Interpretatio paucorum
de euangelio sermonum :
Édition et analyse d’un glossaire trilingue
(Paris, B.N.F., lat. 1841 et Munich, Clm 6235)1
Les deux manuscrits du haut Moyen Âge, Paris, B.N.F., lat. 1841 et Munich, Clm 6235, contiennent, aux folios 112v-115v et 35v/a-37r/a respectivement, un glossaire trilingue hébreu (parfois syrien), grec et latin de noms propres et communs tirés essentiellement des Évangiles. On trouvera dans les pages qui suivent la première édition critique de ce glossaire demeuré, à notre connais sance, inédit jusqu’à aujourd’hui. En outre, bien que ces deux manuscrits soient mentionnés depuis longtemps dans les études consacrées aux textes hibemo- latins, aucune description complète de chaque manuscrit n’a encore jamais été publiée 2. La première partie de notre article vise donc à combler cette lacune.
1 La collaboration franco-irlandaise des deux auteurs a été rendue possible grâce au programme d’échange Ulysses géré conjointement par le C.N.R.S., Enterprise Ireland et la Royal Irish Academy. Nous remercions vivement ces trois organismes pour leur soutien financier grâce auquel nous avons pu séjourner pendant un mois alternativement à Paris puis à Cork en 2002. Nous expri mons également notre profonde gratitude à Mmes Jennifer O’Reilly et Dagmar O’Riain-Raedel ainsi qu’à M. François Dolbeau, qui ont permis à notre projet de se réaliser. Ce dernier nous a également fait bénéficier de sa science pour résoudre plusieurs difficultés qui nous résistaient. En outre, Eliza beth Mullins exprime sa reconnaissance pour le soutien financier du Fonds du Président de l’Uni versité Collège de Cork dont elle avait bénéficié auparavant pour mener une recherche préliminaire sur le sujet. Enfin, nous avons plaisir à remercier pour leur aide et leur disponibilité les conserva teurs des bibliothèques de Paris et Munich, spécialement M. Mathieu Lescuyer (B.N.F.), Mme Chris tine Foohs et M. Dieter Kudorfer (B.S.B.).
2 Cinq des textes du manuscrit Munich, Clm 6235, furent mentionnés par Bernhard Bisch o ff
dans son article, «Wendepunkte in der Geschichte der lateinischen Exegese im Frühmittelalter», Sacris Erudiri 6, 1954, p. 189-281 : textes n° 11A, 13, 28, 29 et 33. Celui-ci ignorait alors que les quatre premiers se trouvaient également dans Paris, B.N.F., lat. 1841. Il répara cet oubli dans l’édi tion révisée de son article parue dans Mittelalterliche Studien I, Stuttgart, 1966, p. 205-273 : p. 241. Bruno Gr ie s s e r a décrit la seconde moitié de Munich, Clm 6235, dans son article «Die Hand
schriftliche Überlieferung der Expositio IV Evangeliorum des Ps. Hieronymus », Revue Bénédictine 49, 1937, p. 279-321 : p. 283-284. La totalité du manuscrit est décrite par Sean (John Liam) D e Pa o rdans sa thèse inédite, A Study o f the Irish Commentary on Saint Paul contained in the Frei sing Manuscript Clm 6235, D. Phil. Thesis, 2 vol., Trinity College, Dublin, 1999, vol. 1, p. 27-28. Quant à Paris, B.N.F. lat. 1841, le Catalogue général des manuscrits latins, t. II (n° 1439-2692), dir. Ph. La u e r, Paris, Bibliothèque Nationale, 1940, en donne une description sommaire p. 193-194. On trouvera dans le présent article une description plus détaillée des deux manuscrits, déjà décrits par Elizabeth Mu l l in sdans sa thèse inédite, The Insular Reception of the Eusebian Canon Tables: Exegesis and Iconography, Ph. D. Thesis, University College, Cork, 2001, Vol. II, Appendix G, p. 235-239.
Grâce à un tableau comparatif détaillé de leur contenu, les textes qui avaient été précédemment étudiés comme des entités séparées sont replacés dans leur contexte d’origine. La seconde partie de l’article est consacrée à l ’édition critique et à l’analyse du glossaire trilingue.
Description des deux manuscrits
Le manuscrit Paris, B.N.F., lat. 1841 mesure 265 mm de long et 175 mm de large. Il comprend 170 folios, regroupés en quaternions3. Il est écrit à longues lignes en minuscule caroline, à raison de trente lignes en moyenne par page. La presque totalité du manuscrit a été écrite par la même main, excepté les folios lr et 168v-170v, qui contiennent des extraits de Y Epistola Alexandri adAristo-
telem, écrits par une main différente, mais contemporaine de l ’autre. En outre,
une troisième main a inséré aux folios 3v et 4r une messe écrite en gros carac tères. Les principaux textes du manuscrit sont munis d’un titre en lettres capi tales rubriquées et d’initiales ornées. La décoration la plus élaborée du manus crit se trouve au folio 3v où le titre du Commentaire sur Matthieu de Jérôme et l’incipit du premier livre sont mis en évidence par un panneau de lettres majus cules rehaussées de rouge et entourées de petits points formant des lignes et un cadre. Dans son catalogue, Ph. Lauer datait le manuscrit du xie siècle, mais selon B. Bischoff, le manuscrit daterait du milieu du ixe siècle et serait origi naire de la région de Vérone4. Une inscription sur la page de garde signale que le manuscrit se trouva dans la bibliothèque du philologue strasbourgeois Frédéric Ulric Obrecht5, mais la provenance antérieure du manuscrit reste inconnue. Sa reliure actuelle date du xvne siècle, ainsi probablement que l’éga lisation de ses folios.
Le manuscrit Munich, Clm 6235, qui mesure 239 mm de long et de large, comprend 71 folios écrits sur deux colonnes de trente-quatre lignes justifiées à gauche. Le manuscrit est divisé en neuf quaternions, dont le numéro apparaît à
3 Toutefois, le premier folio est isolé et les folios deux et trois forment un binion. On compte vingt et un quaternions au total. Le dernier est incomplet, car il lui manque le huitième folio. La numérotation des cahiers a disparu partiellement ou totalement au début et à la fin de nombreux quaternions du fait de la rognure des pages du manuscrit lors de sa reliure.
4 Cf. Ph. La u er, op. cit., p. 194. B. Bis c h o f fsuggéra dans Mittelalterliche Studien I, p. 241, le
milieu du ixe siècle pour la date et le nord-est de l’Italie pour l’origine. Dans son article «Italie nische Handschriften des neunten bis elften Jahrhunderts in frühmittelalterlichen Bibliotheken ausserhalb Italiens », paru dans II Libro e il testo. Atti del Convegno intemazionale, Urbino, 20-23 settembre 1982, éd. Cesare Qu esta et Renato Ra f f a e l l i, Urbino, 1984, p. 169-194: p. 183, B. Bisc h o ff précisa: «aus der Nähe von Verona». Ses suggestions ont été reprises par Joseph
F. Kell y, «A Catalogue of Early Medieval Hibemo-Latin Biblical Commentaries (II) » , Traditio 45, 1989-1990, p. 393-434 : p. 402, et Michael La p id g e et Richard Sh a r p e, A Bibliography o f Celtic- Latin Literature 400-1200, Dublin, 1985, n° 763, p. 205-206.
5 Sur Frédéric Ulric Obrecht (1646-1701), traducteur de saint Augustin, éditeur de Dictys de Crète, juriste et préteur royal à partir de 1685, après l’annexion de Strasbourg par Louis XIV en 1681, cf. Biographie universelle ancienne et moderne, nouvelle éd., t. 31, Paris, 1843, p. 136-137 et Jean-Pierre Kin t z, Nouveau dictionnaire de biographie alsacienne, n° 28, Strasbourg, 1996, p. 2885-2886.
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGELIO SERMONVM 103
la fin de chaque cahier6. Les textes eux-mêmes sont écrits en minuscule caro line mais les titres sont en capitales rustiques rubriquées. B. Bischoff, selon qui la date du manuscrit se situerait entre le milieu et la fin du ixe siècle, a distingué deux mains principales très proches l’une de l’autre, responsables respective ment des folios lv-31v et 32r-71v7. Quant au folio lr, il aurait été écrit à Frei sing par le scribe Waltheris ou une main similaire à la sienne8. La présence du manuscrit à Freising au xne siècle est attestée par la présence au folio lv du colophon suivant : « Liber sancte Marie sancáque Corbiniani Frisinge » 9. Selon B. Bischoff, en dépit de ces deux indices, le manuscrit ne fut pas écrit à Frei sing, mais d’après l’écriture, il serait à rapprocher d’autres manuscrits apportés à Freising depuis le nord de l’Italie10. D’ailleurs, il contient un certain nombre d’abréviations italiennes11. Toutefois, des indices prouvent qu’il a été copié d’après un exemplaire d’origine insulaire : on y lit en effet des gloses en irlan dais ancien12 ; le folio 63r est orné d’une initiale insulaire ; enfin le manuscrit contient également un certain nombre d’abréviations spécifiquement insulaires, dont certaines n’ont pas été comprises par le copiste13. En se basant sur tous ces éléments, B. Bischoff a suggéré que le modèle du manuscrit pourrait être originaire de Bobbio. Enfin, la reliure actuelle date de la fin de l’époque otto- nienne et provient de Freising.
Contenu des deux manuscrits
Les deux manuscrits ont un grand nombre de textes en commun, même si leur début est différent. Le manuscrit de Paris commence avec un fragment du texte de Y Epistola Alexandri ad Aristotelem14, complété, à la fin du manuscrit
6 La numérotation séparée des cahiers des folios 1 à 31 et 32 à 71 respectivement indique clai rement que le manuscrit est composé de deux parties distinctes. Autre indice concordant : le cahier qui regroupe les folios 25 à 31 n’est pas un quaternion complet, mais est formé d’un folio isolé et d’un temion.
7 Cf. B. Bis c h o f f, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit,
I, Wiesbaden, 31974, p. 132.
8 Selon Bis c h o f f, Die südostdeutschen Schreibschulen, p. 68-69 et 118-119, Waitheris pourrait avoir été maître à l’école cathédrale de Freising durant l’épiscopat d’Annon (854-875).
9 Ce colophon fut communément ajouté aux manuscrits de la bibliothèque cathédrale de Frei sing au x ii6 siècle: cf. Bis c h o f f, Die südostdeutschen Schreibschulen, p. 71, n. 1.
10 Cf. Bis c h o f f, Die südostdeutschen Schreibschulen, p. 68 et 133. Les autres manuscrits sont: Munich, Clm 6214, 6435 et 17059. En outre, les manuscrits 6368 et 6415 semblent également reliés à ce groupe.
11 En particulier l’abréviation «ma» pour misericordia, caractéristique de Vérone: cf. Bis c h o f f, Die südostdeutschen Schreibschulen, p. 132 et Charles D. Wr ig h t, «Bischoff’s
Theory of Irish Exegesis and the Genesis Commentary in Munich, clm 6302 : A Critique of a Critique », The Journal o f Medieval Latin 10, 2000, p. 115-175 : p. 128, n. 44.
12 Cf. Rudolph Th u r n e y s e n, «Irische und Britannische Glossen», Zeitschrift für celtische Philologie 21, 1939, p. 284-287 et Bis c h o f f, Mittelalterliche Studien I, p. 259 et 263-264.
13 Cf. S. De Pa o r, thèse citée n. 2, p. 24. Signalons, entre autres, les symboles et abréviations pour autem, enim, ergo, per, post, quasi et quando.
14 Ce fragment fut identifié pour la première fois par Pierre Co u r c e l l e, « Sur quelques frag ments non identifiés du fonds latin de la Bibliothèque Nationale », dans Recueil de travaux offert à M. Clovis Brunei I, Paris, 1955, p. 311-321 : p. 311-313.
(fol. 168v-170v), par l’insertion du début de la lettre d’Alexandre15. À la suite de ce fragment initial, la première partie du manuscrit de Paris (fol. lv-105v) est occupée par le Commentaire sur Matthieu de Jérôme16. Bizarrement, le titre du commentaire apparaît seulement au fol. 3v, après la préface, qui occupe les folios lv-3r. Le folio 3v qui présente le titre orné d’un panneau et le folio 4r, laissés blancs dans un premier temps, ont ensuite été remplis en caractères de gros module par une messe inachevée, intitulée Missa contra Demoniacum. Celle-ci semble inconnue des ouvrages de référence17.
Le manuscrit Munich, Clm 6235, au contraire, commence avec une courte préface pseudo-hiéronymienne aux Épîtres catholiques écrite, selon Bischoff, par le scribe Waltheris ou une main similaire de Freising18. Cette préface est immédiatement suivie d’un extrait de la première Épître de Jean 5, 6-8, qui présente plusieurs ajouts comme le manuscrit Saint-Gall, Stiftsbibliothek 907, de la seconde moitié du vme siècle19. Puis, les folios lv-31v contiennent le commentaire sur les Épîtres de Paul signalé par Bischoff dans Wendepunkte et récemment édité par S. De Paor20.
Après ces débuts différents, les deux manuscrits contiennent une série iden tique de textes consacrés aux Évangiles, dont certains ont été décrits comme hibemo-latins : les deux textes intitulés Pauca de libris catholicorum
scrip-15 Ceci n’avait pas été relevé par les études précédentes. On trouvera une analyse de ce fragment dans la thèse d’E. Mu l l in s(cf. n. 2), p. 235-237. Si l’on considère que le début du texte ajouté à la fin
du manuscrit s’interrompt au point qui correspond à l’édition W.W. Bo e r, Epistola Alexandri adAris- totelem, La Haye, 1953, p. 17,1. 1 et que le folio lr contient le texte correspondant à l’édition Bo e r, p. 37,1. 9 - p. 41,1. 7, on constate qu’il manque environ une vingtaine de pages de l’édition et il est donc vraisemblable qu’un certain nombre de pages ont été perdues à la fin du manuscrit. En l’état actuel, le folio 170 final est le septième du dernier quaternion, mais il semble probable qu’il manque davantage que la huitième page du quaternion pour suppléer ces vingt pages de Y Epistola.
16 Le manuscrit est daté du xi® siècle par Bernard La m b e r t, Bibliotheca Hieronymiana Manus- cripta, t. II, Instrumenta Patristica IV, Steenbrugge, 1969, p. 202. La collation du texte du manus crit de Paris avec l’édition des Commentariorum in Matheum libri IV par D. Hu r s tet M. Ad r ia e n, CCSL 77, Tumhout, 1969, montre que le manuscrit contient un texte contaminé qui s’accorde parfois avec une famille de manuscrits et d’autres fois avec une autre.
17 Incipit : « AN Iustus es, domine, et Deus celi, Deus celoriim, Deus angelorwm, Deus archan- gelorwm, Deus prophetarum.... // fol. 4r: SEC Domine Deus uirtutum suscipe hostias quas tibi offe rings pro famulo tuo ut demones amplius non habeant potestatem stare... ». Explicit : «... sed ex tuo sacro sancto corpore et [7] sanguine per passionem redemisti Iesu [Ihu] Christe [Xpe] saluator mundi. Quem laudani ».
18 Bis c h o f f, Die südostdeutschen Schreibschulen, p. 132.
19 Selon l’éd. R. W e b e r , Biblia Sacra iuxta Vulgatam uersionem, Suttgart, 1983. Voici le texte de cette citation de I Io 5. 6-8 : « I s t u d in e p i s t o l a p r im a b e a t i Io h am v /s Ap o s t o l i:
Hic est qui uenit per aquam et sanguinem et spiritimi : lesus Christus [Ihs Xps]. Non in aqua solum sed in aqua et sanguine et Spiritus est qui testicatur [sic] quoniam Christas [Xps] est ueritas, quia tres sunt qui testimonium dant in terra : spiritas et aqua et sanguis et tres unum sunt ; et tres sunt qui testimonium dicunt in celo : pater et filius et spiritas sanctus et hi tres unum sunt ».
20 Bis c h o f f, Mittelalterliche Studien I, p. 263-265, n° 33 ; S. De Pa o r, thèse citée n. 2. Selon A. Ha r v ey, « Scriptores celtigenae », Archivum latinitatis medii aevi 61, 2003, p. 324, S. De Paor devrait bientôt publier son édition dans la série Scriptores celtigenae du Corpus christianorum. Cf. aussi Ke lly, «A Catalogue...», art. cité n. 4, p. 427-428, n° 104 et La p id g e- Sh a r p e, A Biblio graphy, p. 208, n° 776. Ce texte est l’un des rares dont Michael Go r m a nn’exclut pas complètement
qu’il soit d’origine irlandaise : cf. « The Myth of Hibemo-Latin Exegesis », Revue Bénédictine 110, 2000, p. 42-85 : p. 74.
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGELIO SERMONVM 105
torum in euangelia excerpta et Praefacio secundum Marcum furent parmi les
premiers à être édités après la publication de Wendepunkte 21. Les deux manus crits contiennent aussi la première recension de YExpositio IV euangeliorum22. Toutefois, la version qu’ils présentent est particulière car elle remplace le commentaire habituel sur Luc par un autre texte intitulé Histórica inuestigatio
euangelii secundum Lucam et considéré lui aussi comme hibemo-latin23.
Les deux manuscrits contiennent encore le glossaire trilingue discuté dans la seconde partie de cet article et deux autres textes qui traitent de la généalogie terrestre du Christ : un court florilège et une liste d’interprétations des noms hébreux cités au début de l’Évangile selon Matthieu. Ces trois textes n’ont, à notre connaissance du moins, jamais été étudiés de manière approfondie24. Enfin, avant le Commentaire sur Jean de YExpositio IV euangeliorum, les deux manuscrits contiennent un certain nombre d’extraits patristiques identifiés dans le tableau récapitulatif suivant.
Paris, B.N.F., lat. 1841 Munich, Clm. 6235 Fol. lr : fragment sans titre de la Lettre
d ’Alexandre à Aristote, éd. W. Walther Boer, Epistola Alexandri ad Aristotelem, La Haye, 1953, p. 37, 1. 9 - p. 41,1. 7 : « dumque in itenere [sic] sumpsi agmen sub signis me ducente... Indios se sua linga [sic] dicebant ».
Fol. Ir : Incipit prologus sancii Heronimi [sic] in VII epístolas canónicas, éd. D. de Bruyne, Préfaces de la Bible
latine, Namur, 1920, p. 255.
Suit une citation de 1 Io 5, 6-8 : cf. n. 19
supra.
21 Cf. Bis c h o f f, Mittelalterliche Studien I, p. 242, n° 13 et p. 258-259, n° 28 ; Ke ll y, « A Cata logue... », p. 402, n° 59 et p. 417, n° 90 ; enfin La p id g e- Sh a r pe, A Bibliography, p. 205-206, n° 763
et p. 208, n° 775. Ces deux textes ont été édités par Robert E. McNally, « Two Hibemo-Latin Texts on the Gospels », Traditio 15, 1959, p. 387-401. Comme l’éditeur suivait la première version de Wendepunkte, son édition ne repose que sur le manuscrit Munich, Clm 6235. Elle a été republiée sans changement dans Scriptores Hibemiae Minores Pars I, CCSL 108 B, Tumhout, 1973, p. 213- 224. L’origine irlandaise de ces deux textes a été contestée par Edmondo Co c c ia, «La cultura irlan dese precarolingia : miraculo o mito ? », Studi Medievali 8, 1967, p. 257-420 : p. 345-347 et M. Go r m a n, «The Myth...», p. 67 et 73.
22 La première recension de YExpositio TV euangeliorum est publiée dans P.L. 30, col. 531-590 et aussi P.L. 114, col. 861-916. La seconde recension a été éditée par Anne K. Kavanaghdans sa
thèse inédite, The Expositio IV Euangeliorum (Recension II) : A Critical Edition and Analysis of the Text, Ph. D. Thesis, 2 vol., Trinity College, Dublin, 1996. Selon Ha r v ey(A.L.M.A. 61, 2003,
p. 324), A. Kavanagh va publier les recensions II et III de ce texte dans la série Scriptores celti- genae du Corpus christianorum. La version du texte dans le manuscrit Munich, Clm 6235, est discutée par Gr ie s s e r, «Die Handschriftliche Überlieferung... », art. cité n. 2, p. 284. Celui-ci igno rait l’existence du manuscrit de Paris. Ce texte est inclus dans les listes de Bis c h o f f, Mittelalter liche Studien I, p. 240-241, n° 11A-C ; Ke l l y, «A Catalogue... », p. 397-400, n° 56A-C et La pid g e- Sh a r p e, A Bibliography, p. 97-98, n° 341. Au contraire, M. Go r m a nconteste l’origine irlandaise du
texte : cf. «The Myth...», p. 65-66.
23 Cf. Bis c h o f f, Mittelalterliche Studien I, p. 259-261, n° 29 ; Kell y, «A Catalogue... », p. 418- 419, n° 93 ; La p id g e- Sh a r p e, A Bibliography, p. 210, n° 782. M. Go r m a n lui-même n’exclut pas
complètement qu’il soit d’origine irlandaise : cf. «The Myth... », p. 73. Selon Ha r v ey(A.L.M.A. 61,
2003, p. 325), Walter Dunphy (Université Nanzan, Nagoya) prépare une édition de ce texte pour la série Scriptores celtigenae du Corpus christianorum.
24 La liste est seulement signalée par Aidan Br e endans son édition d’Ailerán, Ailerani inter pretado mystica et moralis progenitorum Domini Iesu Christi, Blackrock, 1995, p. 69. O. Szerwi- niack a préparé une édition commentée de cette liste, qui paraîtra sous peu.
Fol. lv-105v : Jérôme, Commentariorum
in Matheum libri TV, éd. D. Hurst et M. Adriaen, CCSL 77, Tumhout, 1969 : - fol. lv-3r : préface : « Flures fuisse... » - fol. 3v : titre : « Eusebi Hieronymi presbyteri in euangelium secundum Mattheum commentariorum libri IIII. Incipit liber primus ».
Fol. lv-31v : In D ei Nomine pauca ex
commentario beati H ilarii et sancii Hieronimi et beati Augustini et aliorum eruditorum uirorum expositionibus in epístolas beati Pauli apostoli excerpta incipiunt, éd. S. De Paor, thèse citée n. 2.
fol. 3v-4r : Missa contra Demoniacum : messe inachevée apparemment inédite, ajoutée ultérieurement, cf. n. 17 supra.
- fol. 4v-105v : texte des Commenta
riorum in Matheum libri TV.
Fol. 106r-107r : Jérôme, Préface au pape
Damase, Novum opus : « Incipit prologus sancii Hieronimi in IIIIor euangelia », éd. R. Weber, Biblia Sacra iuxta
Vulgatam uersionem, Suttgart, 1975, p. 1515-1516.
Fol. 32r-v/a : Jérôme, Préface au pape
Damase, Novum opus : « Incipit prologus sancii Hieronimi in quattuor euangelia », éd. R. Weber, Biblia Sacra iuxta
Vulgatam uersionem, Suttgart, 1975, p. 1515-1516.
Fol. 107r-109v : Incipiunt pauca de
libris catholicorum scriptom m in euuan- gelium excerpta, éd. R. McNally, CCSL 108 B, Tumhout, 1973, p. 213-219 (édition établie seulement d’après le manuscrit de Munich).
Fol. 32v/a-33v/b : Incipiunt pauca de
libris catholicorum scriptorum in euangelium excerpta, éd. R. McNally,
CCSL 108 B, Tumhout, 1973, p. 213- 219.
Fol. 109v-112v : Incipiunt pacca [sic] a
sm cto Hieronimo et Agustino et ab aliis scriptoribus katholicis de genelogia [sic]
saluatoris secundum cam em dicta.
Florilège apparemment inédit.
Fol. 33v/b-35v/a : Incipiunt pauca a
sancto Hieronimo et Augustino et ab aliis scriptoribus catholicis de gelogia
[sic] saluatoris secundum cam em dicta. Florilège apparemment inédit.
Fol. 112v-115v: Incipit interpretado
paucorum de euangelio sermonum.
Texte édité pour la première fois infra.
Fol. 35v/a-37r/a : Incipit interpretado
paucorum de euangelio sermonum.
Texte édité pour la première fois infra. Fol. 115v-131v: Ps.-Jérôme, Prologue et
Commentaire sur Matthieu sans titre de
VExpositio IV Euangeliorum, éd. PL 30, col. 531-560 et PL 114, col. 861-888.
Fol. 37r/a-46v/a : Ps.-Jérôme, Prologue et Commentaire sur Matthieu sans titre de VExpositio IV Euangeliorum, éd. PL 30, col. 531-560 et PL 114, col. 861-888.
Fol. 131 v-135r : Ps.-Jérôme, Commen
taire sur Marc de VExpositio IV Euan
geliorum, éd. PL 30, col. 560-567 et
PL 114, col. 887-894 : « Incipit expositio euangelii secundum Marchum ».
Fol. 46v/a-48v/b : Ps.-Jérôme, Commen
taire sur M arc de VExpositio IV Euan
geliorum, éd. PL 30, col. 560-567 et
PL 114, col. 887-894: «Incip/i expositio euangelii secundum Marcum ».
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGELIO SERMONVM 1 0 7
Fol. 135r-136v : Incipit prefatio
secundum M arcum, éd. R. McNally, CCSL 108 B, Tumhout, 1973, p. 220- 224 (édition établie seulement d’après le manuscrit de Munich).
Fol. 48v/b-49v/a : Incipit praefacio
secundum Marcum, éd. R. McNally,
CCSL 108 B, Tumhout, 1973, p. 220- 224.
Fol. 136v-159v : Incipit histórica inuesti-
gatio euangelii secundum Lucam, édition en préparation par W. Dunphy : cf. n. 23
supra.
Fol. 49v/a-65v/a : Incipit historiaca [sic]
inuestigatio euangelium [sic] secundum
Lucam, édition en préparation par W. Dunphy : cf. n. 23 supra. Fol. 159v-160r : Ebreica nomina quae in
genelogia saluatoris scripta ita interpre ta o s est sanctus Hieronimus, édition en préparation par O. Szerwiniack.
Fol. 65v/a-66r/a : Ebraica nomina quae
in genealogia saluatoris sunt scripta ita interpretaos est sanctus Hieronimus, éd. en préparation par 0 . Szerwiniack. Fol. 160r-160v : Beatus Augustinus de
iudice iniquo, de quo in euangelio secundum Lucam legitxir, hoc modo ait, éd. B. Griesser, article cité n. 2, p. 304- 305.
Fol. 66r/a-66r/b : Beatus Augustinus de
iudice iniquo, de quo in euangelio
secundum Lucam legitur, hoc modo ait, éd. B. Griesser, article cité n. 2, p. 304- 30525.
Fol. 160v : Item Augustinus de appari
te n e saluatoris p o st resurrectionem ait : Augustin, D e consensu euangelistarum III, 25. 83, éd. F. Weihrich, CSEL 43, Leipzig, 1904, p. 388-389.
Fol. 66r/b : Item Augustinus de appari
none saluatoris p o st resurrectionem ait : Augustin, De consensu euangelistarum III, 25. 83, éd. F. Weihrich, CSEL 43, Leipzig, 1904, p. 388-389.
Fol. 160v-161r : Beatus Hieronimus de
causa conscriptionis euangelii secundum
Iohannem hoc modo ait : Jérôme, De
uiris illustribus, 9. 1-3, éd. A. Ceresa- Gastaldo, Bib. patristica 12, Florence, 1988, p. 92.
Fol. 66r/b-66v/a : Beatus Hieronimus de
causa conscriptionis euangelii secundum Iohannem : Jérôme, De uiris illustribus, 9. 1-3, éd. A. Ceresa-Gastaldo, Bib.
patristica 12, Florence, 1988, p. 92.
Fol. 161r-v : In D ei nomine pauca de
libro quem beatus Ambrosius de sancta
conscripsit trinitate et de expositione
sanctz Augustini in euangelium
secundum Iohannem excerpta incipiunt :
- fol. 161r : Ambroise, D e Fide I, 2. 16, éd. O. Faller, CSEL 78, Vienne, 1962, p. 10
- fol. 161r : Item Augustinus : Augustin,
In Iohannis Euangelium Tractatus, I. 9, I. 11, II. 2 et III. 4, éd. R. Willems,
CCSL 36, Tumhout, 1954, p. 5-6, 12, 21-22
Fol. 66v : In Dei nomine pauca de libro
quem beatus Ambrosius de sancta
scripsit trinitate et de expositione sancii Augustini in euangelium secundum Iohannem excerpta incipiunt :
- fol. 66v/a : Ambroise, De Fide I, 2. 16, éd. O. Faller, CSEL 78, Vienne, 1962, p. 10
- fol. 66v/a : Item Augustinus : Augustin,
In Iohannis Euangelium Tractatus, I. 9, I. 11, II. 2 et III. 4, éd. R. Willems,
CCSL 36, Tumhout, 1954, p. 5-6, 12, 21-22
25 B. Griesser, qui ignorait l’existence du manuscrit de Paris, note la parenté remarquable (« auffallende Verwandschaft », p. 305) qui existe entre les versions de ce bref commentaire sur Le 18, 2-6 dans les manuscrits Munich, Clm 6235 et 14446b, originaire de Saint-Emmeram et daté du vme-ixe siècle.
- fol. 161r : Item Augustinus : Augustin,
D e Trinitate, VI. 2, éd. W. J. Mountain et Fr. Glorie, CCSL 50, Tumhout, 1968, p. 230-231
- fol. 161r-v : Item Ambrosius : Ambroise,
De Fide I, 8. 56-57, éd. 0 . Faller, CSEL 78, Vienne, 1962, p. 24-25
- fol. 161 v : Item Ambrosius : Ambroise,
De Fide I, 10. 65, éd. ibid., p. 28.
- fol. 66v/a-b : Item Augustinus : Augustin, D e Trinitate, VI. 2, éd. W. J. Mountain et Fr. Glorie,
CCSL 50, Tumhout, 1968, p. 230-231 - fol. 66v/b : Item Ambrosius : Ambroise,
D e Fide I, 8. 56-57, éd. 0 . Faller,
CSEL 78, Vienne, 1962, p. 24-25 - fol. 66v/b : Item Ambrosius : Ambroise,
D e Fide I, 10. 65, éd. ibid., p. 28. Fol. 161v-168r: Ps.-Jérôme, Commen
taire sur Jean de YExpositio TV Euange-
liorum, éd. PL 30, col. 577-590 et
PL 114, col. 903-916: « Item Augustinus necnon et Hieronimus ea quae secuntwr exposuerunt ita».
Fol. 66v/b-71v/a: Ps.-Jérôme, Commen
taire sur Jean de VExpositio IV Euange-
liorum, éd. PL 30, col. 577-590 et
PL 114, col. 903-916 : « Item Augustinus necnoAi et Hieronimus ea quae secuntur exposuenmi ita».
Fol. 168v-170v: Epistola Alexandri ad
Aristotelem, éd. W. Boer, La Haye, 1953, p. 1,1. 1 - p. 17,1. 5 : «Incipit epistola Alexandri regis magni Mace- donis ad magistrum suum Aristotelem matremqwe suam atque sorores de situ Indiae et itinerum et de uariis generibus bestiarum et serpentium de miracu- lisque... ».
Édition du glossaire
Nous avons préféré donner une édition parallèle du glossaire tel qu’il est présenté dans les deux seuls manuscrits actuellement connus plutôt qu’une édition critique synthétique, afin que l ’on voie clairement comment chacun des deux copistes a disposé son texte. La répartition des lemmes et des interpréta tions sur la page nous renseigne en effet sur le degré de compréhension de chaque copiste. En outre, souvent, après l’interprétation du lemme principal, un ou plusieurs termes apparentés sont à leur tour interprétés, si bien que certaines explications sont assez développées et nettement structurées. Ici encore, il est intéressant de connaître la disposition du texte dans chacun des deux manuscrits car celle-ci nous indique si les copistes ont perçu la structure des explications. La mise en page du manuscrit de Paris, écrit à longues lignes, est très sommaire : dans la plupart des cas, seul un espace limité sépare le lemme de son interprétation. Parfois, cet espace s’amenuise au point de disparaître complètement, si bien que l’on ne perçoit plus la séparation caractéristique du glossaire. Quant aux explications plus développées, leur structure n’apparaît pas nettement car les termes apparentés sont expliqués aux lignes suivantes sans que la mise en page indique aucune hiérarchie entre les lemmes. La mise en
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGELIO SERMONVM 109
page du manuscrit de Munich, écrit sur deux colonnes26, est plus élaborée : chaque colonne de texte est elle-même divisée en deux, qui séparent nettement, sauf exception, les lemmes de leurs explications. En outre, l’initiale majuscule de chaque lemme est décalée à gauche, si bien que la colonne des lemmes est elle-même précédée par un alignement d’initiales majuscules. Lorsque l’expli cation est plus développée, elle empiète sur la colonne des lemmes, mais reste en retrait par rapport à l ’alignement des initiales, de telle sorte que la structure de l’explication ressort nettement. Toutefois, la hiérarchie entre lemmes appa rentés est rarement visible et le copiste répartit parfois lemmes et explications de manière aberrante, comme lorsqu’il coupe consurgens (25) en consur dans la première colonne et gens dans la seconde. Malgré cela, le manuscrit de Munich présente un degré d’élaboration du glossaire nettement supérieur à celui de Paris.
Un certain nombre de formes erronées prouve cependant qu’il s’agit dans les deux cas de copies et non de l ’archétype du glossaire original. Chacun des deux copistes a en effet parfois recopié certaines interprétations sans les comprendre. Ainsi le manuscrit de Paris contient des aberrations telles que ur pour uir,
paterni pour pater Nini (94), ciustates pour ciuitates (102), curium pour decu- rium par haplographie (104), uturre pour a turre (108), locis pour loci, erant tibi pour erant ibi (116), uari pour uariis (122), eo que pour eo quod (123) ou
encore ide pour ideo (125). Certaines de ces formes aberrantes figurent égale ment dans le manuscrit de Munich (patemi, uturre, licis pour loci), même si d’autres ont été corrigées (par exemple: ciustates ou uari). Globalement le manuscrit de Munich est moins fautif que celui de Paris, bien qu’il ne soit pas exempt d’incorrections, par exemple : urmas pour umas (59), audens pour a
ludeis (68) et les hyperurbanismes latinae (voire latimea, 29), grecae, ebraicae
pour latine, grece, ebraice et même mensae (68), comme ablatif de mensis. Les deux copistes ont tellement déformé certaines formes abrégées que celles-ci sont restées inintelligibles pour nous : faute de mieux, nous avons compris aré /
arem (62) comme une déformation de l’abréviation de grece, sans la boucle
inférieure du g, imnag (73) comme <ue>l mna g<rece>, et uel ab (98) comme l’abréviation de l’adverbe latine confondue avec celle de la conjonction uel. Dans ces conditions, il convient de rester prudent dans le développement des abréviations et les conjectures. Nous avons donc indiqué en italiques toutes les lettres restituées par nos soins, afin qu’on les distingue clairement de celles que les copistes ont réellement écrites. Ainsi, des lecteurs plus clairvoyants pourront proposer de meilleures restitutions. Par convention, les e cédillés ont été trans crits sous la forme ae.
26 Dans l’édition qui suit, une barre oblique simple (/) indique un changement de colonne, une double (//), une nouvelle page.
N° Munich, Clm 6235, fol. 35v-37r
In c i p i t i n t e r p r e t a t io p a v c o r v m d e e v a n g e l i os e r m o n v m /
1 Euangelium grecae Bona adnuntiatio latine 2 Iesws (Ihs) ebraicae soler grecae Saluator dominus latinae 3 Missias ebraicae Christus (Xps) grecae Vnctus latinae
4 Abraham ebraicae Pater multarum latinae 5 Dauid ebraicae Fortis manu latinae 6 Malaoth ebraicae angeli grecae Nuntii latinae
7 Apostoli grecae Miss! latinae
8 Petrus grecae Agnoscens latinae
9 Celas sir<icum>1 nomen Cfalin enim grecae
Eo quod apostolorum in caput sit constitutus Caput latinae
10 Simon ebraicae Audiens we 1 obediens latmae 11 Bariona siriae ue 1 ebraicae
Bar enim syriae lona ebraicae
Filius columbae latmae Filius latinae
Columbae latinae
12 Saulus ebraicae Temptatio 2 latmae wel impius 13 Paulus ebraicae ue 1 grecae Mirabilis uel electus
14 Andreas uero ebraicae3 Andreas uero grecae
Decorus uel respondent latmae A uiro uirilis uocatur
15 Iohannes eb raicae D omini gratta latmae 16 Iacobus eb raicae Subplantator latmae 17 Philipus eb raicae Os lampadis latmae 18 Thomas eb raicae
Didimus grecae
Abisus id est (.i.) scientiae latmae Geminus latmae
19 Bartholomeus sir<icum> nomea filius suspendentis aquas in nubibws latinae 20 Matheus eb raicae donatas
Leui uero eb raicae
latmae idem Leui et publicanws latmae Aditus lat inae
21 Simeon eb raicae auditio latmae idem cananeus et zelotes uocatwr, canna ebraicae zelotes latmae
22 ludas ebrazcae confessio Tatheus ue 1 Libeus eb raicae
latiaae idem et Libeus et Tatheus dicitur Corculus latmae id est cordis cultor 23 Matheus ebraicae Donatus latmae id est pro luda traditore 24 Marcus grecae Etcelsus id est (.i.) mandato
25 Lucas id est (.i.) consur gens siue eleuans 26 Alfeus eb raicae Milissimws siue doctus 27 Sebedeus ebraicae Donatus siue fluens // 28 Racheus ebraicae Iustus latinae 29 Lazarus hebraicae Adiutus latinaea
1 sir M p. c. : si M a. c. 2 temptati M a. c. 3 ebraicae in rasura.
N°
T~
2 3 4 5 6 7 8 910
11 12 13 14IF
16 17 18 ~ lF 20 21 22 ~23~ 24 25 26 27 28 29GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGEUO SERMONVM 1 1 1
Paris B.N.F., lat. 1841, fol. 112v-115v
In c i p i t i n t e r p r e t a c i o p a v c o r v m d ee v a n g e l i o s e r m o n v m
Euangelium grece bona adnuntiatio lati ne
lesus (Ihs) eh re ice soter grece saluator dominus latine
Missias ebr eice Christus (Xps) grece unctus lati ne Abraham ebreice pater multarum latina Daw/d ebreice fortis manu lati ne Malaoth ebreice angeli grece nuntii lati ne Apostoli grece missi lati ne
Petrus grece agnoscens latice
Cefas siYum nom en Ofalin enim (H) grece
eo quod apostolorum in caput sit con<s>titutus caput lati ne
Simon ebreice audiens ue 1 obediens lati ne Bar Iona sirie ueì ebreice
Bar enim syrie Iona ebreice
filius columbe la tine filius lati ne II columbe latine
Saulus ebreice temptacio latine nel impius Paulus ebreice nel grece mirabilis nel electus Andreas ebreice
Andreas uero grece
decorus nel respondens latine a uiro uirilis uocatur
Iohannes ebreice domini gracia latine Iacobus ebreice subplantator latine Philipus ebreice os lampadis latine Thomas ebreice
Didimus grece
abisus id est (.i.) sciencie latine geminus latine
Bartholomeus sirnm nom en filius suspendentis aquas in nubibus latine Matheus ebreice
Leui uero ebreice
donatus latine idem et Leui et puplicanus latine aditus latine
Simeon ebreice aditio latine idem cananeus et zelotes uocatns, canna ebreice zelotes latine
ludas ebreice
Tatheus nel Libeus ebreice
confessio latine idem et Libeus et Tatheus dicitur corculus latine id est (.i.4-) cordis cultor
Matheus ebreice donatus latine id est (.i.f) pro luda traditore Marcus grece etcelsus id est (.i.) mandato
Lucas id est (.i.) consurgens siue elifans
Alfeus ebreice milissimus siue doctus Sebedeus ebreice donatus siue fluens latine Racheus ebreice iustus latine
30 Herodes ebraicae Pellicius siue gloriosas latinae 31 Caifas ebra/aze Inuestigator au<t> sagax latinae 32 Pontius ebra/cae u d grecae Declinans id est (.i.) consilium Iudeorum 33 Pilatus grecae Os malleatoris lat inae
34 Barraba ebraicae Filius magistri eorwm id est (.i.) diaboli 35 Maria ebra/cae Inluminatrix uel stella maris latinae
Mari<a> uero siricae Domina latinae
Maria Magdalenae Domina nuncupatwr de nomme tyris Elizapheth eb raicae D ei mei saturitas lat inae
36 Iudaei ebraicae Confessores latinae 37 Hebrei ebraicae Transitares latinae 38 Pharisei eb raicae Diuis<i> latinae 39 Saducei ebraicae Iusti lat inae
40 Vox in rama Id est in excelso
41 Baptisma grecae Tinctio lat inae
42 Racha ebraicae Vacuus uel inanis lat inae 43 Ypocrita grece Simulator lat inae
Ypo enim grece Falsum latinae
Chrisin grece Indicium latinae
44 Telon grece Vectigal lat inae
Telonium grece Vectigalium latinae
45 Ethnici grece Gentiles
46 Ecclesia grece Conuocatio latinae 47 Sinagoga grece Congregado latinae 48 Catholica grece Vniuersalis latmae 49 Archisynagogus grece Princeps synagogae latmae 50 Neophitus grece Nouellus latinae
51 Catacominus grece Auditor latinae
52 Prosilitus grece Adueña latmae
53 Ortodoxus grece Recte gloriae latmae Orte enim (H) grece Recte latmae
54 Pistis [fid] Fides latine /
55 Caritas grece Dilectio latmae
56 Gehenna ebraicae Vallis latmae
Henna enim (H) est Vallis iuxta Hierusalem in quo oli m Iudei adorantes idola cessi sunt ab hostibws 4
57 Duo passeres asse id est (.i.) Vno scriptulo 5, as enim id est (H .i.) unum diem et XII uncías et unum scriptulum 6 significant Lucas uero dipondio id est duobus scriptulis, pondeus enim scriptulum 7 significai
4 Extremae litterae difficulter leguntur. 5 s c r i p u l o M a. c.
6 s c r i p u l u m M a. c. 7 s c r i t u l u m M a. c.
30 31 32 33 34 35 ~36 37 38 39 40 41 42 ~43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 i 2
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGELIO SERMONVM 1 1 3
Herodes ebreice pellicius siue gloriosus lati ne Caifas ebreice inuestigator aut sagax lati ne
Pontius eb reice ue 1 grece declinans id est (.i.) consilium Iudeorum Pilatus grece os malleatoris la tine
Baraba obre ice filius magistri eorum id est (.i.) diabuli Maria eb reice
Maria uero sirice Maria Magdalene Elizapheth eb reice
inluminatrix ue 1 stella maris latine domina lati ne II
domina nuncupatur de nomme tiris
Dei mei saturitas lati ne Iudei eb reice confessores latine Ebrei ebreice transitores la tine Pharisei ebreice diuis<i> lati ne Saducei ebreice insti lati ne Vox in rama id est (.i.) in excelso Baptisma grte e tinccio lati ne
Raccha ébreice uacuus ueì inanis lati ne Ipocrita grece
Ipo enim (H) grece Crisin grece simulator lati ne falsum latine indicium latine Telon grece Telonium grece uectigal latine uectigalium latine
Ethnici grece gentiles
Ecclesia grece conuocatio latice Sinagoga grece congregacio latine Catholica grece uniuersalis latine Archisinagogus 1 grece princeps sinagoge latine Neophitus grece nouellus latine
Catacominus grece auditor latine
Prosilitus grece adueña latine
Ortodoxus grece Orte enim (H) grece Doxo uero grece
recte glorie latine recte latine glorie latine
Pistis fides lati ne
Caritas grece dileccio lati ne Gehenna ebreice
Henna enim [est] id e s t2
uallis lati ne
uallis iuxta Hierusalem in quo olim Iudei adorantes idola cessi sunt ab <h>ostibws
Duo passeres asse id est (.i.) uno scriptulo, as enim (H) id est (.i.) unum diem et XII uncías et unum scriptulum significai II
Lucas uero dipondio id est (.i.) duobws scriptulis, pondeus enim (H) scriptulum significai
Archasinagogus P a. c. H -r.Ì. P.
58 Dragma minor id est (.i.) Dragma uero maior id ests
Duo scriptuli, didragma id est (.i.) IIII scriptuli Tres scriptuli, digrama id est (.i.) due dragme 59 Gados in Lu ca grecum no men Vrmas 9 tres id est (.i.) XV uncías continens 60 Corns in Luca XXX modias metitur
61 Argenteus no men pon deris Quattuor continet scriptulos 62 Fasse10 ebraicae pasca grece11 Transitus uel inmulatio latinae
63 Penticosten grece Quinqwe decades id est (.i.f) X quinquies latinae Penta enim (H) grece Quinqwe lat inae
Costent ue 1 deca grece Decim lat inae ue 1 quinquassima lat inae àicitur 64 Parasciuen eb raicae Preparado lat inae eo enim (H) die preparabantwr qui
sabam utibantur 65 Azema eb raicae ue 1 grece Fermentata lat inae
Zemae enim (H) grece Fe<r>mentum uel fe<r>mentatum lat inae 66 Sabbatum eb raicae ue\ grece [ e ]12 reqwies lat inae
67 Epiphania grece apparicio la tinae
68 Scenophegia grece Tabemaculorum dedicado lat inae populus13 enim (H) Iudaicus omni anno in séptimo mensae
hanc festiuitatem offerens et legem audens14 septem diebus obseruata Chena enim (H) grece Tabemaculi lat inae
69 Neomenie grece Noua luna lat inae
Meno15 enim (H) grece Luna lat inae
70 Encennia grece Noua templi edificado la tinae
Cenno enim uel cenne grece Nouum lat inae quon iam apud Grecos aliquid nouum fledificati/r encennia àicitur
71 Dies palmarum ideo àicitur Eo quod turba plebis cum ramis palmarum eo die saluatorem commitabatur16
Capitalabium uero uulgus hune diem uocat quia, in eo capita infantum qui ungendi sunt labantur17 //
72 Cena domi<ni>ca àicitur Quia eo die dominus cenauit cum discípulo 73 Mina ue 1 mna g<rece>18 Centum dragmas habent, XII uncías
74 Talentum no men pond eris LX et duas habet libras sdiquando minus aliquando plus
75 Stadium apud geométricos CXXV passus habet, V ili stadio milinarium19 unum effìciunt 76 Anfora uas est In Italia tres continet modios
8 malori M. 9 Lege urnas. 10 Foasse M a. c. ut uid. 11 aré M. 12 e in rasura. 13 pupulus M a. c. 14 Lege a Iudeis. 15 Nemo M a. c. 16 commotabatur M a. c. 17 Lege lauantur.
18 mnag M a. c. in rasura : imnag M p. c. 19 Lege stadia || miliarium M a. c.
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM D E EVANGELIO SERMONVM 1 1 5
58 Dragma minor id est (.i.) duo scriptuli {rasura) didragma id est (.i.) IIII scriptuli Dragma uero maior id e s t3 tres scriptuli digrama id est (.i.f) due dragme 59 Cados in Luca gvocum nomen urma4 tres id est (.i.) XV uncias continens
60 Corns in Luca XXX modias metitur
61 Argenteus nomen ponderis quattuor continet scriptulos 62 Fasse ebreice pasca arem5 transitas ue 1 immulatio latine 63 Penticosten grece
Penta enim (H) grece Costen ue 1 deca grece
quinqué decades id est (.i.4-) X quinquies latine quinqué latine
decim latine nel quinquassima latine dicituv 64 Parasciuen eb reice praeparacio latine eo enim die preparabantur quae
sabam utibantur 65 Azema eb re ice ue 1 grece
Zeme enim (H) grece
fermentata latine
fe<r>mentum uel fe<r>mentatum latine 66 Sabbatum eb re ice ue\ grece requies lai/ne
67 Epiphania grece apparitio latine
68 Scenophiagia grece tabemaculorum dedicacio la tine, populus enim (H) Iudaicus omni anno in séptimo mense banc festiuitatem offerens et legem a Iudeiis septem diebus obseruata
Chena enim (H) grece tabemaculi lati ne 69 Neomeni grece
Meno enim (H) grece
noua luna la tine luna la tine 70 Encennia grece
Cenno enim (H) ue\ cenne grece
noua templi edificado la tine
nouum la tine quando enim (H) ap ud Grecos aliquid nouum edificatiti* encennia dicituv
71 Dies palmarum ideo áicitur eo quod turba plebis cum ramis palmarum eo die saluatorem commitabatur
Capitilabium nero uulgus hune diem uocat quia, in eo capita infantum qui ungenti sunt lauda-bantur
72 Cena dominica 6 dicitur quia eo die dominus cenauit cum discipulis
73 Mina ue 1 imnag centu<m> dragmas habet, XII uncias
74 Talentum no men pond eris LX et duas habet libras sdiquando minus aliquando plus
75 Stadium apud geométricos CXXV passus habet, V ili stadio7 milinarium unum efficiunt 76 Anfora uas est (4-) in Italia tres continet modios //
3 malori P. 4 Lege urnas. 5 aram P a. c. 6 domica P p. c. 1 Lege stadia.
11 Duo minuta in Luca Minutum nero in compotu 20
Id est sex scripuli id est (.i.) quarta pars uneiae Duo monumenta et duas tertias partes monumenti metitur
78 Laginos grece laguena latinae nomen uasculi est in quo uinum portati solet 79 Ydria genus uasis
Ydros enim Greci aqua<m> dicunt[ur]
Aqua<tilis> per diriuationem uocati 80 Catinum Vas fictile neutro genere dicituv 81 Parapsis Quadrangulum et quadrilaterum 21 uas
82 Patena Genws uasis dispansas et patientes 22 habens oras 83 Albastrum Vas unguentarium de lapide sui generis 23 cognomi-
natum quem alabasten uocant qui incorupta unguenta conseruat24
84 Sporta dicituT ue 1 quod ab sparto fieri solet nel portât aliquid 85 Coffinus de uirgultis fit, dictus coffinus quassi cauus
86 Gaza ebraicae ue 1 sicrio a e Latinae diuitiae gazafilicium ex sirico et greco Conpossitum no men lat inae diuitiarum custodia philatium enim grece mamonae similiter syrica lingua diuitiae lat inae
87 Heressis grece Electio 25 quia elegit xxnusquisque hereticus quod sibi uidetnr
88 Filosophi gr ece Amatores scientiae
89 Demmones gr ece Periti lat inae praesciunt enim (H) aliquid aliqwondo 90 Diabolus ebraicae
Diabolus uero gr ece
Deorsum fluens lat inae Criminator latinoe
91 Sathanas gr ece Aduersarius uel transgressor lat inae 92 Antichmfns (xps) gr ece
Ani enim (H) gr ece
Contrarius Christo (xpo) lat inae Contra lat inae dicitnr
93 Idus gr ece
Idolum diminutiuum grece
Forma lat inae et alii de greco idolum Formulam lat inae
94 Belzebub ebraicae Zebub enim (H) ebraicae Bel uero pater <Ni>ni
Vir muscarum lat inae / Musca latinoe
Vetus \alinae dicituv uel uirilis 95 Belphegor Simulacrum ignominiae dicitwr
Phegor uero et propter membri magnitudinem uirilis dicituv et proprium 26 montis est 96 Parabola grece Similitudo latinoc
97 Mistereon grece Sacramcntum lat inae
98 Corbana grece Donum ucl ab
20 Lege computa. 21 quadrilatera M a. c. 22 spatientes M p. c. 23 genr M a. c. 24 conseruant M a. c. 25 Electi M a. c. 26 proum M a. c.
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM DE EVANGELIO SERMONVM 1 1 7
77 Duo minuta In Lucani Minutum ucro in 9 conpotu
id est O) sex scriptuli id <est> quarta pars8 uncie duo minuta et duas tercias partes monumenti metitur
78 Laginos grece laguenalam10 nomen uasculi est (f) in quo uinum portad solet
79 Ydria genus uasis11 aqua<tilis> per diriuacionem uocati, ydros enim (H) Greci aqua<m> áicunt 80 Catinum uas fictile, neutro genere dicitur
81 Parapsis quadrangulum et quadrilaterum uas
82 Patena genus uasis dispansas et patientes habens oras 83 Albastrum uas unguentarium de lapide sui generis
cognominatum quem albastren uocant qui incorrupta unguenta12 conseruat
84 Sporta áicitur ue 1 quod ab sparto fieri solet ue 1 portât aliquid 85 Cofinus de uirgultis fit, dictus cofinus quassi cauus
86 Gaza eb reice ue 1 si<ric>e la tine diuitie, gazafilicium ex sirico et greco Conpossitum no m en latine diuitiarum custodia, phylatium enim (H) grece mammone similiter sirica ling<u>a diuicie la tine
87 Heressis grece electio13 quia elegit unusquisqwe hereticus que sibi uidetur
88 Filosophi grece amatores sciencie
89 Demmones grece periti la tine praesciunt enim (H) aliquid aliqwanJo 90 Diabulus ebreice
Diabulus uero grece
deorsum fluens latine criminator la tine
91 S atañas grece aduersarius ue 1 transgressor la tine 92 Antichrists (xps) grece
Ani enim (H) grece
contrarius Christo (xpo) la tine contra la tine dicitur
93 Idus grece
Idolum diminuti<uum> grece
forma la tine et alii de greco idolum formulât lati ne
94 Belzebub ebreice Zebub enim (H) ebreice Bel uero pater <Ni>ni
u<i>r muscamm la tine musca la tine
uetus la tine dicitur ue 1 uirilis 95 Belphegor simulacrum ignominie áicitur
Phegor uero et propter membri magnitudinem uirilis áicitur et proprium montis est O) // 96 Parabula grece similitudo la tine
97 Mistcreon grece sacramentum la tine
98 Corbona grece donum ue 1 ab
8 prs P a. c. 9 it P a. c. 10 laguenalem P a. c. 11 uasus P. 12 ungenta P a. c. 13 electo P a. c.
99 Golgatha grec e ebraicae Caluariae latmae id est locus decolatorum 100 Status modium Et dimedium 27 uYiquaudo capit unum modium 101 Metreta 28 ut quidam Putant meritar sextarias C ubquanào X 102 Decapolis grece Decim ciuitates 29 latmae
103 Cathedras Sedes latàzae
104 Decurio in Luca Decan us enim àicitur qui praesit X militibas deinde decurium àicitur ministerium illius
105 Arimathia Id est ciuitas Samuhelis prophetae
106 Sicera ebraicae Vocant omnem potionem quae extra uinum [in]30 107 [in] Zelotis grece Emulator latinae
108 Magdalenas Diriuatiuum no men ut ap ud Lutino s a turre31 torrens Magdal enim (H) ebraicae Tunis àicitur unde Mariae Magdalenas uocatwr 109 Simphonia grece Consonantia latinae
110 Chaos grece Confusionem significai fertur super inferni mortem
omnium32 elimentoram ut fuit in principio deinde trans-111 Vilicus àicitur Qui uillam custodii, uilicatio àicitur ministerium eias 112 Architriclinus grece Princeps discumbentium lat inae
Triclinum enim (H) uocant Locus in quo discumbaat ad sumendas epulas Clinae enim (H) grece Lectus lat inae àicitur
113 Bezaida ebraicae Super prabatica interpreiaiar ael domi uallis Probaton enim (H) grece Oues uel pecus latinae et ideo prabatica qaasi
stagnum ciuium 114 Siloe ebraicae ue\ grece Missus lat inae
115 Natatoria uero àicitur Eo quod in ea natabant homines
116 Emon ebraicae no men loci33 est lat inae uero fons eoram quia aqaae multae erant ibi 117 Nardus herba est [-r] Odorem suauem34 habens
118 Pisticus grece Lat inae fidelis, pistis enim (H) grece fides la tinae
àicitur
119 Paraclitus grece Consulator siue aduocatus latmae Paraclisis enim (H) grece Consulado latmae àicitur II 120 Orphanus grece Puppillus latiaae
121 Cedron grece Proprium no men fluminis est et declinado351 atinae
27 medium M a. c. 28 Merita M a. c. 29 ciustates M a. c. 30 in M a. c. 31 uturre M.
32 omnium add. M supra lineam. 33 licis M.
34 suauitatis M a. c. 35 declinati Af a. c.
GLOSSAIRE TRILINGUE INTERPRETATIO PAVCORVM D E EVANGELIO SERMONVM 1 1 9
99 Goalgatha grece ebreice caluaria la tine id est (.i.H-) locus decolatorwj 100 Status modium et dimedium aliqwando capit unum medium
101 Metrita ut quidam putant metitur sexcarias C aliqutmdo X
102 Decapolis grece decim ciu<i>tates14 la tine
103 Cathedra sedes la tine
104 Decurio in Luca decanus enim (H) dicitur qui praesit X militibws deinde <de>curium dicitur ministerium illius 105 Arimathia id est (.i.) ciuitas Samuhelis prophète 106 Siceram ebreice uocant omnem potionem que extra uinum in 107 Zelotis grece emulator la tine
108 Magdalene
Magdal enim (H) ebreice
diriuatiuum no men ut ap ud Latinos a turre15 torrens turris dicitur unde Maria Magdalene uocatur 109 Simphonia grece consonantia la tine
110 Chaos grece confusione^ significai omnium elimentorum ut fuit in principio deinde transfertur super inferni mortem
I l l Vilicus dicitur qui uillam custodii, uilicatio16 dicitur ministerium eius 112 Architriclinus grece
Triclinium17 enim (H) uocant Cline enim (H) grece
princeps discumbencium la tine
locus in quo discumbunt ad sumendas epulas lectus la tine dicitur
113 Bezaida eb reice Probaton enim (H) grece
super probatica interpre<tatur> ue\ domi uallis ones ue 1 pecus la tine et ideo probatica quasi stagnum ciuium
114 Siloe eb raicé ue 1 grece misus la tine 115 Natatoria nero àicituv eo quod in ea natabant homines
116 Emon eb reice no men loci[s] est O ) latine nero fons eorum quia aque multe erant [t]ibi 117 Nardus herba est O ) odorem suauem habens
118 Pisticus grece lati ne fidelis, pistis enim (H) grece fides la tine
dicitur
119 Paraclitus grece Paraclisis enim (H) grece
consulator siue aduocatus la tine consulado la tine dicitur II 120 Orphanus grece puppillus lati ne
121 Cedron grece proprium no men fluminis est O) et declinado la tine
14 ciustates P. 15 uturre P. 16 uilitatio P a. c. 17 -ium in rasura.
122 Lithostratus36 grece Lithostratus en im 37 grece
Lapide stratus latinae, lithos enim (H) grece lapis latinae dicitur
Vocant pauimentum de uariis38 constructum lapi- dib us
123 Pelues àicituv Eo quod in eo pedes lauantw% alii dicunt q uod grece lut um dicitur 124 Rabi ue 1 raboni ebraicae Magister latinoe dicitur
125 Aramata ideo dicuntwr Qui<a> aris inpossita diuinis inuocationibnj apta uidentwr
126 Tus arbor aromatica a tondendo dictum in Libano monte Arabide nascitwr 127 Myrra arbor Arabile spine similis cui us gutta uiridis atq ue amara inde nom en accep it
128 Aloa arbor boni odoris quae in India atq ue in Arabia gignit ur
129 Cinnamomum Ethiopioe et Indioe arbor est cui us uirguloe si fracte sint bonum odorem emittant 130 Amoum arbor boni odoris est et in Siria nascitwr
131 Sinapis39 olus ideo dictum quod folis sit similis napis 132 Ciminum laiinae Et anetum et ruta et menta olera sunt
36 Lithostrotus M p. c. 37 H add. M supra lineam. 38 uari M a. c.