• Aucun résultat trouvé

Chronique Amérique du Nord (1977)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Partager "Chronique Amérique du Nord (1977)"

Copied!
22
0
0

Texte intégral

(1)

156

PAYS D'AMÉRIQUE DU NORD

Comptes rendu s

Scriptores Hiberniae Minores, Pars I, Corpus christianorum, Series latina, CVIII, B, ed . R. E . McNALLY, Turnholti, 1973, und CVIII ,

C, ed . J . F. KELLY, 1 974.

B . Bischoffs Aufsatz ' Wendepunkte in der Geschichte der latei-nischen Exegese im Frühmittelalter ' , Sacris Erudiri 6 (1954), 189 ff . 1 kann selbst als ein Wendepunkt bezeichnet werden : hier wird zu m ersten Male auf die grosse Bedeutung irischer Bibelexegese hinge -wiesen und zugleich ein Katalog der hibernolateinischen exegetische n Literatur bis zum Anfang des 9 . Jhs . gegeben . Dieser Katalog is t eine Fundgrube für denjenigen Forscher, der eine Editionsarbei t unternehmen will, und zwar besonders wenn er vor einer editio prin-ceps nicht zurückschrickt, denn die meisten der hier aufgezählten Texte sind noch unediert .

In den Bänden CVIII B und C des Corp . Christ. haben nun Robert McNally und sein Schüler Joseph Kelly einige der von Bischoff genann-ten Texte ediert, und zwar McNally im Bd . B einen anonymen Kom-mentar zu den katholischen Briefen (unter Benutzung von cod . Aug. CCXXXIII saec . IX), die sog . Tractatus Hilarii in septem epistolas canonicas (Hss . : Vindob. lat . 4, jetzt in Neapel, saec . IX, und Monte Cassino, Biblioteca della Badia 384 saec . X) und einige andere kleinere Traktate, die zumeist nur in einer einzigen Hs . überliefert sind ; Kelly im Bd . C Kommentare zu Lukas und Johannes (einzige Hs . ist Vindob .

lat . 997 saec . VIII-IX) .

(2)

Da es sich hier zum allergrössten Teil um Erstausgaben handelt und da ferner so wenig bisher von der irischen exegetischen Literatu r des Frühmittelalters gedruckt ist, war die Aufgabe der Herausgebe r schwierig . Wenn später einmal mehr hibernolateinische Bibelkom-mentare gedruckt vorliegen, wird man mit Hilfe von Parallelen viel e dunkle Stellen der von McNally und Kelly herausgegebenen Text e klären oder durch einen leichten Eingriff heilen können .

Dennoch muss sogleich festgestellt werden, dass die Editoren ihr e Aufgabe viel zu leicht genommen haben und dass ein Leser auch ohn e Zugang zu hibernolateinischen Paralleltexten ihre Ausgaben an un-zähligen Stellen verbessern kann . Für beide Editoren charakteristisch ist, dass sie sich hauptsächlich auf das Auffinden von Quellen und patristische Parallelen konzentriert haben, aber in ihrer Textkritik hyperkonservativ sind und sich in der Regel damit begnügen, ihre jeweilige Handschrift abzudrucken, ohne danach zu fragen, ob ihr Tex t sinnvoll ist oder nicht ; sehr oft zeigt auch ihre Interpunktion, das s sie den gedruckten Text gar nicht verstanden haben .

Bedauerlicherweise scheint dieser " Handschriftenfetischismus " (um einen von B . Axelson gemünzten Ausdruck zu verwenden) unte r Mittellatinisten um sich zu greifen ; gefördert wird er wohl ersten s durch das wachsende Interesse an der Paläographie : wer als Paläo-graph gelernt hat, auf jeden Schnörkel und jede notatio pennae in seiner Hs . achtzugeben, dem fällt es als Textkritiker schwer, über -lieferte Buchstaben, Wörter und Sätze zu ändern ; zweitens durch die allzu menschlichen Laster ignorantiaundignauia : natürlich ist es am einfachsten, einen codex nur abzuschreiben, ohne nach Sinn und Gram -matik zu fragen. Der Grundsatz aber, den mir einmal mein Vater bei meinen ersten deutschen Übersetzungsübungen einprägte, dass ma n immer annehmen müsse, der Verfasser des zu übersetzenden Textes sei nicht wahnsinnig, sondern im stande, sich vernünftig auszudrücken , dieser Grundsatz gilt nicht nur für tYbersetzungen, sondern — mutatis mutandis — auch für Editionen : was unbegreiflich und auch was sprachlich unmöglich ist, muss emendiert oder als korrupt gekenn -zeichnet werden .

Eigentlich könnte ich mich nun damit begnügen, eine kurze Be-sprechung der beiden Bände zu schreiben und nach Anführung einige r Beispiele für gedruckten Unsinn festzustellen, dass eine kritisch e Edition dieser Texte immer noch ein Desideratum ist . Es ist aber kaum realistisch anzunehmen, dass diese Editionen in absehbarer Zu-kunft wieder gemacht werden ; es liegt näher und ist wohl auch mehr i m Interesse der Forschung, dass zuerst die zahlreichen nie edierten hiber-nolat . Bibelkommentare in Angriff genommen werden . Da also aller

(3)

15 8

Wahrscheinlichkeit nach diese Editionen für lange Zeit die einzige n bleiben und viel benutzt sein werden, gebe ich unten ein Verzeichni s der Emendationen, der Ergänzungen zum Quellenapparat und de r notabiliora gramrnatica, die ich mir bei der ersten Durcharbeitung der Texte gemacht habe ; es wird von jeder Systematisierung abgesehe n und es wird nur in der Reihenfolge des Textes untersucht : dies wird hoffentlich denjenigen Benutzern der Editionen die Arbeit erleichtern , die diese Korrekturen, falls sie sie gutheissen, in ihre Exemplar e eintragen wollen. Gründlicher geprüft wurden — in einer Seminar-übung -- nur S . 3-35 des Bds . C, und eine genauere Durcharbeitun g der übrigen Editionen würde sicherlich viel mehr Korruptelen besei-tigen .

Zuerst ein paar Bemerkungen allgemeiner Art . Die Editoren drucken sowohl die Lemmata als auch Zitate aus der Bibel und den Kirchen-vätern in Kursive ; es würde sich empfehlen, die Lemmata durch Kapi-tälschrif t hervorzuheben . Ferner pflegen die Editoren nur diejenige n Wörter des Lemmas zu kursivieren, die sie in ihrer Vulgata finden ; Bd . C S . 24,92 z .B . druckt Kelly Potens estdeus (Luc . 3, 8), weil seine Vulgatajotest Deus hat ; im Prinzip sollte aber natürlich der Heraus-geber das als Lemma bezeichnen, was für den Autor des Kommentars selbst Lemma ist ; der so rekonstruierte Bibeltext sollte dann mit den verschiedenen Versionen bzw. Varianten der Vetus-Latina- und der Vulgata-Hss . verglichen werden, damit die nächsten Verwandten de r von unserem Kommentator benutzten Bibel ermittelt werden kön-nen ; mehrere Vulgata-Hss . haben an der oben angeführten Stell e potenseststatt potest . Für die von McNally edierten Tractatus Hila-rii und die von Kelly herausgegebenen Texte wurden die Lesarten-angaben an Hand von Mikrofilmen in Stichproben geprüft ; in Kellys Ausgabe gibt es erstaunlich viele falsche Angaben ; diesbezügliche Korrekturen werden auch unten suis locis verzeichnet.

Band B (hrsg. v . McNally)

Für einige der von ihm edierten Traktate hat M . sprachliche Beo-bachtungen mitgeteilt (S . 129-131, 156 f . und 193 f.), die allerding s von geringer Sachkenntnis zeugen : S . 130 wird z .B . als Beleg für " a for e" obtractatores angeführt ohne Hinweis darauf, dass es sich um eine Rekomposition handelt ; unter " ae for e" interpraes (es sollte bemerkt werden, dass die Schreibung ae statt e nach dir im Mlat . über-haupt häufig ist, sei es wegen etymologischer Anknüpfung an prae(-) , sei es einfach weil die Kopisten gern die Abkürzung für prae (p) s o oft wie möglich verwendeten ; s . weiter M . Bonnet, LelatindeGrégoire de Tours 97 ff .) ; unter " s omitted " transcluxit statt traduxit

(4)

(natür-lich ledig(natür-lich Wiederherstellung des Präfixes) ; unter "ufore"nubula (nubula ist aber nur eine Variante des ein paar Zeilen früher begegnen -den nubula aus nubes) ; S . 193 steht unter " i for u" primis (Quis primis prophetauit? ; natürlich Schreibfehler für primus) . S . 157 zitiert M . einige " mistranscriptions ", die " may have resulted from either the poor state of the exemplar from which the scribe worked or fro m his inability to comprehend the text from which he was copying " ; unter den hier verzeichneten Fehlern sind Fälle wie adununalumstat t adunatum (Dittographie) und quidem statt quid est (dreimal ; fehler-hafte Auflösung der Abkürzung ë) ; mit Erstaunen stellt man fest , dass auch diese Fehler vom " Editor " (richtiger : Abschreiber) M . im Texte getreulich abgedruckt sind . In einigen der unten verzeichneten Fälle mögen Druckfehler vorliegen, aber in der Regel haben wir e s sicher mit nicht-korrigierten Kopistenfehlern zu tun .

S . 4,42 Lies in eodem (statt eadem) libro, mit dem Korrektor der Hs . ; andere Stellen, an denen der Korrektor der Hs ., dessen Lesarten im Apparat verzeichnet sind, die offensichtlich richtige Lesart bietet , werden im folgenden nicht verzeichnet . 72 Lies III statt 1111 (es wer-den nur drei modi aufgezählt) .

5,105 Lies tribus statt tribuo . 109 f . Non tam (statt tarnen) corporales quarr spiritales tribus intelleguntur .

7,162 Quo exemplo apostolus hic de postolanda sapientia docet? (M . hat einen Punkt statt eines Fragezeichens) . 169 ff . Zur dreifache n Aufteilung der sapientia s . auch Isid . etym . 2,24,3 .

8,216 f . tollerabilius (statt tollerabilibus) . . . patiamur . 10,289 uirilis statt uiralis (vgl . S . 61,270) .

11,317 f . Cui adheret hoc testimonium? Id est qui (statt quia) ante dixit . . . ; an sehr vielen Stellen haben die Editoren die in ihren Hss . falsch aufgelösten q-Abkürzungen 2 nicht korrigiert, vgl . unten . 348 ff . Vestrae adinuentionis (statt adinuenitionis) est non Dei (,> exempl o sine uerbis [,] quia ille precepit pauperibus bene faciendum .

12,356 confunderet statt -aret .

13,402 Leiria (statt Lena) leuibus, gracia grauibus . 425 f . Quomodo nonproderit cui dicitis ' Ite ' et reliqua, sic et pos non habetis mer-cedem . . . (M . druckt einen Punkt nach reliqua) . 433 Man braucht kein est hinzuzufügen .

1 4,453 f . . . . duin ambulat (dum iter agit) : dum iter agit sollte man als Parenthese drucken, um anzugeben, dass es eine Glosse zu dum ambulat ist . 454 Das Wort indiuinitas (Christi) ist, falls richtig über-liefert, interessant ; im ThLL wird es nur handschriftlich aus Tert .

(5)

160

adu . Prax . 22 und Phoebad . c . Arrian . 21,27 belegt (indiuiduitas die Editoren) . 458 crucifixus statt -ussus .

1 5,47 1 iustitiam statt iustiam. 5o8 Id est (stattId) ac si dixisset . . . ; zur Schreibung vonidim Sinne vonidest in insularen Hss . s . Lindsay , Notae Latinae 1o6 ; die Editoren schreiben sehr oft idstatt id est (z .B .

55,51 ;58,169;72,711 ;73,737 ; usw . )

1 7,57 2 mansuetudo indulgendi iniuriam (statt -a) .

18,6oi f . Quod de zelo amaro . . ., idem (stattidest) ad Iudeos etiam nunc loquitur .

19,638 f . Proper quod (statt quia ; im Lemma ; ebenso 36,29) . 6 54 contempnit statt -at .

20,704 temporanei statt temporei, vgl . Z . 702 . 707 ff . Serotini (statt serotinei im Hinblick auf das Lemma serotinum Z. 703, obgleic h eine Bildung serotinei mit Anlehnung an temporaneus nicht undenkbar wäre ; stil. fructus) surrt <,> quos post emeritam (statt -um) seruitute m (mit dem Korrektor, statt seruitem) in illius seculi retributione capie-mus, <id est, suppleui> adquisitio rerum inmortalium . . .

21,726 Simile huic quod (statt quia) apostulus ait . . . . 728 f . qui a usque huc animarum medicus fuit, <uult, suppleui) etiam nunc corporu m

esse .

22,771 ff . Quibus modis intellegetur Deus? An quia sine peccato est, an quia . . ., an quia non adorat sed adoratur . ; M . druckt ein Fragezeiche n statt eines Punktes nach adoratur, vgl . aber über an . . . an statt aut . . . aut Hofmann-Szantyr, Lat . Syntax 521 ; ebenso in unserem Texte 2o,688 f . Bonum duplex : an sollicitudinibus saeculi rarere, an uirgini-tatis premia expectare . Nicht-korrespondierendes an steht für aut im Bd .0 33,167 f . Non sufficit dicere 'Dominum adorabis ' an 'Deu m adorabis ' (Hofmann-Szantyr a .0 . 504), und 44,213 f. begegnet aut . . . an : Non dixit ' ceni iuxta me ', aut ' post me remane ' an ' ante me discen-de' (statt discede) .

23,801 f . orane quod hic initiatur per fidem, et in futuro implebitur per spiritum (statt specie??? ; dies wohl Ergebnis falscher Auflösung einer Abkürzung) . 817 Die Etymologien uir a uirtute, melier a mollitia gehe n auf Varro fr . 461 (Grammaticae Ronzanae Fragmenta, ed . Funaioli S . 370) zurück ; auch etwa bei Isid . etym. 11, 2,17 f .

25,886 f . carnem morituram (statt -um, obgleich ein paar Belege für

mask . caro im Mlat . Wb . 2,298,2 angeführt werden) .

26,912 . . .ut raro inueniatur, qui in earum lectione <non, suppleui) cecutiat (statt ceciati ; vgl . S . 53,6 und Hier . epist . 53, 9) .

28,4 f .

Si

rei ordinem an uicissitudinis obseruat? (M .s Interpunktion ist falsch ; zur Verwendung von si zur Einführung einer direkten Frage s . Hofmann-Szantyr a .0 . 464 ; dieselbe Konstruktion begegnet

(6)

S . 77,2 Si consuetudo est hoc nomen an ratio?, wo M. unnötiger-weise vor

si

das Wort Quaeritur hinzufügt, sowie S . 12,389 Caritas si habet ordinem an non?) . 18 Electio et prescientia, duae iste suri t creatoris (oder creatori, statt -e) . 21 ff . Electio, id est quasi esset secunda (statt setonda) . Licet in creatore ordo uicissitudinis non dicen-dus, tarnen more hunnano prescientiaprior (ein est braucht man mit M . nicht hinzuzufügen) .

2 9,49 " inzmarciscibilem " 3 : id est sine Ulla minutione (statt muni-tione) .

30,111 sinceritatem (statt -is) mentis indicat .

31,117 f . Lapis dicitur " electum " (I Petr . 2, 4), id est ut dicitur " Tu es filins meus dilectus " : zur Zusammenstellung von electus und dilec-tus vgl . Cassiod . inpsalm . 17,2 (Corp . Christ. 97 S . 151,33) diligo . . . dicitur quasi de omnibus eligo . 129 f . Ezechiel in uisione uidit, quod (statt quia) Petrus per litteras scribsit, id est (statt ideo) de lapide d e monte exciso sine manibus, id est de Christo . 131 " Propter quod (statt quia) . . . " . 147,148 und 150 hi sunt statt his .

32,165 aduena statt aduera . 172 " estote" statt estoto .

34,267 f. Quomodo qui in hac cita sunt iudicentur, siue boni sine mali, sic et illi, qui olim mortui sunt, iudicabuntur (M . hat ein Fragezeichen

nach mali) . Maladicti unam penam merentur . Zur Form ?naladicti statt maledicti s. Verf ., Der hibernolat . Grammatiker Malsachanus ( 1 9 65) 97 .

35,296 f . Dignus est scribendi euangeliunz : die Konstruktion vo n dignus mit dem Gen . des Gerundiums ist bemerkenswert .

36,11f . " Que in mundo est ", id est que (statt quia) in futuro non erit. 30 f . id est bonum duplex, ut doceatur qui (statt quia) adhuc inperitus e t confirmetur etiam qui seit ; M .s Interpunktion ist irreführend .

38,84 illius (statt illus) temporis .

39,3 1 Oleum effusum (statt effusus sum) nomen tuum (Cant . 1,2) . 41,114 ideo nos odit mundus, quia (statt qui) non estis de mundo (vgl . Ioh . 15,19).

42,152 f . qui inuisibilis est <,> oculis corporeis [,] non uidetur . 44,227 f . Subiungit, que sunt petitiones, quas (statt que) debemus petere .

49,5 6 quod statt quia .

S . 53-124 stehen die sog . Tractatus Hilarii . Dieser Text ist früher vo n A . Amelli, Spicilegium Casinense 3 : I (1897) herausgegeben, un d Amelli hat viele Emendationen gemacht, die leider von M . fast nur im

3 . Hier und im folgenden werden die Lemmata durch Anführungszeiche n bezeichnet.

(7)

16 2

Apparat erwähnt werden, obgleich sehr viele von ihnen in den Text gehören ; ich verzichte darauf, die m .E . gutzuheissenden Emendatio-nen von Amelli zu verzeichEmendatio-nen, sondern beschränke mich auf mein e eigenen Korrekturen 4 .

53,7 Lies consolatur statt consultatur (vgl . S . 6,13o) .

54 , 15 f . . . . (,jcuipost passionem [,] ipse Christus dignatus est ostendere semet ipsum . 4o quoniam (mit der Vulg. ; statt quam ; auch 55,40) .

55, 28 f. more Latinorum, qui declinant nomina Haebraica uel Grec a ratione Latina (statt rationis latine ; die Ergänzung von uel quodlibe t nomen nach Greca ist unnötig) . 33 Cur seruus more (statt morem) regi s facit? ; vgl. 59,196 f . usi more (statt morem) loquitur prophetiae :

dum . .

57,102 ff. Cur non ` aestimate ', sed " existimate " ? Quia aestimo dubi-tationem non deponit, existimo autem firmam rem commemorat, u t (statt id) est bibo et exbibo, quoniam (statt quam) . . . ; M .s Interpunktio n ist irreführend ; zum Unterschied von bibo und ebibo vgl . Ambr . No e 29, III und Isid . dif

f.

app . 83 .

62,293 fallunt statt fallant.

67,494 Isaach autem iste centennis (statt centeni ; vgl . ThLL 3,817 , 21 ff . mit einem Beleg aus Gildas, und Gen . 21,5) patris et deficientis filius erat . 495 futurum prolem : das mask . Geschlecht von proles is t

bemerkenswert ; nachfilius ?

68,535 Ideoque (statt Ideo ne) uocatur Raab . 538 ff . . . .aecclesiam, quae in sua lata uulua duos continet populos a summo uero (statt uiro) Deo procreatos (statt procreati) .

70,634 f . " sapiens", qui scripture saporem . . . degustat : vgl . Isid. etym . 10,240 .

72,6go f . amor huius mundi " inimica est Dei " : zumfern .Genus der Abstrakta auf -ors . Väänänen, Introduction au latin vulgaire112 . 69 7 quam statt quae .

73,737 " In superbiis (mit der Vulg . und Amelli, statt prouerbiis ) uestris " .

74,78.5 " Haec dicit Dominus omnipotens " : II Cor . 6,18 . 788 eam statt cum .

75,812 Hocstatt Huc .

77, 25 f. Quis potest spiritum Dei prohibere? : vgl . Eccles . 8, 8 und Act. 11,17. 29 f. " Gratia ", id est quae gratis datur a Deo : di e

4 . Mehr in Aufsätzen von meinen Studenten A .-M . Puckett, M . R . Duke und R . White, die demnächst in der Zeitschrift Comitatus erscheinen werden.

(8)

Verknüpfung von gratia mit gratis ist in christlichen Texten häufig , s . ThLL 6 : 2,2226,60 ff .

78,61 ff . Ne mentibus nostris desperationem incutiat uerbum istud, fragiles nos scieras ad custodiam hereditatis regni, ideo dixit . . . ; M.s Interpunktion ist falsch . 73quodpraessurae (statt -a, vgl . II Car. 4,17 ) est nostrae .

80,129 Incolaego sum in terra : Psalm. 118,19 ; M .s Stellenangabe ist falsch . 131 adoratis (statt adornatis) idolis uel dominis diuitiarum ; zu

adoro mit dem Dat . vgl . Z . 119 idolis adorastis und Mlat . Wb . 1,242,7 .

81,158 fragilis et rudis (statt rudis) et mortalis et defectiva . 166 ex ore lohannis euangelistae dicens (statt dicen<ti>s : . . . ; zur Erstarrung der Form dicens vor der direkten Rede s . Hofmann-Szantyr a.O . 389 .

83,247 f. Petra autem dicitur, quia refugium est tutissimum infirmorum

<ad, suppleui> se uenientiuon . 252 f . . . .quia Christus blandis laudibu s Iudaeorumnonreficiebatur [ .] necconuitiis et iniuriosis sermonibus irri-tabatur. 271 f . Aduena nuper aduenit : vgl . Isid . etym. 10, 15 un d Remig . in Don . mai . (gramm . suppl.) 239,28 .

86 ,353 uno genti : dieser Dativ ist sowohl wegen der Endung -o statt i als auch wegen des mask . Geschlechts vongensbemerkenswert ; zum mask . gens s . Verf ., Arctos 8 (1974), 85, zu uno statt uni Neue-Wagener, Formenlehre 2,519 sowie in unserem Texte 75,835 seile unus uno confitetur peccata (zur Verwendung von unus - unus im Sinne vo n alter - alter s. Hofmann-Szantyr a .O . 193) . 371 f. pauimenta corporis sui nobis tradidit et sanguins potum : hier ist offensichtlich pauimenta im Sinne von `Essen ' verwendet und stellt eine neue Ableitung vo n pasco oder eine etymologisierende Umdeutung von pauimentu m

Estrich ' dar b .

87,407 f . Quomodo " sanctae "? Dum (= Quoniam, s . Hofmann-Szantyr a.O . 614) dicta sanctitas in omni gradu custodiatur, id est sine coniugium, sine . . . : vgl . 94,676 ff . Cur autem " ante omnia" nunc in commune ponitur caritas ? Dum fastigium est omnium uirtutum, quia ipsa radix est omnium bonorum . . . ; M .s . Interpunktion ist an beide n Stellen falsch . 422 tristitiam (mit der Hs ., statt tristiam) . 427 ff . . . .secun-dum legem inponentem orationem coniugi (statt coniugii) <,> ne uioletur in tempore ieiunii quod orationibus (statt orationes) impediri potest.

89,509 . Ein in der Hs . vorhandenes, für den Zusammenhang un -entbehrliches ut (vor iniustos) ist ausgelassen worden .

5 . Zu etymologischen Umdeutungen im allgemeinen s . E . Löfstedt,

Ver-naischte Studien (1936) 93 ff., zur Schwierigkeit, zwischen Neuableitung un d

Umdeutung zu unterscheiden, vgl . Verf ., Cuadernos de filologia cldsica 10 (1976) , 300 Anm . 44

(9)

164

90,532 octena : diese nach septena, nouena gebildete Form (stat t octo rta) begegnet auch 92,595 und Bd. C 16,147 ; 20,296 sowie bei Virg. gramm . epist . praef. S . io8,6 u .a . (ThLL 9 : 2,437,16 ff.) .

91,578 f . uiri actualis (statt actuates) uitae sunt et theoricae . 94, 695 circumamicta uarietatibus steht nicht im Psalm . 16,14, sondern im Psalm . 44,15 .

95,7 13 f . Initium (statt Initii) sermonis est de communi regula , vgl. 97,801 . 738 f . " Aut maledicus " . Id<est> utSimonem Magum und 744 f . "

Si

autemutChristianus, non erubescat " . Id<est>lacobum Zebe-dei auf Stephanum : zum Akk . nach idestvgl . D . Norberg, Synt . Forsch . ( 1 943) 97 if .

96,786 non uim sed suasione : zur Form uim statt

ui

vgl . Verf. , Arctos 8,84 und Kratylos 17 (197 2), 93 Anm. 6.

97,799 sirre et rex regem sine (so die Hs ., M . lässt das zweite sine aus) etprincepsprincipum .

99,2 " Simon Petrus" (II Petr. 1,1) . In prima epistola praenome n quod est Simon <omittitur, suppleui>, fidenter cognomen quad estPetru s ostenditur .

100,70 " magis satisagite " ist ein Lemma.

102,159 f . tres modis : S . 157 fährt M . andere Belege für tres (statt

tribus) modis aus hibernolat . Bibelexegese an ; ich füge noch 200,68 f . hinzu ; es ist allerdings mit der Möglichkeit von Kopistenfehlern (tres statt der römischen Ziffer III der Vorlage) zu rechnen ; 201,122 un d Bd . C 111,19 steht umgekehrt tribus statt tres .

109,5 quoniam (statt quam) ita dixit ; derselbe Fehler 110,55 .66 .69 ; 111,84 ; 116,297 .31S .318 ; 117,341 .

119,3 Electa haec aecclaesia est, cui (statt qui) scribitur epistola . 18 " Nolite recipere domo " (statt dono) und zo domus statt donus .

124,84 Der Ausdruck oleum peccatoris (Psalm . 140,5) wird bereits von Aug . serm . 93,12 und in psalm . 140,13 als `Schmeichelei' inter-pretiert .

133,11 mutlos hereses : mask . heresis fällt auf und ist mir sonst nicht bekannt.

1 34,43 sanctarum euangelistarum : vgl . 136,105 sanctae euangelistae und auch 148,511 f . prophetam illam, aber ich wäre doch geneigt, di e Maskulinformen anzuerkennen und die Femininformen als mecha-nische Angleichung zu erklären .

136,94 ff. considerandum est, quod <sicut, suppleui> B non amplius in eadem archa, qua (statt quod) figuratur ecclesia, nisi octo animae

(10)

tur, ita et in praesenti ecclesia ipsi saluantur, qui octo beatitudines, quas (statt quarr) sanctus praedicat Matheus, custodiunt.

140,263 f . neque auditus eis solus (statt solis) suficit .

144,373 in Oseae propheta (statt brophetae ; Perseverationsfehler , ebenso wie der vorhergehende 7 ) . 388 f . Illorum uenit scandalum, gentibus stultitia est : die Verwendung von Ilorum statt illisist für das späte Vulgärlatein charakteristisch, s . etwa V. Väänänen, Introduction

au latinvulgaire 130 .

1 4 6 ,449 f . codex dum conditur : vgl . Isid . quaest . test . 7, sowie zu diesem ganzen Abschnitt S . 198,28 ff . und 227,72 ff . 455 ff . Zum Unter -schied von genus, gensund generatio vgl . die Grammatik des Ursus i m cod . Casanat . io86 saec . IX, in Auszügen hrsg. v . C . Morelli, Accademia dei Lincei, Rendiconti, ser. 5, vol. 19 S. 293 8 ; zu genus undgenss. auch Agroec. gramm . 7,122,25 und 'De proprietate sermonum ' (ed. M . Uhl-felder) Nr. 206 mit Lit .

1 47,497 unguebantur unguento (statt -um) .

S . 161-17o hat M . einige Verbesserungen im Apparat vorgeschlagen . Fast alle sollten im Texte stehen .

161,1 lies multorum statt -orium. 2 adunatum statt adununatum . 3 moventi statt manu enti . 6 Quod (= Quot) sunt sapienciae genera (statt -a -is) .

162,41 Quibus modis fit (statt sit) peccatum? .

165,125 Quid (statt quod, ebenso 126) est pes? Veicula corporis , minister (statt -tri) hominis . 139 f. Vnde ueniunt tempora? Id est d e futuro . Vbi uadunt? Id est (statt id) in praeteritum (statt perpetuum) .

145 Vnde (statt Vbi, vgl. 150) tertiam . . . caelebrare habemus?. 167,210 defensio statt defenisio . 218 uehimur statt uethimur . 168,258 muscasque statt muscasqui. Quia statt Qui .

170,300 poterit statt -is . 305 Si statt sic . 183,6 quo statt qui .

197-205 und 213-230 sind wieder die meisten der von M . im Appa-rat erwähnten Korrekturen in den Text aufzunehmen .

201,118 Misericordia a misero corde (statt corda) dicta : diese Etymo -logie schon bei Aug . c . Adiro . 11 (ThLL 8,1124,4 ff .) .

202,145 baptizari statt -e .

217,134 caritas statt <qualitas> caritatis .

225,4 incorporalium statt in corporalium . 20 primus statt primo. 7. Möglicherweise liesse sich die Überlieferung halten, und zwar bei der Annahme einer Ellipse von libro ; vgl . -fiber den Typusin Regum leguntur Hof-mann-Szantyr a .O . 61 .

8. Eine weitere Parallele zwischen Ursus und unseren Texten wird unten S . 166 erwähnt.

(11)

166

Band C (hrsg. v . J . Kelly )

" Wie der Herr, so der Knecht ", heisst es, und wenn der von McNal-ly herausgegebene Band viele Fehler enthält, so sind die Editionen , für die sein Schüler Kelly verantwortlich ist, noch schlimmer . Das s K . in der Textkritik nicht bewandert ist, geht bereits daraus hervor, dass er nicht nur diejenigen Wörter in spitzen Klammern <) druckt , die er hinzufügt, sondern auch diejenigen, in denen er überhaupt etwas ändert ; so druckt er 74,69 <ciuitatum) im Texte, und wir lernen aus dem Apparat, dass die Hs . ciuitatem hat .

3,2 indicant (mit der Quelle Hier ., statt -ad) .

Io

quartum decimum (mit Hier ., statt quardecimo) .

II

perhiodos statt perhiodor . 20 Lucam (mit Hier ., statt lucas) . 27 cum reliquiis Andreae apostoli (mit Hier . , statt apostolis) .

4,9 Non glorietur sapiens in sua sapientia (so die Hs . und die Vulg. ; K . lässt sapientia aus) . 20 ff . " Ex omnibus" : Non dixit omnia, sed partem ex omnibus dixit, ut potuit, quod inpossibile erat ei scribere omnia diligenter (id est uerba Christi inter sapientes in tempio) ; K .s Inter-punktion ist falsch. 26 Quicumque amator Dei <,> hoc [,] scribitur uolumen . 31 anteuerbium ist in einem Worte zu schreiben ; dasselbe Wort steht im Bd . B 57,94, wo ante uerbum zu anteuerbium zu korri-gieren ist . 33 f . " Sacerdos " : Dux sacer, eo quod sacrum ducatum praebet populo ; vgl. die hibernolat . dem Cuimnanus gewidmete Gram-matik (St . Paul, Kärnten 25 .2 .16 saec . VIII)9 f. 2g u ° sacerdos composi-tum ex integro et corrupto, id est sacer dux, queue Grigorius dicit, eo quo d seruum (sic) ducatum praebat populo und die Grammatik des Ursu s (ed . Morelli,vgl . oben S . 165) S . 295 alii asserunt compositune (sc . sacer-dos) a sacer integro et dux corrupto et dictum sacerdos (scripsi, dos cod.) , eo quod sacrum ducatum praebeat ; R . Klinck, Die lat . Etymologie de s Mittelalters (1970) 81 vermag diese Etymologie von sacerdos erst im

12. Jh . zu belegen .

5,43 " Erant (mit der Vulg ., statt eru pt) iusti " . 68 f . Gaudium animi, laetitia et exultatio membrorum : vgl . Agroec . gramm. 7,121,15 f . Gau-dium animi, laetitia et exultatio etiam uerboruna atque membrorum un d auch Isid .dif. 1,329, sowie Bd. B 57,100 f. 74 f . Quicumque liquor ine-briat, sicera nuncupatur (warum K . das überlieferte liquor in liquore emendiert, ist unbegreiflich) .

6,107 quia statt quae ; ebenso 23,37 .54 ; 26,144.164 ; 27,190.217 ; 29,6 .36 ; 3 0 ,48 ; 31,95 .118 ; 32,148 ; 38,402 ; 39,408 .430 ; 41,76 ; 42,96 ;

(12)

46,18 ; 49,119 ; 62,210 ; 64,268 ; 67,107 ; 68,120 ; 71,247 ; 75,3 ; 76,4

2 .

12o apparens (mit der Hs .) .

7,128 ff . In hoc loco significantur (statt significante) tempus per men-sem, locus per ciuitatem, per uirginem persona (statt -am) . A die concep-tionis Iohannis lux minuitur et tenebre crescent, quia (statt qui) in tenebroso corpore peccatum (statt -o) nascitur, quod (statt qui) ad interitum mortis uadit (K .s . Interpunktion und handschriftliche Lesar-ten machen den Text unbegreiflich) . 133 ad luminaria (statt alumi-naria, vgl . 31,91) . 150 Haec est Christi conceptio in utero uirginis per aurem : vgl . Zeno tract. 1,3, Z . 161 ff . (Corp . Christ . 22 S . 28 mit Lit .) . 8,166 " Et dabit illi " : Id est (statt id, wie sehr oft, vgl . oben S . 16o ) carnis pro parte ' illi ' (so ist wohl zu schreiben ; die Hs . hat entgegen den Angaben K .s illa) dicitur, et a parte, qua (statt quia) Deus est, omnibus affluenter (statt -tur) dat. 187 " festinatione " (mit der Vulg . , statt fecistinatione K . mit der von ihm vergötzten Hs .) .

9,209 Qui potest implere (statt-i) quod promittit. 213 ff. " Anima me a Dominum " (sc . magnificat) : Me dignantem, ut capiam filium eins, qua e parei praecepto (d .h . ' [den Herrn], der mich für würdig halt, seine n Sohn zu empfangen, weil ich . . . ') . Imperat animae magnificare ipsa quae dicit : " Benedic . . . " ; K .s Interpunktion ist falsch . 219 Altera (s o die Hs ., statt Alter) .

10,265 in montaneis : die für das Romanische wichtige Ableitun g montanea (> frz . montagne usw .) statt montana (= montes) wird von

Blatt, Nouum glossarium s .v . erst aus dem Jahre g66 belegt ; einen weiteren Beleg verzeichnet Sittl, ALL

1

(

188

4), 439 ; montanea neben montana erklärt sich durch Analogie von campanea neben campana . 11,297 " erexit nobis " (mit der Vulg., statt nos) . 301 conuersatio in caelis est : vgl . Phil . 3,20 . 304 f . " Pueri sui ", id est (statt id) dilecti (statt diletto) sui . 330 f. qui permanserit, hic saluas erit : vgl . Matth . I0,22 .

12,346 datar (mit der Hs ., statt datus) sales . 350 reuixit nos :

reui-uisco wird hier transitiv gebraucht, vgl . Bd . B 67,495 protervi totius generis humani refixit (= reuixit, s . meinen Malsachanus 103), auch 26,154 calescit fidem (so ist zu schreiben statt fide) sowie 23,45 f . latro-nes fugire (= fugare), 25,108 imminet Deus uindictam (ThLL 7 : 1,460 , 74 ff .) ; zur Transitivierung s . weiter bei Hofmann-Szantyr a .0 . 31 ff . 13,28 Siria etenim quadam uocatione eleuata dicitur : vgl Hier, nom, hebr . p . 11,12 Lagarde . 33 census (statt censum) fidei redditur.

14,39 descendit statt descendisset . 52 " diuersorio Eo quod diuers i hospites inabitant in eo, siue quod diuertitur ad eum de eia : vgl . Non . p . 6o (M .) Prisc . gramm. 3,514,26 Isid. etym . 15,3,10 . 61 obscuret statt -at. 67 umbram statt -a . 72 ff. Hoc est gaudium magnum, quod caelestes

(13)

168

et terrestres et infernales laetificat ; sine gaudium magnum, quod (stat t quae) finem non habet ; K .s Interpunktion ist falsch .

15,78 Roranorum statt Remanorum. 98 f . confortantur (statt -at) ab uno . 105 ff . " Transeamus " : Non dicunt ` ambulemus ', quia qui angelos appellat non munduni ambulat, id est non diligenter inuestigat, sed transit, hoc est non diligit, sed (statt et) contempnit ; K .s Interpunktio n ist falsch, 112 ff . Etsi (statt Et si) angeli dixerunt, tarnen magnum (mit der Hs ., statt -am) opus Domini (statt -o) reputant, quad in angelis est .

16,129 ff . ; quia prima lex molestissima et durissima in uindictis erat, secunda autem separat a uitiis et non corpora confringit ; K .s Inter-punktion ist falsch . 133 legis Dei (statt Deum) . 142 circumciditur (mit der Hs ., statt -etur) . 147 ff . in octeno (vgl . oben 5 .164 ; zur Verwendung der Distributiva statt der Ordinalia s . Verf ., Eranos 56, 1958, 199 ff . ) tempore noui testamenti omnia resecata sunt uitia, et in octauo die iudici i circumcisi (statt circumcisio) cordibus regnum Dei introibunt ; K, s Interpunktion ist falsch . 149 in octaua beatitudine euangelii : vgl . Matth . 5,10 . 151 ff. ut otto genera Channanei populi a populo Dei in octauo die circumcise, (statt circunncisio) uincerentur .

17,158 Priusquam in utero conciperetur sollte als Lemma gedruckt werden . 162 matri statt -e . 191 f.praedas mundi ipsius non contenda -mur : zu der deponentialen statt der aktivischen Form vgl. P . Flobert , Les verbes déponents latins (1975) 274 ; vgl . deponentiales participo r 20,286 (Flobert 407) . 195 turbatus (statt -ur) ut homo et non locutus u t Christianus .

18,203 ff. Bene nos conuenit scripturarum riuulos inspicere et mille artes daemoniorum fugire ; K .s Interpunktion ist falsch ; fugire statt fugere steht auch Z . 225 u .a ., s . meine Studien iiber die Sprache de r langobardischen Gesetze (1961) 55 mit Lit, 210 " Rapiemur " (mit de r Hs ., statt Repiemur), 216 ff . De qua (sc . superbia) propheta canit Non ueniat mihi pes superbiae, sed planam terrain, id est (statt id) patientiam, possideamus ; K .s Interpunktion ist falsch . 224 Fel in iecore non habet colomba : vgl . Isid . etym . 12,7,61 . 231 obseruamus (mit der Hs ., stat t abseruamus) .

19,241 ff . " Et responsum acceperat" : Responsum interroganti datar. Quoenodo (statt Quando) hoc responsum dicitur, dum non uidetur (stat t uidet) interrogare? ; K .s Interpunktion ist falsch . 246 prospicitur stat t prospicit . 247 instinctu (statt intinctu) Spiritus Sancti .

20,280 molestiat : diese durch Einfluss von molestia zu erklärende Form begegnet auch in einer Hs . der Vetus Latina (ThLL 8,1350,80) . 21,326 f . apostolos duodecim in fide alitururn (statt alaturus) signi-ficat (K .s Interpunktion ist falsch) . 329 " diei (mit der Vulg., statt die)

(14)

festi " . 352 f . audit ut discens (statt discentem), interrogat ut temptans et docens (statt temptantem et docentem) . 355 " super prudentiam " sollt e als Lemma gedruckt werden .

22,367 Oboedientians parentibus : das Nomen oboedientia regiert de n Dat . ebenso wie das Verb oboedio, vgl, Hofmann-Szantyr a.O . 91 ; ähnlich ist 32,157 f. in traditione illi `an ihn' . 369 cui (mit det Hs . , statt cum) . 13 ff . more testae in ignibus calificatae, cui facilius deficere quam molescere, et exaustum uinum quando calificata fit accipit [accipit, seclusi], ut uini (stattuim) semper saporem adsimulet omnis liquor habi-tans in ea : Sic et lobarmes erat, cui facilius fuerat capite decollati quam . . ., et semel in eum Spiritu effuso (vielleicht -a) spiritalia uerb a semper dicebat ; K .s Interpunktion ist falsch .

23,27 f . Nunc lex pro lege ponitur, id est paenitentiae et indulgentiae pro lege uindictae ; K .s Interpunktion ist falsch . 37 ff. Longe est a peccatoribus salus : vgl. Psalm . 118,155 (statt 118 ,35)• 44 ff. Quomoclo praeparatur uia Domini nisi alta humiliare et ima subleuare et oblica erigere et latrones fugire et sordida purgare? : die Verwendung des Infinitivs statt des Ablativs des Gerundiums fällt auf ; Hofmann-Szantyr a.O . 376 erwähnen nur kurz die Verwendung des Inf . stat t des Gen . Ger. in Übersetzungsliteratur, z .B . Vulg. eccl . 3,5 tempus amplexandi et tempus longe fieri ab amplexibus ; dieser Typus ist frei-lich seit ältester Zeit recht häufig, wie aus der ausführfrei-lichen Beleg-sammlung P . Perrochats, Recherches sur la valeur et l'emploi d e l'infinitif subordonné en latin (1932) 170 ff . hervorgeht aber Parallelen zum eingangs angeführten Beleg für einen Inf . statt eines Abl . Ger. sind mir nicht bekannt .

24,60 ff. uiae (statt uia) praedicationis inter ferocissimas gentes ben e planae dicuntur, quia (statt quae) pleniludo legis caritas praedicationis ; K .s Interpunktion ist falsch . 69 f . Vipera, quae modicum per uulnu s deforis [,] magnum uulnus intus parit. 72 f . Haec obiurgatio non ira-cundiam, non duritiam prophetae significat, sed morem (statt more ) medici, qui . . . 75 f . Dura haec responsio probatio plebis est, quae . . , : probatio steht für reprobatio ; zur Verwendung von simplicia pro

corn-positis in hibernolat . Texten vgl . meinen Malsachanus 135 f. 8o ff . Quasi impossibilis (statt -e) esset occidentibus prophetas et legem trans-gredientibus et Christum occidentibus uel [pro, seclusi] persequentibus sanitas . 83 " fugire a uentura ira" : K . weiss nicht, was zum Lemma gehört . 87 f. Ideo " dignos " dixit, quia (statt quae) dignum depositum

Io . Vgl. Hofmann-Szantyr a.O . 351 . Es fällt auf, dass Perrochats Arbeit vo n Hofmann-Szantyr nicht zitiert wird .

(15)

17 0

Dei uulnerauerunt, id est animam (statt anima 11 ) . 91 defamare gratia m ipsius (so die Hs ., K . lässt gratiam aus) .

25,106 f . ad initium cogitationum <,> de quibus [,] arbor nerbi ad (initium> open's ascendit . 109 f . Evangelium radicene (statt -e) succi-del, lex autem ramos, quia lex dicit (statt dicitur) . . . 112 f.Excidetur un d in tigne mittetur sind Lemmata .115Quid ergo faciemus ? und127Magis -ter, faciemus quid? sind Lemmata .

26,137 "uenit ( fortior, suppleui> " : Quid " fortior " (kann wohl als Zitat aus dem Lemma beibehalten werden) gratia (statt grati ; derselb e Fehler 109,142) . . . ? . 158 ff . quasi commixtura in area (statt aera) fit triturae habens grana et paleas usque ad uentum separantem (statt aduentum reparantem), sic . . . 173Exhortare et argue (mit Tit . 2,15,statt arguere) .

27,196 f . baptismuni primum accipere et opus orationis secundum (statt -o) consequi . 201 f . Id est <ut, suppleui> indulgentiam . . . con-firmaret. 206 f .Multi autem fili gratia (statt -ae), hic enim natura . 216f. Quomodo autem mundus (statt modus ; Bd . B 6,134ist modi statt mund i iiberliefert) praesens sustinere potuit Trinitatem? .

28,231ff . In apostolis autem aliquid fragilitatis habuit exurire (= exu-rere, s . ThLL 5 : 2,2122,39 ff .), [et, seclusi] ut in aliis hominibus uitia urirent . Sciendum nobis est, quomodo per baptismi regulam infantes multi sanantur . . . Quia infans per ignorantiam peccatum in utero matris accipit et tarnen sibi nocuit, ideo etsi per ignorantiam baptismum Dei acci -pit, tarnen purgat, quod (vielleicht eher qui) fortior (statt fortins) est Deus ad sanandum quarr diabolus ad nocendum ; K .s Interpunktion ist falsch . 240ff. Scire debemus baptismum Iohannis nisi (= nonnisi, vgl. E . Löfstedt, Coniectanea28 ff.) uiae praeparatíonem (ut Zacharias ait . . .), [et, seclusi] ut caticurnini fiunt (statt fiant) per sacerdoces ecclesiae (stat t -a), usque dem per manus episcoporurn crismantur ; K .s Interpunktion ist falsch .

29,4 f. et de plenitudine eins nos omnes accipimus gratiam (scripsi, - a cod.) pro gratia : Ioh. 1,16 . 9 ff . " Regressus est a Lordane " : A flumine uadit ad doctrinae opera . Flumen enim figura est praedicationis docto-rum, quod inrigat et purgat et uiuificat et mortificai (id est marina uiuificat ammalia et terrena mortifiuiuificat) et sitirn extinguit et uultus in eo consi -derantur . Flurren et ipsud praedicationis terrena mortificat uitia et salsata alit opera (d .h . `christliche Werke', mit Bezug auf Matth . 5,13) et si-cientem uerbum Dei consolatur et in eo uultus animarum conspicitur e t terram aridam desiderii sanctorum irrigai (de qua dicitur " anima mea

rr . Der Nom . lässt sich möglicherweise beibehalten, vgl . NORBERG, Synt . Forsc1a . 102 über den Gebrauch desNominativs nach id est .

(16)

sicut terra sine aqua ") et pollutam purgai ammara ; K .s Interpunktio n zeigt, dass er die Stelle nicht verstanden hat . Zoff . " In desertum " : Cur ad desertum a fiumine uadit? Quia in deserto Adam perit, ideo in deserto adquiritur . Et diabulus in deserto uicit terrenum hominem : ideo in deserto a caelesti homine uincitur ; K .s Interpunktion ist falsch .

3 0 ,53 Ideo quod statt Ideoque . 59 ut (statt et) ueritas ait . . . 65 ff . " Di c lapidi huic, ut panis <fiat, suppleui mit der Vulg.) " : Quia (statt Quae) esurienti panis necesse fuit et dubia (statt dubita) res erat [si, seclusi] insipienti si bonum an malum faceret (statt facere) ; K .s Interpunktio n ist falsch . 68 ff . Sciendum est nobis, si in consurnrnatione ieiunii diabulu s Iesum an per spatia totius quadragensimae (temptauit, suppleui> . Pe r totum tempus ieiunii diabulus ilium temptauit . Quod (statt Quid) in Goliat figuratum est . . . Cum autem uerus Dauid, id est Iesus Christus , aduenerit, quasi Pascha consumit labores quadragensimae (statt -i) . E t quasi libertas consumit temptationes (statt -i) Israhel per Dauid, sic iudi-cium consumabit labores sanctorum ; K .s Interpunktion und seine Ergänzung von liberatur nach Dauid ist falsch . 79 ff . Quomodo diabulu s ilium temptauit? Si in humanes an in serpentina facie an inuisibili forma, quia semper mentes singularuni temptat? ; K .s Interpunktion ist falsch ; zur Verwendung von

si

zur Einftihrung einer direkten Frage s . oben S . 16o f . ; ebenso io6,48 ff . Cum autem omnia facta sunt, si uadit alf a creatura in statura (statt instatum) alterius creaturae? Non uadit uernii s in statum (statt instatum) angeli nee . . . (K .s Interpunktion ist falsch) . 31,82 f . serpens . . . non uisus (statt uisa) est . 84 ff . caput capiti con-luctavit, id est caput idolatriae diabulus (statt diabulo) capiti ueritatis Christo . Sed caput ueritatis usque temptationis (= -es ; K . fügt unnötigerweise fiuein hinzu) infirtnius (statt infirmus) uidetur capite errons, quia (statt quae) corpus Christi, quod est ecclesia, infirmiu s (statt infirmus) uidetur corpore diabuli, id est persecutorum populo (statt -us) 12 . Quad Iacob et Esau figuratum est . . . Sic et nos quando a d luminaria futurae uitae ueniemus, fortitudinem persecutorum superabi-mus et de nobis dicent : . . . ; K .s Interpunktion ist falsch . 97 f. Ex (stat t Ea) parte qua Deus erat . . . ex ipsa autem qua homo fuit . . . xo7 ff . . . . filiu m ab (mit der Hs ., statt ad) lohanne baptizatum . " Dic lapidi huic, u t panis fiat " : Non quad de Filio Dei prophetatum esset, ut panem de lapi-dibus faceret, sed quod inpossibile et (statt ut) non pries ab hominibu s sanctis factum est et ad reni superbiae pertinebat, si ea quae nusqua m (vielleicht eher numquam) a patribus acta suoi, ipse auderet facere . E t de hac re sperabat (eum, suppleui) cadere, quae [id, seclusi] semet ipsu m occidit, audens (mit der Hs ., statt nadens) solus facere quae nemo

(17)

172

turo caelestium nisi sibi (so die Hs ., K . lässt sibi aus) consentiens (statt consentientes) ausus est cogitare ; K .s Interpunktion ist falsch. 115 ff. Quia (statt Quae) consueti moris est panem crescere de lapidibus in terra , inaudita autem res (statt auris) est, ut lapis suam duritiam in panis mol-litiam committat .

32,120 in promptu (statt inprumpta) . 136 ff . . . .ut amaritudinem mandatorum Dei (de quibus propheta cani . . .) simul cum dulcidine man e (= mannae ; K .s Ergänzung von mannaro ist unbegreiflich) acciperen t Patris et Filii et Spiritus Sancti ; K .s Interpunktion ist falsch. 142 ff. " Ostendit illi omnia regna " : Quomodo ostendit, si sua (statt sui) non erant? Id est, sicut temptationes lob in mini regno eius co7nmissae sunt, sic et Christi probationes (statt prolationes) . 156 ff . " Quia mihi tradita sunt" : Quis tradidit? Et si potestatem Dei sensit, id est (stat t id) in traditione illi? Non ideo dixit, sed quasi dixisset : `Haec omnia magna meo libero (statt libro) arbitrio inueni, et altitudo mea mihi tradi-dit ' ; sine potestas Dei ilium prosternit et coegit dicere ; K .s Interpunktion ist falsch ; zur Verwendung von si zur Einführung einer direkten Frag e s . oben S . 16o f ., zur Konstruktion von traditio mit dem Dativ oben S . 169 .

33,164 adoraueris (mit der Hs .) statt adorauis . 172 f . Dominus autem, ut [eum, seclusi) uinceretur diabulus, duo nomina coniunxit . 195 Omni (statt omnia) potestate .

34,213 dicit statt dicitur . 228 f . ut . . . faceret (statt facere) . 227 Das Zitat steht bei Hab . (nicht Os .) 3,3 .

248 ff . " Et inuenit locum, ubi scriptum erat " : Non inspectionem librorum de quacumque re pertinet (statt repertinet) hoc exemplum, sed praescientiam confirmandam ; zur — hyperkorrekten — Auslassung von ad nach pertinet vgl . 105,22 ff . Et similitudo huius rei in duabus legibus inuenitur, quia lex uetus pries data est, noua tauten lex clarior et maior, quia (statt qua) de caelestibus discernit et abundantius est uerbum in ea ; quod euangelium lohannis pertinere non negandum est (K . s Interpunktion ist falsch) ; vgl . auch 124,20 ` Consolatur ' Spiritu Sancto pertinet . 259 f . gentibus non considerantibus ea (statt eis) quae futura erant .

36,295 " Si Filius Dei es " (so die Hs ., mit der Vulg . ; K . lässt De i aus) .

37,341 superba (mit der Hs . ; statt superbia) et alta scientia . 3 8 ,393 " magnis febribus " : Id est (statt Id) instabilitas in fide et furor (statt furor) inuidiae . 405 per uerba (statt uersa) . . . per manus .

39,412 ff. Fortuita (statt Furtu ita) enim bona non proficiunt, et pro-hibet Deus, quia (statt quae) non ideo operantur quia (statt quae) bona, sed forte eueniunt .

(18)

43,156 " suminiserunt " (mit der Vulg., statt summiserum) . 44, 182 Quod statt Quae . 211 Id est statt Vt est .

45,248 f . in praesentia (statt praesenti) saluatoris .

46,262 ff . " Et nemo mittit uinum nouum " : Duplex enim regula ueri-tatis : Quicquid enim de ea in corde conseruatur et non in publicum profertur, uinum est, de quo (statt quod) dicitur . . . ; K .s Interpunktio n ist falsch . 3 interiectis VI (statt ui) tantum diebus. 7 diligenter statt dilige. 14 aliis statt alio . 16 Quod statt Quid .

47,42 arefacta statt a re facta . 52 insipientia (statt insipienti) ipso -rum .

48,79 quia statt qui .

49, 139 homines (statt omnes) duo .

51,205 per fietus statt perfletus . 207 ff. Quae est ista dissimilitud o narrationis inter Mattheum et Lucam — quia Mattheus otto, Lucas quattuor inponit benedictiones —, nisi ut . . .? ; K .s Interpunktion ist falsch .

53, 2 94 f . absens (sc . calumniator) proximus a proximo fingit (so di e Hs ., K . schreibt falsch fingitur), quocumque euna modo confundat (im Gegensatz zu maledicus, qui coram proximo maledicit Z . 292) . 297 ff . Quid inter dilectionem et benefactum et benedictionem et orationem? E contrario idem est. Et quod pries dilectio commune nomea est omnis ami-citiae, quae sequuntur species sunt dilectionis . Sed benefaction ipsa sunt beneficiorum munera, quae a proximo inimico dantur . Ab aliis euenient orationes, ut . . . ; K .s Interpunktion ist falsch .

54,354 post abluenda crimina (statt comina) .

56,411 ff . sicut cito uenit cuna aurora, sic cito auferatur . . . Trabis autem si ceciderit, super quod cadit confringit et nisi per multorum (statt -arum) uires eleuari (statt -e) non potest . Sic et odii culpa totas animarum confringit (statt -itur) uires . . . K .s Interpunktion ist falsch . 57,485 ff . Qui aedificat nisi uerissimus (statt uarissimus) perditor (statt -ur) populus est, qui . . . ; K .s Interpunktion ist falsch ; zu nis i = nonnisi s . oben S . 170 .

58,24 . Nach reuoces hat die Hs . partem (om . K .) .

59,59 Inculta (statt -e) enim fides (statt fide) gentium inuenta est. 60,128 Das erste misit ist einzuklammern .

64,273 f . Cogitationibus respondit Deus (statt diuites) . 181 Leuia (statt leua) sunt crimina . 287 f . " Recte iudicasti " : Quasi (statt Quae ) dixisset ` Inique fecisti ' .

67,88 futura (statt fugire) reuelatione .

68,144 f . Vt (statt Aut) in cantico Moysi legitur . 151 Sicut ad Adam dixit de paradiso expulsum (statt -o) .

(19)

174

69,158 f . " Quae est contra Galilaeam " : Quia (statt Quae) saluti s opera uolubilitati contraria sunt semper ; vgl. Hier. nom. hebr . p . 58, 2 Lagarde Galilaea uolubilis .

71,272 Medici ist als Glosse zu streichen .

74,33 f . Diese zwei Zeilen gehören zur Erläuterung des folgenden Verses 26. 38 potente statt potante . 39 confundentium statt -antium . 75,18 ff . " sicut fulgor " : id est terribiliter et cito et omnia bona exuriens (vgl . oben S . 170) et insperate cecidit (insperate, quia [statt quae] no n speratur fulgor, quando cent) : sic angeli . . . ; K .s Interpunktion ist falsch .

77, 110 Quae statt Qui.

78,20 f . ostendit sapientia (statt -ae) .

79,47 Ceterorum malorum schismatum (statt susismatus) sectarum . 80,41 adquiritis statt -itus .

82,1o1 f . ne summi iudicis ira in iudicio [,] pereant.

84,32 f . Ideo " quae pacis sunt" (statt Ideoque pauci sunt) rogamus, . . . 85,8 quiastatt qui .

86,46 Diese Zeile ist zweimal gedruckt . 62 Iesum Christum statt -us -us .

88,57 f . Per purpuram et bissuni designantur . . . ; K .s Interpunktion ist falsch .

89,81 Deo et aeternae uitae (statt aeterna uita) . 104f . alfa bona praete -rea non sperare in caelo quam quae (statt quamque) recipisti in terrain . 90,25 ff . Non alfa praeter ea (statt praeterea), quae Deus mandauit, mandata hominibus iubet, sed ut [non, seclusi] incessanter agant opera ueritatis .

92,28 f . " et publicanus a longestan " : id est (statt id) populus longe (statt lege) se a ueritate reputans .

93,39 perfecto (statt peofecto) numero . 94,63 quae digna surrt [,]

<,> non faciunt ; zu dignus mit dem Dat . s . ThLL 5 : 1,1147,62 ff .

95, 1 3 f . qui corde adgrauatur (statt -antur) potius ad ima infernorum discendit, quann ad superna regna caelestia colare queat ; K .s Inter-punktion ist falsch . 19 insperate (statt speratae) et inoportune .

96,33 f . depulsa ignorantiae (statt -a ; mit der Hs .) nocte . 98,42 neganti statt negenti .

105,11 18 Iacebat (statt Iactabat) super pectus Iesu (scil . lohannes) . 13 duorum pectorum statt duarum peccatorum . 17 qui statt quad und 20 qui statt quia. 24quia statt qua.

13 . Meine Studenten J . Chittenden und GloriaCohenwerden Seminaraufsätz e über den auf den Seiten 105-131 gedruckten Kommentar zum Johannes -Evangelium in der Zeitschrift Conaitatus veröffentlichen . Ich beschränke mich deshalb hier auf einige ergänzende Notizen .

(20)

106,21 ipse dixit et facta surrt, ipse mandauit et creata sunt : Psalm . 32,9 . 5 1 quia statt qua.

10 7,54 quo statt qua (mit der Hs .) . 56 ff. " Omnia per ipsum facta sunt" : Sciendum est autem, si per ipsum facta surrt ea, quae homin i non prosunt (statt possunt) et illi offendunt (zu offendo mit dem Dat . s . ThLL 9 : 2,490,41 ff .), minima ammalia . Per Deum facta sunt, id est ad uindictam super (statt per) Adam et semen eins, eo quod ostendit se ad similitudinem Dei, cum ipsi (= -e) prae ceteris creaturis honorificen-tior fuit ; et ideo uindicta est super semen eius . . . " Per ipsum" dicit, id est, quia in ipso pries fuerunt et per ipso foris prodierunt (statt prodi -derunt) . . . ; K .s Interpunktion ist falsch . 8o f . Hucusque Iohannis euangelista . Nunc nero adhibet alium testen ; K .s Interpunktion is t falsch .

108,97 ff . dun non potuerunt conpraehendere lucem (id est diuinita-tem) lucere illis, datur homo illis, ut per euna diuinitatem crederent ; K . s Interpunktion ist falsch. 113 in scindendo (statt inscindendo) .

109,137 ff . medicamenta nihil sunt nisi de terra : de puluere caecus e s et de puluere (statt depuluere, zweimal) sanaris . Nana consentienti anim a (statt -am) affectibus carnalibus caro te excaecauerat ; K .s Interpunktio n ist falsch . 157 dedit (statt ilium) uinculum legis . 159 uidimus gloriam eius : Ioh. 1,14 . 16o posteriora (mit der Hs .) statt posteria . 173 f. tradu-cem . ., quae . . . : das Wort tradux lebt in mehreren romanischen Spra-chen als Femininum weiter, s . meine Studien 163 Anm . z : das et nach tolleret ist mit der Hs . auszulassen .

110,186 f . " Ecce agnus (mit der Vulg ., statt angelus) Dei ", id est mansuetus et sicut agnus coram tundente se : Is . 53,7 . 214 " Super filium hominis" ist ein Lemma . 217 f. supra lapidem . . ., quem (statt quae ) unxit lacob .

111,18 praeputium (statt -o) et circumcisio .

112,49 f . de pareo (statt -a) monte ; in Anbetracht der häufigen Ver-wechslung von o und a in diesem Text ist fem, naons kaum beizubehal-ten . 50 " Sine manibus " (Dan . 2,34) : id est (statt Id) sine concubitu uiri ; K .s Interpunktion ist falsch. 52 argenteum statt argentum . 78 ff. Architriclinus fcguram (statt -a) Pauli tenet. " Et non sciebat " , id est (statt id) Paulus ; K . hat das Lemma nicht erkannt .

113,90 f. de ipsis mistice dicitur : " Agnouit bos possessorem suum " (Is . 1,3) ; K . hat falsch interpungiert und das Zitat nicht erkannt .

111 reaedifccatum statt ne aedifacatum .

115,39 ff . Vel " me oportet minui ", id est (statt id) a die VIII kalen-darum lulii, in quo die lohannis natus est et dies incipit minui . " Ilium crescere " : a die VIII kalendarum Ianuarias dies incipit crescere K .s

(21)

17 6

Interpunktion ist falsch . 9 ff . ipse infirmatus est pro nostram dilectione m et discendit ad nos . . . Sicut enim mulier, quae facta est quando dormiuit Adam, uirtutem sumpsit de costa Adae . . ., sic ecclesia . . . ; K .s Inter-punktion ist falsch .

116,22 ff . Ipse enim cum quo est, non est uir eins, id est (statt id ) diabulus . Vel "mulier " , id est (statt id) anima uniuscuiusque . . . ; K . s Interpunktion ist falsch .37humerus qui ecclesiam (statt quae ecclesia) .

117,13 f . Vel "angelus Domini", id est (statt id) Spiritus Sanctus ; K .s Interpunktion ist falsch . 17 ff . " Triginta et octo annos habens in infcrmitate sua" . In hoc numero intuendus (statt in tuendum) quadrage-narius (statt quadrigerius) numerus est, siue lege Moysi sine <per, suppleui> prophetas siue in euangelia per ipsum Dominum sacratu s numerus in ieiunio commendatur . Si ergo quadragenarius numeru s habet perfectionem legis et lex non impletur nisi gemino praecepto cari-tatis, merito languebat, quia II (statt xiii) minus habebat ; K .s Inter-punktion ist falsch ; vgl . Aug. in euang loh . 17,4,20 .

118,4 Granum ordiacii (statt -is) uelurn habet circa se. Congregatio autem . . . ; K .s Interpunktion ist falsch.

119,7 legem secundam (mit der Hs ., statt -una) . 12 " Venit nox " : id est (statt id) mors Christi ; K .s Interpunktion ist falsch .

120,5ff . " Sed aliunde " : Id est (statt Id) in suo arbitrio . Hoc Iudaeis et hereticis et gentibus et philosophis conuenit, qui per eleuatione m rerum in ecclesia pervenire nolunt (mit der Hs ., statt uolunt) ; K .s Interpunktion ist falsch . 7 ff . " Fur " : Qui abscondit scelera sua . " Latro " : Id est (statt Id) qui [non, seclusi] dicit peccatum suum, sicut Sodomae praedicat, et qui furatur (statt -antur) animas ab ecclesia et occidit (statt -unt) illas ; vgl . Is . 3,9 .

122,38 f . prophetia per inmundam fistulam dicens (statt dicentem) , quae (statt qua) non solum per munduni (statt -us) loquitur, sed per inmundum (statt -us) .

125,7 Hoc figurat (statt figuram) populum Iudaicum . io f . Duo latrones (id est creduli et increduli) a (statt ad) dextris et sinistris ein s erunt (vgl . Luc . 23,33 u.a.) .

126,3o f . oculos male habens amaro sanatur liquore : falls der Tex t beizubehalten ist, muss male habens 'krank ' bedeuten (vgl . ThLL 6:3,2452, 14ff . und frz . malade < male habitus) undoculos als ein acc . Graecus aufgefasst werden ; sonst ist malos zu schreiben . 2 " man e adstabo tibi et uidebo te" : Psalm . 5,5 .

127,14 ff . lohannis ecclesiam contemplativam (statt ecclesia contem-pliva) significat et Petrus actualem ecclesiam significat . Quae licet tardier est in credulitatem (statt incredulitatem) Christi, tarnen tardius

(22)

offendi-tur ; et theorica ecclesia licet uelocior credendum (zum Akk . des Ger. ohne ad s . Hofmann-Szantyr a .0 . 379) M Christo, uelocius tarnen offen-ditur ; K .s Interpunktion ist falsch .

129,31 " a ynultitudine piscium " ist ein Lemma . 33 . . ., quiahicun a nauis dicitur, in alio duae ; K .s Interpunktion ist falsch .

130,97 f . sed melius est, utmortuus esse credatur ; K .s Interpunktion ist falsch . 104 ff . Sciendum est autem, quis ex duobus melior est : si Petrus . . ., an Johannis . . . : zur Verwendung vonsi —an in der Doppel -frage s . Hofmann-Szantyr a .0 . 546 ; K .s Interpunktion ist falsch .

Références

Documents relatifs

Pour des raisons d’équilibre thermique on crée un courant d’eau entre les deux bassins à l’aide de pompes.. Recopier cet algorithme en complétant les parties

Pour quelle valeur de σ la probabilité qu’un pain soit commercialisable est-elle égale à 96 %.. On arrondira le résultat

fizientenbereiches ffi dadurch entsteht, daß man die Koeffizienten der Simplexe von z durch ihre Restklassen modulo 1 ersetzt. Wir schreiben dann: z,

d’entre elles sont acceptées (d’après la banque).. On souhaite tester ici l’hypothèse comme quoi le pourcentage de demandes de prêt immobilier acceptées est égal à 75%.

Cependant, en Alaska et dans le nord du Canada, les hivers sont glaciaux et les étés, plus courts et plus frais.. Le climat de l’Amérique centrale est chaud

En utilisant le sous-multiplexage, dans le même créneau temporel (c'est- à-dire un nombre entier de symboles OFDM), un système OFDMA peut allouer plus de

Im Fokus stand dabei einerseits die Frage, wie soziale Beziehungen mittels Anredeformen in dieser medialen Kommunikationsform indiziert werden, und andererseits, wie die Zusam-

L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, est destinée au dépôt et à la diffusion de documents scientifiques de niveau recherche, publiés ou non, émanant des