و . د9و أ ' ر رو مو ر '' ا ا '' & إ أ ءار ) ا د %ا ب ' Q ن 15 % ن ط و ، ت ر ا ل 9 ن ! % ن ا ھ و ا ل ; ا م ار أ ف ا نود ر م ار ا ن د د ا ن ! % ف ا م ا ت/ ا م ارد و ! % 5 ا"M& 3ﺗ ,1ا . ) 3 ( _______ ______________________
(1) Sieber (Ulrich), The international Handbook on Computer Crime ‘’Computer related Economic Crime and the
infringements of privacy, John Wiley and Sons, 1986, p. 83.
) 2 ( ص ،E F ا 8" ا ،" N5 ا , ا (, O 8 17 . ) 3 ( ،" F ر م ﺗ ا ! ا 7 ، 2 و.ا ,J ا ، &در.ا : - ا PK" " &و 8"ﺗ ، ن ، 1989 ، ص 400 .
ا ر! ا و ت ر 1ا
و 1ا ب
ا ل( ' ل* و ب ط ـ ج
:
ر و و ا ر ا ب ط ا ب ا 2ا م ار ت ر /ا ك ذ و 2 ارظ ت ر ! و و ر ا ب را أ ، ر ا ! اود أ ةروط) رد ب رور4 ! ا ر ا ن% و ا ر ا .
د
و ! ا "و و
و ةر ب ط ـ د
!
:
، و ا م ار ا ط ا ب Q نو / 4 ا ط 4 ا ل ر ن ء -ا ةر ! و ار ب / & ##) نو نا ب و ا م ار ا ق ا ن ك ذ ، ير ا و ث ا Nط) ور /ا ل د ا ف; ا .
ا
عر$
( ا
ت
و
" ا
" ا
9
و ! ا
ر" ا
و ا ر ا ص #) ت ا ا رط & % و ا مر فر وا ا ھو ر و ا مر ا كو 4 وھو ' % ا و ك ذو ، # ) ا ط ا ب ! ط ر ! ا ث ن د و و د ا م ار ا ن% ف ) و ة . م- ' دد و و ا مر ا ت مھ/ قرط فو و م ار ا م! % ا د د قرط و ا .أ
1و
-و ! ا مر" ا -وا " ا ت
:
ذ /ا ن و ، ء 4 ا ت 9 ا يوذ ن ر ا 5 ط ن 4 و ا مر ا جاردا ء ! 5 ا ف )ا 2ا ر '' د /رذ Sutherland '' أ ن لو أ '5 ؤ ا هذھ ق ط ' ' ء 4 ا ت 9 ا يوذ مار ا '' 1939 ، و د9 ط ر او ن ر ا ن ا ط ا ! د#9 ! ! ا و % /ا . ) 1 ( نو ب ا ر و أ ف;) ! ا ا ! ا ل;) ن ! ار ب ر ةر )/ا 5 ط ا هذھ ن # ) ت ' يذ ا و ا مر ا ن رد ' ; ت/ ا ب Cا ز ' أ و و ، ء/ؤھ ن% هز ' ار ب را & % هد% و و ا ر ا و م ا ، د # 9ا ء 4 ا ت 9 ا ب #ا م ار نا و ا م ار ا ف;) ! . ' و ا م ار نا ء ! 5 ا ض ر %ا د9و يوذ م ار !9 ط ل)د ! ا ل ء 4 ا ت 9 ا . ) 2 ( ______________________ _____
(1) Geis (G.), White-Collar Crime, Offences in Business, Politics and The professions, N.Y, The Free Press, 1995, p. 23.
د9و أ 2ا ر ذ '' ر ر Parker " إ & أ ء 4 ا ت 9 ا يوذ ن ر ا و ا مر ا ' مCر ' ن د د ا ' و هر %ا مد ت 5# ا ، مار /ا ن عو إ / أ هز ص #) ' ن ةر ! ا ل ث% ا و ط ا و و ا م ا و ر ا و . ) 1 ( و ط ا ةر ! ل ا اذھ ا ةر ) ا رد نو ، أ فورظ ط /ا ! د#9 د ر ا ل نود ا ق & ا ل#و ا 5 م! و ر ا ، ا ز ! - ا و ' ; و /ا ب '9ار )ا دار ا ، أ /ا ب ا ز ! & ا جو و ا و ا مر D يذ ا ز /ا ! ط ا فظو ص) ' و أ ق ا ك و ا ا ب ا ل فد! ا . و ر ذ 4 و ا مر ا ت ن أ ا ن ن عو ص#) ' مار أ دو ' ةر ل إ ' % ض ا م اذا تار ! ا ر وط و يد ا ل ا ن عو ' ار ب را & . و ا ر ا ط ارظ و Q ت ارد ا ر ف م / و ا مر ا ن أ ب Cا ن ، ء ذ2ا ن و ا م ار ا ر ،ر 5 ا & % ب G و ا ب ا ل يذ ا ص) ب ،ك ن لاو أ ل و وأ 9ر ن ن و أ ء ذ ا ن رد9 & % نو ن ، 9ر اوأ ب# ا سر و! - د ا ا ل و ماد) . ) 2 ( ن و ا مر ا ن% ل 9 ! ن و أ ط ر س ' اوأ % ا ف ' ن% ف م ' ا وأ، ' أ ءاد% ي ، م ار ا دد ، ' % ب ا 9و ب ط ر & و! ، # ) ت 5# ز و و ا مار ا نو ! ا مد% 4 ! روط) جرد و !%و و و ا . ) 3 ( و ا مار /ا ر ف # م د9و إ 4 ن & 2ا م م ار ا ب را ةاوھ ن طو & و م! % ق ط و و ا '' ر ! ا Hacker ." ) 4 ( » #5 ماد) & يذ ا ص) اوھو ' ر ن% ث يذ او M ر م ظ ل ا اذھ «
«Le hacker peut être considéré comme une personne qui prend du plaisir à
explorer en détail un système programmable et qui cherche sans cesse à
étendre ses connaissances dans ce domaine » . (5)
د9و و ا F او ر G# م! & % D ط#ا ) 6 ( ، 2ا و ا و م! 9 ن ر ا م ار ا & % ةر -ا ن عو ! و ث ا و /ا ت ا ظ ا قار ) . ________________________ _____
(1) Parker (Donn B.), Op cit, p 136.
) 2 ( و نو ا ر ؤ & ا مد ث ،ر و ا م ار ت و ا نو 9 د ا د%او ا ء; مد%، م C د م C ،ت ر /ا تار /ا ، ي 2000 ص ، 5 . ) 3 ( ا ا ( ، ص، E F ا 8" ا 37 . ) 4 ( ا رظ أ م9ر ق 1 ارد ا ةدراو ا ت ط# ا .
(5) Martin ( D) et Martin (F.P) ,Cybercrime , Paris, Press Universitaires, 2001, p. 75. ) 6 ( د ر ا ، او ا ' 5 ص ، 39 .
م! % ق ط و ن ر ا م4 - ا 5 ا أ '' ر ر ا Crackers '' ، مھو أ ##) و ار ا ر-ا ب ر-ا ل م! ر ! م ار /ا ةروط) ا ن ر ب & % و و ا و و و ل ا اذھ م! ر )و . ) 1 ( ( -" ا د د و ! ا ر" ا 9 : و ا مار /ا 4 نو د9 إ ن د % دار ا وأ ر ت ر وأ و ت ؤ ، قار ) & % ب ر د9 و ا م ظ ا أ ، ء/ؤھ ن ي ك ذ ب ا ر و إ & ر ا ا ب ا ل ا ت ر /ا و ن و و ا مار /ا 4 ت . م ار ا هذھ ر م! % & ا ل نو Cو أ ; % ا ةرھ ظ م9 5 مار و ا ، م! ب ر ا ءاد %/ا ن% F ا ن% م! % & ا م ا ب ، قار )ا ن ءاو و ا م ظ أ ل /ا و ر# ا 9 ط ا & % ء; /ا و أ ھر C & ا # ) ا ة ا ر ك ! ا و م ار ا ن ، & % ب # طر ا ل ر وذ ا دو! ا ن د م ار ا هذھ ر د د و ا مار /ا . ل ا 4 او 9و م! ا نو رد م ار ا هذھ 4 ل س ن و و أ ، و! ل ا و ط د ا ر C و ا ت & % اءاد %ا ا و و ا ر أ ت و و ز) ن 4 أ ظ ت ط /ا ا أ ت و د4 و ر م ' ز ، دار ; # ) ا ة ط ر هذھ تاءاد %/ا ص #) ن 2ا %ر ! ر ن 4 ن ل ، ا ن ت; /ا و! و ءاد م ار ا هذھ 4 9;طا ك ذ نو / د9 و ، ! 4 م!%و9و ر)N فرظ نو . 2 ضر C ا و ىر ا ت ر ا و ر# ا ت ؤ ا أ و ا ل /ا و ب# ا ل % أ و ُدر م ار ا هذھ ن% F ا ن% ! ا ب ن ، #ر ا ىد ! س ا مد% & % !#ر & ا ه ! ل ا ن% ن ز ا فوز% ن ) و ا ! 4و & % ةروط) ن ك ذ ، ! ر و ! ز ر ) ا و )اد ا ! ز; ا ا ر و ن% ھز . ______ ______________________ _________ __________ ) 1 ( رظ ا م9ر ق ا 1 ارد ا ةدراو ا ت ط# ا .
لو1ا ل'$ ا
د او ا
و ! ا
ر" ! ا
ا ر ا ناو ق ث م ار ا 9 ن% ھز و و ا ر ا #و#) & ا يد ! ا ، مز ا د ز ا اذ! و أ ! نو ن أ ! # ) ا ! . ن و ا ر و ا ط ا د د و أ ن و ل)اد ا 5 ) ا ل او ا & % فر ن N را د ' %و ، ر ا أ ل#5 ا اذھ سرد ن آ و او و ا ر ا ب را ا ل ر و ا ر# ا اذ و ك ذ . 2و ل وھ د ا م ار ا ن ھر C ن% و ا م ار ا ز مھأ ن ر ا ل- ا د د ل;) ن ' و Q ت و ا و ا ! 9 ن و !# #) ضر%و ت و ا مو!5 ، رط ر ا ن% ا وؤ ا و عور او ھ ا م أ ارد ق . ارد لو/ا ث ا ص#) فو ' %و آ لو ن ، ! وو ! و و ا ر ا - ا ث ا أ & %، ر ا ن ر أ عور ا و ھ ا م ا ارد ##) ث - ا ث ا نو ن و ا م ار ا از ا وؤ ا و .
ا
ث
لو&ا
و ! ا
ر" ا آ
،
و
* و
و ا م ار ا 4 أر ! % د ا ر ا د % 5 ر ! نأ & % مر ا نو ب ا و و ارد ا ، ط هذھ ر ا م ا 4 أ نو ن اد ك ! ر و و ن & دا ، و ا ف ) و ب أ 9ر ا ر ، ا ىد ا د# ا ف; ) ! را وأ د ا وأ و ا ل /ا وأ م ا ا ن ب ط م ار ا ن ھر C W ت ل ! ' و ار ا . د ر ن ! ط ر G و !5 ف ) ، ر ا ب را د) ا ل و ا ف; ) و & إ و ر ، ءاد %/ا ' % 9و يذ ا ل ا ب ر ا ف ف ) ، لو نأ قرط & إ آ ر ا ب را و ا ب ط ا ا ،لو2 ءاد %/ا ل لو - ا ب ط ا و أ ، ب ط ا م ار ا هذھ ب را ل و د د '##) فو ث - ا .
ب ط ا
لو&ا
آ
و ! ا
ر" ا
ب ا ت ط ا م ا ل ار -;- ر % ھ ل )د ا م- ا و جار) ا ، ن و ا مر و أ ر ب ر ن أ ل ار ا هذھ ن ي ، # ر C ت و ل )دا ' ;-أ ، و ا م ار ا مظ ر ا هذھ ء -ا م و ل )د/ا ر ء -أ /ا ا ر ت ط Q 2ا M ار ا فذ مو ةد د M ار 4و ن ' # ، هذھ ز و م ةرور4 ر ا ' % و /ا ب ا ت مر ا ، أ 2ا ر ا جار)/ا ھو ةر ) Q & % ب%; ا ن )د ا ت ط نو / ا ر) ا ت ا . ) 1 ( أ ا ب ا ن اذا 2ا لو#و ت ر Q ' حر# ا ر C لو)د ا ن إ & أ ز) ا ت ا ظ أ 2ا ر % و ا و و ا ظ نو د9 ت ط ا ر د فد! أ ، ز) ا ت ا & % ء; /ا و ، ن ذ ا ن ا & % ل /ا و ا ر % ت ا حرطو ج ا ةد %ا ر % ءاد %/ا اذھ ء 5)ا م /ا ر % د ا د) نو ط ت ر . ) 2 ( و ا ر ا ذ 5 ا تاوط) د د ن ' %و : أ ـ و ط ا M ار ا وا ت و ا & % يو يذ ا /ا ب ا م ظ ن% ث ا . ! ةد 5 /ا و م ظ ا ف 4 ط & ا لو#و ا ـ ب . م ا و ' م ا م- م ظ ا & ا لو)د ا ـ ج ت ا ل د وا ءز فذ وا ! ! ; ا . ' % ةر ) ا ق ا ل;) ن وا ت و ا ءاو ار /ا كو ا ن ةد 5 /ا ـ د . ءاد %/ا ر -ا و و د/ا ء 5)ا ـ ه .
ب ط ا
( ا
و ! ا
ر" ا ل
ا م ار ا فد! د9 و إ ! 9ر ل;) ن /ا ب ا ز ! ز) ا ت و ا ، أ ر G و ھ أ ق رط ن% د ا ر Cو د ا ' و و /ا ب ا ز ! ارار4ا ب ر د9 ، ! ذ و ر د ا ت ور 5 ا ر أ 2ا ل ل9ر و ر و ا ظ زر ا ، ' ط ر ا ط ل ا ر ا 2ا ت ؤ ا وا ص ) /ا فاد! ا ت ر ، د د! ا ل- و ا م ار ا ن %و ل ا رو!ظ 5 ا ر & % ض ر ا و ، تارد) او ب ھر; M ور او فذ ا و ب ا و ك ذو ، ل را ل;) ن & % يو ور إ د ر داو ا بادX أ و ور / تارد) ا ك;! . ! ت و ا فر و '' ; نو ن/ D # ا ت ا وا م ھ 5 ا وا ق ا وا زو ر ا ن %و ز ھو، ور /ا ظ /ا وا دار /ا ط او ءاو وا ل وN ا و ر 5 وا ل # /ا و لد ث ور 5 ) ل و ! وا ! و ، ! ز و ، ھر G ن '' . ) 3 ( _______ ________________ _________ ) 1 ( % ر ا د د ا ، ا د ، ك ! د ا ةرھ ا ، ر ا 4! ا را ، 1994 ، ص 71 . ) 2 ( د % ، 9و ا ا تارو ،ت ر /ا و و ا م ار ، Yد % م ر ا د % Y ، تور 2007 ص ، 20 .
نو ت و ا ن% ت ا ف ) و أ ا و يد # 9/ا نو ا ظ ! ر% ت ا ن ) OCDE ( ! » ق ا ن %و ن% ةر % أ م ھ 5 ا و أ ! ادد ; ذ) ا ت ا و ر 5 ا و لد 9 2ا ط او دار أ ل و و إ ، ور أ هذھ ن ص ) ا & ا ! ت و ا ت ا ، ! اذ ر د ھ نا ذا ا ! قر5 م نو ا ن و « . ) 1 ( !%و ث ن ت و ا ف ) أ ! ، و ا وظ ا ل)اد ' مو يذ ا رود ا و ت و ك /ا ب ل G M ار ل نو ، 2ا و ل ا ع ط ق ت و ك ھو م ص) ا و ل % ا و ت; أ ر# ا ت; ا رار ، أ و أ % # 9 تاذ ت و نو ن أ رط ص) ! و ج ج /ا إ ل ت و د و ا و ر ا & أ % ل أ د أ عو ق ل ل ، و ت و ا ن ن . د9و أ ت و ا تر -إ د ر C ط تاذ ! و ل- ' % ءاد %/ا ; ھر % ، ث لو ء ! 5 ا ف )ا ! ط ، و ا ت و ا ر %ا ' 5 ا ن ب ض ر إ ن / 2ا ا قو ! د أ 5 ا و أ % # ا و ) 2 ( ، ب ىر د ا ن ر5 ا ' 5 ا ن و ا ا ! % / لاو /ا 5 ط ن ت و ا ، 5 ط ن 4 ل)د ! ل # ) ا ! ط د%او9 ق و 4) و ت د) او ا ر # ا وؤ ا ) 3 ( ، ةد ا ص & ا اد ا ك ذو 1382 ر5 ا د ا نو ا ن . أ ا 2ا ه بھذ د ر) إ ذ /ا ل % د9و ، ت و ا ر %ا ا & ر5 ا '' / ر Pierre Catala '' و ، ' ا و ا نو ك ذ أ ج ! و ير ل إ ر# ا زو ن & %ور رط ! و ا ، مو!5 ل !G و ! % ع;ط; # ! ل ل نو و . ! ! & ا 4/ ، قو ا ر - ا ! د # 9/ا ا ر و و ت و ا D # 9 ! اذ يد ا ط و ا ن% رظ ا ضG ! ل ا . ) 4 ( أ ض ا ةذ د نو ا ن M ا أ 2 ت و ا ;# ر5 ا ض ا م ; نو ن ار /ا ط ا ' % ب# ) 5 ( ر5 ا ض ا تد ا د % ك ذو ، 8 ر د 1971 م ذ ا ف /ا يذ ا م! ا كو & % /ا ) ف#و ق ط 4 ي م 9 صار9ا م ! % ؤ ن ط G صار9L تط%أ ا ھ ت و ! د %ا ل 9 !) ةد %ا ضرG ر G ا & ا ! 9 ! % ر G ا لو# و #2ا ! ! د %ا ن مCر ا & % ! 9 ھد أ . ) 6 ( ______________________________
(1)Recommendation of the Council Concerning Guidlines for the security of Information System,26 November 1992. (2) Goutal (Jean-Louis) ,Informatique et droit privé, in Bensoussan Alain, Linant de Bellefonds ( Xavier),Maisel
(Herbert) ,in Emerg ence du droit de l’informatique, Edition des parques,1983,p 92.
(3) Lucas de Leyssac (Marie-Paule),Une Information Seule est-elle Susceptible de Vol d’une autre atteinte juridique aux
biens,Dalloz Siery,1985, p 43.
(4) Lucas de Leyssac (Marie-Paule), Ibid, p 46.
(5)
Delmas-Marty (Mireille), Droit Pénal des Affaires, Presse Universitaire de France, 1990, p.46.
(6)
ب ط ا
ث ( ا
و ! ا
ر" ا ل* و
ا و د# ا ت D ار /ا ' و م ا و ا مر . ز و ر ا ل و و ا ھر او ارظ ، لو# ا ! ! و ت/ ا ب Cأ و ر N و ا ر# ا . ن و أ ! ر ذ ن : 1ا ب ا ـأ : D ط# ز /ا G ا ' Computer ر5 ا G ا و ب يأ Ordinateur ' ا ' ت ط%ا ا ت 5 ر ا ن و ، ا ظ & » ! د ءاز /ا ن )اد %و ور ا ا وھو ز) ا ت ا ءادا ل;) ن كر فدھ ! ةر 9دو % %ر تاذ و ط ا M ا & % لو# ! و ! ز) و ت ا لو 9 « . ) 1 ( فر% N ' » ز ! إ ط ور أ مو ن N ا ت ا ءاد % رد و ةد او ا - ا ا ن ل ھ م ل ا & % ةرد ا ' د و 9د ا ! ا ا د % !% ر او ! ز) و ت « . ) 2 ( دروو ا ب ا ت ط# ا %و و ا N ' » ز ! إ و ر اوا ر ط ور ت ل )دا ت % ذ 5 ط ل Data input ، أ ت و جار)ا و Information output ، ت % ءار او أ جار)/ا ةز! ا & % وھو، ط و أ ، ن ز) ا و ! )دا م ت ا و ا ةد و ل;) ن !% ر او D 5 ا و ل- ل )د/ا تاد و ق رط ن% ب ا لG ط او ، ا ت ا ءار مو ا ز ر ا ط ا ت ا ك ذ و ، ا د و ! م ت ت ط ا ل- جار)/ا ةز! ا & % أ 5 ) ا ن ز) ا ط و و « . ) 3 ( ا د ا ت و ا ن /ا ب ا نو و ) 4 ( : أ ل د1ا تاد و ـ1و : ل;) و ا مر ا ! او ر او/ا وا ت ا ل )دا م ! ;) ن ا تاد و ا ھو ب را ن ل تاد و ا هذھ ل و ' ر " ةرN5 ا Mouse '' ، و '' D 5 ا و Keyboard '' ، " لG ت اوط /ا Disk Drive " . ز ر ا " ! ا ةد و ـ (Central Processing Unit
: ل و '' ر اذ ا ةد و ر ا ة Main Memory '' ا و ت ا ظ5 مو ا ، ، ت9ؤ ل M و '' قط ا و ب ا ةد و
Arthimatic Logic Unit
'' و ، '' م ا ةد و Control Unit '' . ____________ ___________ _____ ______ ) 1 ( ;ھ Y د % /ا ب ا مظ ش 5 ،د ا ، و ا م! ا ت 4 و & و/ا ط ا ، ،ةرھ ا ، ر ا 4! ا راد 1997 ص، 16 . ) 2 ( دو ةز% قو هارو د ر، /ا ب ا ! او د ا وؤ ا ت; ، ل ) د ا ،ة"ھ ! ا ، 1994 ص، 18 . ) 3 ( ،ة"ھ ! ا ،Q ( ا ي"5 ا : - ا ، &و" - .ا : ا ت J5 ا ا، 3 ( 1991 ص، 108 . ) 4 ( ، ر( - .ا، 7 ا "-@ ا راد، ﺗ ا '6ا"7 ا، R ا @ B ( >ا 2005 ص ، 29 ھ( و .
جار 1ا تاد و ـ ( ( ) 1 ( : ا ط و ا ھو / د) ظ ! ھا ن و ، ت ا و ل G ا M ر ! '' ا Monitor '' ، و '' ط ا Printer '' ، '' ت ار ا Plotters '' ، '' تاو#/ا ب ر تاد و Voice synthesizers '' . ن ز ا تاد و ـ ! ار Storage divices : ا ل و ا مھا ن تاد و ا هذھ ر ز ! ا مد) ن ! ;) ن ' / و ا م ار ا ! % ل و ، ' 5 ن ز) ن '' # ا صار9/ا Hard disk '' و ، '' ر ا صار9/ا Flopy disk '' ، و '' رز ا صار9ا CD rom '' . مدو ا ـ Modem : ر ) ا ل # /ا ن /ا ب ا ن يذ ا ز ! ا وھو ت ر /ا ر % . ت ا ـ ب Networks : # ) و ت ا هذھو ، ت ار /ا وا )اد ا ت ا و ت ر /ا ل- ت ا ف ) ل ! ا ت /ا ل45 دود ةر % م ار ! ت و /ا ب ا م ار اد تط%ا ت ر /ا %ر ن و ا مر يد ا ل د ا كر مد% و .